William Herschel

William Herschel
Gebore	Friedrich Wilhelm Herschel 15 November 1738 Hannover, Keurvorstendom Hannover (Heilige Romeinse Ryk)
Sterf	25 Augustus 1822 Slough, Engeland (Verenigde Koninkryk van Groot-Brittanje en Ierland)
Nasionaliteit	Duits, later Brits
Beroep	Sterrekundige en komponis
Bekend vir	die ontdekking van die planeet Uranus, twee van sy mane, Titania en Oberon, twee mane van Saturnus, Mimas en Enkelados, die infrarooistrale en vir sy 24 gekomponeerde simfonieë

Sir Frederick William Herschel (Duits: Friedrich Wilhelm Herschel; 15 November 1738  – 25 Augustus 1822) was ’n Britse sterrekundige, hoewel in Duitsland gebore, tegniese kenner en komponis. Hy is in Hannover, Duitsland, gebore en was nes sy pa in die militêre orkes van Hannover. Op 19 het hy na Groot-Brittanje geïmmigreer. Behalwe vir sterrekunde is hy ook bekend vir die 24 simfonieë wat hy gekomponeer het.

In 1774 het hy met behulp van 'n selfgemaakte teleskoop met 'n sistematiese ondersoek van die sterrehemel begin. Dit het onder meer gelei tot die ontdekking van die planeet Uranus, die poolkappe van Mars en twee van Saturnus se mane.

Voorts het hy ook talle newelvlekke, sterrehope en dubbelsterre ontdek. Herschel het afgelei dat die son deur die hemelruim beweeg en aanvaar dat alle sterre geleë is in ʼn stelsel wat die vorm van 'n afgeplatte lens het. Frederick William (oorspronklik Friedrich Wilhelm) Herschel is op 15 November 1738 in Hannover gebore. Sy vader was 'n musikant en aangesien William musiekaanleg getoon het, het hy op 14-jarige leeftyd lid geword van 'n militêre kapel.

In 1757 het hy hom in Engeland gevestig, eers as musiekkopieerder, daarna as dirigent en toe as orrelis in Bath (1766). In sy vrye tyd het hy in die natuurwetenskappe gestudeer, onder meer in die wiskunde en die sterrekunde, terwyl hy met 'n baie eenvoudige gehuurde teleskoop sy eerste waarnemings van die sterre gedoen het. Die teleskoop was ontoereikend en hy het besluit om self een te bou.

Danksy Herschel se buitengewone energie en deursettingsvermoë het hy teleskoopspieëls bekom wat, soos dit later geblyk het, die van Greenwich se sterrewag oortref het. Toe sy eerste teleskoop in 1744 voltooi is, het Herschel se loopbaan as (amateur-) sterrekundige begin. Herschel het hom dit ten doel gestel om die hele sterrehemel stelselmatig te bestudeer.

Op 13 Maart 1781 het hy in die sterrebeeld van die Tweeling 'n voorwerp ontdek wat 'n paar nagte later van posisie verander het. Herschel het gemeen dit is 'n komeet wat hy ontdek het en hy het dit bekend gemaak. Later het dit geblyk ʼn planeet te wees wat buite die baan van Saturnus beweeg. Die ontdekking van die planeet, vandag bekend as Uranus, het Herschel onmiddellik beroemd gemaak. Die Engelse koning, George III, het Herschel tot koninklike sterrekundige benoem met 'n jaargeld wat hom in staat gestel het om hom voltyds aan die sterrekunde te wy. Saam met sy suster Carolina Lucretia Herschel (1750- 1848) het hy na Datchet verhuis en later (in 1786) na Slough.

Carolina het in 1771 na Engeland gekom om as Herschel se helper op te tree; eers in sy musiekloopbaan en daarna met sy sterrekundige werk. Haar belangstelling in die sterrekunde het so toegneem dat sy self waarnemings gedoen en 7 komete ontdek het. In Datchet en Slough het Herschel voortdurend teleskoopspieëls geslyp, nie alleen vir eie gebruik nie, maar ook om te verkoop. Sowat 400 spieëls het sy werkplaas verlaat, wat 'n belangrike bron van inkomste was.

Sy grootste teleskoop was 12 meter lank en met 'n spieël van 1,45 min deursnee. In 1788 is Herschel met die welgestelde weduwee Mary Pitt (née Baldwin) getroud. Uit die huwelik is 'n seun, John Frederick William gebore wat later die werk van sy vader sou voortsit. In 1782 het Herschel lid van die Royal Society geword en in 1821 die eerste voorsitter van die pasgestigte Royal Astronomical Society. Herschel is op 25 Augustus 1822 in Slough oorlede.

Sterrekundige werk

Herschel het op feitlik elke gebied van die sterrekunde navorsing gedoen. In 1780 het hy twee verhandelings geskryf, die een oor die veranderlike helderheid van die ster Mira Ceti en die ander oor die maangebergte. In 1781 het hy die eerste van 'n reeks verhandelings geskryf oor die omwentelings van die planete en hul mane. Hy het die poolkappe van Mars ontdek en op grond van die stand van die rotasie-as het hy tot die gevolgtrekking gekom dat die seisoene op mars grotendeels ooreenstem met die op die aarde.

Tussen 1790 en 1808 het sy verhandelinge oor Saturnus en sy ringe verskyn. In 1789 het hy die sesde en die sewende maan van Saturnus ontdek, onderskeidelik Mimas en Enkelados genoem. In 1775 het hy 'n verhandeling oor die son geskryf en aanvaar dat die son uit 'n donker (moontlik bewoonde) kern bestaan omring deur 'n atmosfeer waarin die sonvlekke as gate waargeneem word. Hy het gemeen die son verkry sy energie van die voortdurende neerstorting van komete op die oppervlak.

Soos talle van sy voorgangers het Herschel gepoog om die afstand tussen die aarde en 'n ster te meet. Hy het gesoek na twee sterre wat naby mekaar geleë is, maar opsigtelik in helderheid verskil. Die helder ster sou volgens hom nader wees as die flouer ster. As gevolg van die jaarlikse beweging van die aarde om die son, so het Herschel gemeen, sou die helder ster 'n klein afstand verplaas word ten opsigte van die flou ster (as gevolg van parallaks) en so sou die afstand na die helder ster bepaal kon word. Herschel het stelselmatig na sulke sterrepare gesoek maar kon geen parallaks vind nie.

Hy het wel ontdek dat daar meer sulke pare is as wat volgens kansrekening vermoed sou word. Baie van die sogenaamde dubbelsterre moet dus baie naby mekaar geleë wees. In 1782 het Herschel sy eerste katalogus van 269 dubbelsterre gepubliseer en teen 1803 het hy vasgestel dat die posisie van 50 sterre verander het. Hy het altesame byna 1 000 dubbelsterre ontdek. Herschel het ook die eiebeweging van sterre, wat Halley in 1718 ontdek het, ondersoek.

Hy het vasgestel dat die sterre in een helfte van die hemelruim skynbaar weg van mekaar beweeg en in die ander helfte na mekaar. Hy het tot die korrekte gevolgtrekking gekom dat dit 'n bewys is van die beweging van die son ten opsigte van die sterre. Hierdie beweging sou gerig wees in ongeveer die rigting van die ster ʎ van Hercules (die sogenaamde toppunt of apeks van die son). In 1783 het Herschel sy eerste verhandeling hieroor geskryf naamlik, On the motion of the solar system in space.

Herschel se beeld van die heelal

Herschel was een van die eerste sterrekundiges wat vermoed het dat alle sterre (insluitende die son) in ʼn min of meer skyfvormige stelsel geleë is. Uit hierdie veronderstelling het hy afgelei dat die sterre gemiddeld ewe veel lig uitstraal en ewe ver van mekaar geleë is.

Hulle skynbare helderheid sou dan 'n aanduiding wees van hulle afstand van die aarde af. Herschel het toe die sterre wat binne sy teleskoop se sigveld was, in 3 400 gebiede afgebaken en getel. So het hy bereken hoe ver die sterrestelsel in die verskillende rigtings uitstrek. In 1785 het hy tot die gevolgtrekking gekom dat die deursnee van die stelsel (of Melkweg), omgereken in moderne afstandmaat, ongeveer 6 000 ligjare is, en die diepte sowat 11 00 ligjare.

Die son sou naby die middel van die stelsel geleë wees. Later het dit geblyk dat die verhouding van die afmetings goed, maar vyftien maal te klein was. Sy verhandeling hieroor was getiteld On the construction of the heavens. Herschel het talle voorwerpe ontdek wat hy as "newels" beskryf het. Charles Messier het in 1784 ʼn lys van 103 sulke voorwerpe gepubliseer; Herschel het ongeveer 2 900 ontdek. Aanvanklik het hy gemeen dat baie van die newels buite ons sterrestelsel geleë is en dat hulle in sterrestelsels soortgelyk aan ons s'n is.

Omstreeks 1811 het hy na verdere navorsing aanvaar dat alle newels tot ons sterrestelsel behoort en dat dit die materiaal is waaruit die sterre deur kondensasie ontstaan. Latere ondersoek het getoon dat dit wel die geval is met sommige soorte galaktiese newelvlekke

Sy suster Caroline Herschel en seun John Herschel was ook sterrekundiges.

Bronne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409508 band
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia