Vroeë moderne mens: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added

Inline

Wysiging soos op 10:06, 13 Mei 2021

Die Skhul V-skedel van tussen 80 000 en 100 000 jaar oud uit Israel.

Vroeë moderne mens of anatomies moderne mens^[1] is terme wat gebruik word om Homo sapiens (die enigste oorlewende Hominina-spesie) wat anatomies met huidige mense ooreenstem, te onderskei van argaïese mense. Dié onderskeid is veral nuttig vir tye en streke waar anatomies moderne en argaïese mense saam bestaan het, soos in die Paleolitikum van Europa. Van die oudste bekende oorblyfsels van Homo sapiens is dié wat ontdek is by Omo-Kibish I in Ethiopië van sowat 196 000 jaar gelede,^[2] Florisbad in Suid-Afrika van sowat 259 000 jaar gelede en Jebel Irhoud in Marokko van sowat 300 000 jaar gelede.

Uitgestorwe spesies van die genus Homo sluit in Homo erectus en ’n aantal ander spesies (wat deur sommige taksonome as subspesies van óf H. sapiens óf H. erectus beskou word). Die vertakking van die lyn wat van H. erectus (of ’n tussengangerspesie soos Homo antecessor) tot H. sapiens gelei het, het na raming rofweg 500 000 jaar gelede in Afrika plaasgevind. Die vroegste fossielvondste van vroeë moderne mense is van sowat 300 000 jaar gelede in Afrika, met die vroegste genetiese vertakking onder moderne mense in min of meer dieselfde tyd, volgens sommige bewyse.^[3]^[4]

’n Kruisteling tussen argaïese en moderne mense het in beide Afrika en ná die uittog uit Afrika in Eurasië plaasgevind, tussen sowat 30 000 en 100 000 jaar gelede.^[5]

Naam en taksonomie

Die binomiale naam Homo sapiens is in 1758 deur Linnaeus begin gebruik in die 10de uitgawe van Systema Naturae.^[6] Die Latynse woord homō (genitief: hominis) beteken "mens" en sapiēns beteken "wys, verstandig".

Aanvanklik is geglo die spesie het sowat 300 000 tot 200 000 jaar gelede uit ’n voorouer binne die genus Homo ontstaan. Die probleem met die morfologiese klassifikasie "anatomies modern" was dat dit sekere bestaande bevolkings sou uitsluit. Om dié rede is ’n lyngebaseerde (kladistiese) definisie van H. sapiens voorgestel waarin H. sapiens by definisie sou verwys na die moderne menslike lyn ná die vertakking van die Neanderdaller-lyn. So ’n kladistiese definisie sou die ouderdom van H. sapiens verleng tot meer as 500 000 jaar.^[7]^[8]

Ramings vir die vertakking russen die H. sapiens-lyn en die gesamentlike Neanderdaller/Denisova-lyn wissel tussen 503 000 en 565 000 jaar gelede;^[9] tussen 550 000 en 765 000 jaar gelede;^[10] en (gabaseer op tempo's van tandevolusie) moontlik meer as 800 000 jaar gelede.^[11]

Bestaande menslike bevolkings is histories verdeel in subspesies, maar sedert omstreeks die 1980's word almal in net een spesie, H. sapiens, saamgevat en word subspesies heeltemal vermy.

Sommige bronne noem die Neanderdallers (H. neanderthalensis) ’n subspesie (H. sapiens neanderthalensis).^[12]^[13] Net so word H. rhodesiensis soms geklassifiseer as die subspesie H. sapiens rhodesiensis. Dié twee groepe word egter meer dikwels as aparte spesies binne die genus Homo hanteer.^[14]

Alle mense word beskou as deel van die subspesie H. sapiens sapiens,^[15] maar daar word oor die naam gedebatteer omdat ’n spesie gewoonlik nie ’n subspesiekategorie kry tensy daar bewyse van verskeie aparte subspesies is nie.^[15]

Ouderdom en spesievorming

Afskeiding van H. erectus

Die afskeiding van die H. sapiens-lyn van die argaïese mense wat van H. erectus afgeskei het, word geraam op sowat 500 000 jaar gelede.^[17]^[4] Die oudste vertakking onder moderne menslike bevolkings (soos die Khoisan se vertakking van ander bevolkings) was meer onlangs – tussen 350 000 en 260 000 jaar gelede volgens ’n studie in 2017,^[18]^[19] en die vroegste bekende fossiele van H. sapiens dateer van min of meer dieselfde tyd; dit sluit die Jebel Irhoud-oorblyfsels van Marokko (sowat 300 000 of 350 000 - 280 000 jaar gelede),^[20] die Florisbad-skedel van Suid-Afrika (sowat 259 000 jaar gelede) en die Omo-oorblyfsels van Ethiopië (sowat 195 000 jaar gelede) in.^[21]^[22]^[23]

’n Studie met mitochondriale DNS in 2019 stel ’n oorsprong van moderne mense in Botswana (en ’n Khoisan-vertakking) omtrent 200 000 jaar gelede voor.^[24] Ander geleerdes het dié voorstel egter gekritiseer.^[25]^[26] Onlangse geneties, fossiele en argeologiese bewyse dui op ’n oorsprong van H. sapiens sowat 100 000 jaar vroeër en in ’n groter streek van Afrika as wat in die studie voorgestel is.^[27]

In September 2019 het wetenskaplikes voorgestel dat die vroegste H. sapiens (en die laaste laaste gemeenskaplike menslike voorsaat van die modern mens) tussen sowat 350 000 en 260 000 jaar gelede ontwikkel het deur ’n vermenging van bevolkings in Oos-Afrika en Suid-Afrika.^[28]^[3]

’n Alternatiewe voorstel definieer H. sapiens kladisties as insluitende die lyn van moderne mense sedert die vertakking vanaf die Neanderdaller-lyn rofweg 500 000 tot 800 000 jaar gelede.

Die tyd van die vertakking tussen die argaïese H. sapiens en die voorouers van die Neanderdallers en Denisovas, wat deur ’n genetiese bottelnek van laasgenoemde veroorsaak is, word geraam op 744 000 jaar gelede. Dit was gekombineer met herhaalde vroeë kruistelings en die Denisovas se vertakking van die Neanderdallers 300 generasies nadat hulle van H. sapiens vertak het, soos bepaal deur Rogers et al. (2017).^[29]

In die 1980's is gedebatteer oor die afskeiding van die enkele, redelik homogene spesie H. sapiens van meer uiteenlopende variëteite van argaïese mense (wat almal afgestam het van die vroeëre verspreiding van H. erectus sowat 1,8 miljoen jaar gelede) in terme van twee mededingende modelle: die model "onlangse ontstaan in Afrika", waarvolgens H. sapiens uit ’n enkele bron in Afrika ontstaan het wat uitgebrei en tot die uitsterwing van alle ander menslike variëteite gelei het, en die model "multistreek-evolusie", waarvolgens streekvorme van argaïese mense oorleef het en geleidelik dwarsdeur die Pleistoseen in die moderne menslike variëteite saamgevloei het deur onder meer geenvloei en natuurlike seleksie.^[30]

Sedert die 2000's het die beskikbaarheid van data van argeo- en bevolkingsgenetika gelei tot ’n meer gedetailleerde prentjie, wat tussen bogenoemde twee modelle val: Die onlangse Uit Afrika-verspreiding gee rekenskap van die grootste deel van die menslike stamboom, terwyl daar ook aansienlike kruisteling met argaïese mense was.^[31]^[32]

Sedert die 1970's word die Omo-oorblyfsels van sowat 195 000 jaar gelede dikwels beskou as die konvensionele afsnypunt vir die opkoms van "anatomies moderne mense". Sedert die 2000's het die ontdekking van ouer oorblyfsels met ooreenstemmende eienskappe en die ontdekking van voortgesette verbastering tussen "moderne" en "argaïese" bevolkings ná die tyd van die Omo-oorblyfsels ’n nuwe debat in vaktydskrifte laat ontstaan oor die ouderdom van H. sapiens.^[33]^[34]^[35]^[36]^[37] H. s. idaltu van 160 000 jaar gelede is in 2003 ’n uitgestorwe subspesie van H. sapiens genoem.^[38]^[15] H. neanderthalensis, wat sowat 40 000 jaar gelede uitgesterf het, is ook in ’n stadium beskou as ’n subspesie, H. s. neanderthalensis.^[15]

H. heidelbergensis van sowat 600 000 tot 300 000 jaar gelede is lank beskou as ’n waarskynlike kandidaat vir die laaste gemeenskaplike voorsaat van die Neanderdallers en moderne mense. Dit lyk egter of genetiese bewyse van die Sima de los Huesos-fossiele wat in 2016 gepubliseer is, daarop dui dat H. heidelbergensis ingesluit behoort te word in die Neanderdaller-lyn, as óf "voor-Neanderdaller" óf "vroeë Neanderdaller". Terselfdertyd is die tyd van die vertakking tussen die Neanderdallers en moderne lyne teruggeskuif na voor die opkoms van H. heidelbergensis, na byna 800 000 jaar gelede, min of meer die tyd toe H. antecessor verdwyn het.^[39]^[40]

Vroeë Homo sapiens

Die term middel-Paleolitikum is geskep om die tydperk te dek tussen die opkoms van H. sapiens (rofweg 300 000 jaar gelede) en die tyd wat volgens sommige dui op volle moderne gedragspatrone (rofweg 50 000 jaar gelede, toe die laat Paleolitikum begin het).

Baie vondste van vroeë mense, soos dié by Jebel Irhoud, Omo, Herto, Florisbad, Skhul, die Edelhertgrot en Peștera cu-oase, toon ’n mengsel van argaïese en moderne eienskappe.^[41]^[42]^[20] Skhul V het byvoorbeeld prominente oogkaste en ’n uitstaangesig. Die breinkas is egter taamlik rond en, anders as Neanderdallers se brein, soortgelyk aan dié van moderne mense. Dit is onseker of die rubuuste eienskappe van sommige van die vroeë moderne mense, soos Skhul V, gemengde afkoms of die behoud van ouer eienskappe weerspieël.^[43]^[44] Die "skraal" skelet van anatomies moderne mense is al verbind aan ’n verandering in gedrag.^[45]^[46]

Daar is bewyse dat die kenmerkende ontwikkeling van die menslike brein, veral die prefrontale korteks, was as gevolg van "’n buitengewone versnelling van metaboloom-evolusie ... wat saamgeloop het met ’n drastiese afname in spierkrag. Die waargenome vinnige metaboliese veranderings in die brein en spiere, tesame met die unieke menslike kognitiewe vermoëns en lae spiergebruik, kan parallelle meganismes in menslike evolusie weerspieël."^[47] Spiese en ander artefakte wat tussen 1994 en 1998 in Duitsland opgegrawe is, bewys komplekse tegnologiese vermoëns het reeds 300 000 jaar gelede bestaan; dit is die oudste duidelike bewyse van ’n aktiewe (grootwild)jagtog. H. heidelbergensis het reeds intellektuele en kognitiewe vermoëns gehad, soos om vooruit te beplan en dink – iets wat gewoonlik net aan die moderne mens toegeskryf word.^[48]^[49]

Die voortgesette verbastering tussen moderne mense en ander bevolkings maak dit moeilik om die ouderdom van die mees onlangse moederlike en vaderlike gemeenskaplike voorsaat (die sogenaamde mitochondriale Eva en Y-chromosomale Adam) te raam. Ramings van die ouderdom van laasgenoemde is aansienlik teruggeskuif sedert die ontdekking van ’n antieke Y-chromosomale lyn in 2013, na moontlik verder as 300 000 jaar gelede.^[50] Daar is egter geen verslae oor Y-chromosomale of mitochondriale DNS wat van argaïese mense behoue gebly het (en die ouderdom van die mees onlangse vaderlike en moederlike gemeenskaplike voorsaat verder sou terugskuif as 500 000 gelede) nie.^[51]^[52]

Anatomie

Oor die algemeen is moderne mense ligter, of skraler, gebou as die "robuuster" argaïese mense. Moderne mense toon egter groot liggaamlike verskeidenheid en sommige is taamlik "robuus". Daar is wel ’n paar liggaamlike besonderhede wat ’n verskil aandui tussen die anatomie van Neanderdallers en dié van moderne mense.

Anatomiese moderniteit

Die term "anatomies moderne mense" (AMM) word algemeen gebruik om te onderskei tussen die moderne Homo sapiens en argaïese mense soos Neanderdallers en hominiene uit die middel- en vroeë Paleolitikum wat oorgangseienskappe gehad het van H. erectus.^[53] Hoewel Neanderdallers eers as H. s. neanderthalensis geklassifiseer is, word hulle nou algemeen as ’n aparte spesie, H. neanderthalensis, beskou. Die term H. sapiens verwys dus na die moderne mens, maar die saak is geensins finaal opgelos nie.^[54]

In hierdie nouer definisie van H. sapiens val die subspesie Homo sapiens idaltu, wat in 2003 ontdek is, ook onder die sambreel van "anatomies modern".^[55] Dit regverdig die term Homo sapiens sapiens vir die moderne mens.^[56] Die biologiese antropoloog Chris Stringer beskou idaltu egter nie as verskillend genoeg van die res van H. sapiens om sy eie subspesienaam te regverdig nie.^[57]^[21]

’n Verdere verdeling van AMM in die subtipes "vroeg" of "robuus" teenoor "naglasiaal" of "skraal" word sedertdien gerieflikheidshalwe gebruik. Die opkoms van die "skraal AMM" word beskou as ’n oorgangsproses na ’n kleiner en fyner beenstruktuur wat sowat 50 000 - 30 000 jaar gelede begin het.^[58]

Breinkas

Die kopbeen van moderne mense het nie ’n rif in die nek soos wat by Neanderdallers voorkom nie; dié het aansienlike nekspiere geanker. Moderne mense, selfs die vroeëres, het gewoonlik ’n groter voorbrein as argaïese mense, sodat die brein bo in plaas van agter die oë sit. Dit lei gewoonlik, maar nie altyd nie, tot ’n groter voorkop en kleiner oogbanke. Selfs moderne mense met groot oogbanke verskil van argaïese mense deurdat hulle ’n supraorbitale keep het wat ’n gleuf deur elke oogbank vorm.^[59] Dit verdeel die oogbank in ’n sentrale en twee distale dele. In huidige mense is net die sentrale deel dikwels oor, indien wel. Dit verskil van die oogbanke van argaïese mense wat uitgestaan het en onafgebroke was.^[60]

Moderne mense het gewoonlik ’n regop, selfs vertikale voorkop, terwyl hulle voorsate se voorkoppe sterk agtertoe oorgehel het.^[61] Volgens Desmond Morris speel die vertikale voorkop by mense ’n belangrike rol in kommunikasie deur middel van bewegings van die wenkbroue en die verkreukeling van die vel aan die voorkop.^[62]

Breingrootte by beide Neanderdallers en AMM is gemiddeld aansienlik groter as dié van H. erectus. By eersgenoemde twee stem die grootte ooreen, maar daar is aansienlike verskille tussen die groote van individuele breinoppervlakke, en die sigstelsel by Neanderdalles was groter.^[63]

Kake

Moderne mense se tande is kleiner en anders gevorm as dié van argaïese mense.^[64]^[65] Die gevolg is ’n kleiner tandstel meer agtertoe in die mond, wat die kakebeen meer laat uitstaan en lei tot ’n prominente ken. Die sentrale deel van die been wat die ken vorm, het ’n deel met ’n driehoekige vorm wat die punt van die ken vorm, iets wat nie by argaïese mense voorgekom het nie.^[66] Veral in huidige bevolkings vereis die gebruik van vuur en gereedskap minder spiere in die kakebene, en dit gee dit ’n skraler voorkoms. Moderne mense het ook kleiner, laer gesigte.

Skelet

Die skelet van selfs die vroegste en robuusste moderne mense was minder robuus as dié van die Neanderdallers (en volgens die min kennis wat ons van hulle het, ook van dié van die Denisovas). Veral wat die lang bene van die ledemate betref, is die distale bene (die radius/ulna en tibia/fibula) byna net so lank of effens korter as die proksimale bene (die humerus en femur). By antieke mense, veral Neanderdallers, was die distale bene korter; daar word geglo dit was ’n aanpassing by koue klimaat.^[67] Dieselfde aanpassing word aangetref by moderne mense wat in die poolstreke woon.^[68]

Die lengtes van moderne mense en Neanderdallers oorvleuel, met gemiddelde lengtes vir Neanderdallers wat aangedui word as tussen 164 en 168 cm vir mans en tussen 152 en 156 cm vir vroue.^[69] Daarteenoor wissel huidige gemiddeldes tussen 158 en 184 cm vir mans en tussen 147 en 172 cm vir vroue.

Moderne gedragspatrone

Moderne gedragspatrone, wat die ontwikkeling van taal, kuns en vroeë vorme van godsdiens insluit, het vermoedelik voor 40 000 jaar gelede ontstaan. Dit was die begin van die laat Paleolitikum (in ’n Afrika-verband ook bekend as die laat Steentydperk).^[70]

Daar is aansienlike debatte oor of die vroegste anatomies moderne mense soos onlangse of bestaande mense opgetree het. Moderne gedragspatrone beteken volle taalgebruik (wat die ontwikkeling van abstrakte gedagtes insluit), kunsuitdrukking, godsdienstige gedrag,^[71] toenemende samewerking en die vorming van vroeë nedersettings, asook die vervaardiging van geartikuleerde gereedskap van klip, been of horings. Die term "laat Paleolitikum" dek die tydperk sedert die vinnige verspreiding van moderne mense deur Eurasië, wat saamval met die eerste verskyning van Paleolitiese kuns soos grottekeninge en die ontwikkeling van tegnologiese innovasies soos die spieswerper. Dit het tussen sowat 50 000 en 40 000 jaar gelede begin en stem ook ooreen met die tyd dat argaïese mense soos die Neanderdallers hulle verskyning gemaak het.

Sommige geleerdes gebruik die term "moderne gedragspatrone" al vir die H. sapiens van omstreeks 200 000 jaar gelede,^[72] terwyl ander dit gebruik vir die vinnige ontwikkelings wat sowat 50 000 jaar gelede begin het.^[73]^[74] Daar is al voorgestel dat die ontwikkeling van moderne gedragspatrone ’n geleidelike proses was.^[75]^[76]^[77]

Voorbeelde van moderne gedrag

Terwyl die meeste duidelike bewyse van moderne gedragspatrone wat sedert die laat 19de eeu ontdek is uit Europa kom, soos Venusbeeldjies, toon onlangser argeologiese navorsing dat alle noodsaaklike elemente van die materiële kultuur van die San-jagter-versamelaars van Suider-Afrika reeds minstens 40 000 jaar gelede teenwoordig was, insluitende stokke om mee te grawe soortgelyk aan dié wat vandag gebruik word, krale van volstruiseierdoppe, spiespunte van been en die gebruik van gif.^[79] Daar is ook al voorgestel dat drukafskilfering vir die maak van klipgereedskap die beste verduideliking is vir die morfologie van litiese (klip-)artefakte wat ontdek is op vlakke van Blombosgrot in Suid-Afrika uit die middel-Steentydperk van sowat 75 000 jaar gelede. Die tegniek is gebruik in die laaste fase van die vervaardiging van tweekantige punte uit hittebehandelde silkreet.^[80] Daar is voorheen geglo beide drukafskilfering en die hittebehandeling van materiale het eers later in die voorgeskiedenis voorgekom, en albei toon ’n sofistikasie in die gebruik van natuurlike materiale. Nog navorsingsverslae oor grotte aan die Suider-Afrikaanse kus dui daarop dat "die debat oor wanneer kulturele en kognitiewe eienskappe kenmerkend van moderne mense hulle verskyning gemaak het", binnekort kan eindig, want "gevorderde tegnologieë met uitgebreide vervaardigingskettings" wat "dikwels hoëtroutransmissie en dus taal vereis", is ontdek op die Suid-Afrikaanse Pinnacle Point-terrein 5-6 naby Mosselbaai. Dit dateer van sowat 71 000 jaar gelede. Die navorsers stel voor dat hulle navorsing wys:

Mikrolitiese tegnologie het vroeg, teen 71 000 jaar gelede, in Suid-Afrika begin, oor ’n lang tyd (sowat 11 000 jaar) ontwikkel en is gewoonlik gebruik saam met ingewikkelde hittebehandeling. Gevorderde tegnologieë in Afrika het vroeg voorgekom en lank geduur; die min uitgrawingsterreine in Afrika is die beste verduideliking vir enige waargenome 'flikker'-patroon.^[81]

Dié resultate dui daarop dat jagter-versamelaars uit die laat Steentydperk in Afrika suid van die Sahara minstens 50 000 jaar gelede moderne kognisie en gedrag ontwikkel het.^[82] Daar word gespekuleer dat die verandering in gedrag die gevolg is van ’n vroeëre klimaatsverandering na veel droër toestande tussen 135 000 en 75 000 jaar gelede.^[83] Dit kon daartoe gelei het dat menslike groepe wat van binnelandse droogtes probeer wegkom het, versprei het na die kusmoerasgebiede ryk aan skulpvis en ander hulpbronne. Seevlakke was laag omdat baie water in gletsers vasgevang was, en sulke moeraslande sou al langs die suidkus van Eurasië voorgekom het. Met behulp van vlotte en bote is eilande aan die kus verken en is met die kus langs gereis, wat eindelik verspreiding na Nieu-Guinee en daarna na Australië tot gevolg gehad het.^[84]

Verwysings

↑ Nitecki, Matthew H; Nitecki, Doris V (1994). Origins of Anatomically Modern Humans. Springer. ISBN 1489915079.
↑ Hammond, Ashley S.; Royer, Danielle F.; Fleagle, John G. (Julie 2017). "The Omo-Kibish I pelvis". Journal of Human Evolution. 108: 199–219. doi:10.1016/j.jhevol.2017.04.004. ISSN 1095-8606. PMID 28552208.
↑ ^3,0 ^3,1 Mounier, Aurélien; Lahr, Marta (2019). "Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species". Nature Communications. 10 (1): 3406. Bibcode:2019NatCo..10.3406M. doi:10.1038/s41467-019-11213-w. PMC 6736881. PMID 31506422.
↑ ^4,0 ^4,1 Scerri, Eleanor M. L.; Thomas, Mark G.; Manica, Andrea; Gunz, Philipp; Stock, Jay T.; Stringer, Chris; Grove, Matt; Groucutt, Huw S.; Timmermann, Axel; Rightmire, G. Philip; d’Errico, Francesco (1 Augustus 2018). "Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?". Trends in Ecology & Evolution (in Engels). 33 (8): 582–594. doi:10.1016/j.tree.2018.05.005. ISSN 0169-5347. PMC 6092560. PMID 30007846.
↑ Harrod, James. "Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc". Mother Tongue.
↑ Linné, Carl von (1758). Systema naturæ. Regnum animale (10de uitg.). Sumptibus Guilielmi Engelmann. pp. 18, 20. Besoek op 6 Mei 2019.
↑ Werdelin, Lars; Sanders, William Joseph (2010). Cenozoic Mammals of Africa. Univ of California Press. p. 517. ISBN 9780520257214.
↑ Lieberman, DE; McBratney, BM; Krovitz, G (2002). "The evolution and development of cranial form in Homo sapiens". PNAS. 99 (3): 1134–39. Bibcode:2002PNAS...99.1134L. doi:10.1073/pnas.022440799. PMC 122156. PMID 11805284.
↑ Hajdinjak, Mateja; Fu, Qiaomei; Hübner, Alexander; Petr, Martin; et al. (1 Maart 2018). "Reconstructing the genetic history of late Neanderthals". Nature. 555 (7698): 652–656. Bibcode:2018Natur.555..652H. doi:10.1038/nature26151. ISSN 1476-4687. PMC 6485383. PMID 29562232.
↑ Meyer, Matthias; Arsuaga, Juan-Luis; de Filippo, Cesare; Nagel, Sarah; et al. (1 Maart 2016). "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins". Nature. 531 (7595): 504–507. Bibcode:2016Natur.531..504M. doi:10.1038/nature17405. ISSN 1476-4687. PMID 26976447. S2CID 4467094.
↑ Gómez-Robles, Aida (1 Mei 2019). "Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence". Science Advances. 5 (5): –1268. Bibcode:2019SciA....5.1268G. doi:10.1126/sciadv.aaw1268. ISSN 2375-2548. PMC 6520022. PMID 31106274.
↑ Hublin, J. J. (2009). "The origin of Neandertals". Proceedings of the National Academy of Sciences. 106 (38): 16022–27. Bibcode:2009PNAS..10616022H. doi:10.1073/pnas.0904119106. JSTOR 40485013. PMC 2752594. PMID 19805257.
↑ Harvati, K.; Frost, S.R.; McNulty, K.P. (2004). "Neanderthal taxonomy reconsidered: implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 101 (5): 1147–52. Bibcode:2004PNAS..101.1147H. doi:10.1073/pnas.0308085100. PMC 337021. PMID 14745010.
↑ "Homo neanderthalensis King, 1864". Wiley-Blackwell Encyclopedia of Human Evolution. (2013). Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell. 328–31.
↑ ^15,0 ^15,1 ^15,2 ^15,3 Rafferty, John P. "Homo sapiens sapiens". Encyclopedia Britannica (in Engels). Besoek op 11 Augustus 2020.
↑ Stringer, C (2012). "What makes a modern human". Nature. 485 (7396): 33–35. Bibcode:2012Natur.485...33S. doi:10.1038/485033a. PMID 22552077. S2CID 4420496.
↑ Neubauer, Simon; Hublin, Jean-Jacques; Gunz, Philipp (1 Januarie 2018). "The evolution of modern human brain shape". Science Advances (in Engels). 4 (1): eaao5961. Bibcode:2018SciA....4.5961N. doi:10.1126/sciadv.aao5961. ISSN 2375-2548. PMC 5783678. PMID 29376123.
↑ Schlebusch, Carina M.; Malmström, Helena; Günther, Torsten; Sjödin, Per; Coutinho, Alexandra; Edlund, Hanna; Munters, Arielle R.; Steyn, Maryna; Soodyall, Himla; Lombard, Marlize; Jakobsson, Mattias (5 Junie 2017). "Ancient genomes from southern Africa pushes modern human divergence beyond 260,000 years ago". {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (hulp)
↑ Schlebusch, Carina M.; Malmström, Helena; Günther, Torsten; Sjödin, Per; Coutinho, Alexandra; Edlund, Hanna; Munters, Arielle R.; Vicente, Mário; Steyn, Maryna; Soodyall, Himla; Lombard, Marlize (3 November 2017). "Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago". Science (in Engels). 358 (6363): 652–655. Bibcode:2017Sci...358..652S. doi:10.1126/science.aao6266. ISSN 0036-8075. PMID 28971970.
↑ ^20,0 ^20,1 Callaway, Ewan (7 Junie 2017). "Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species' history". Nature. doi:10.1038/nature.2017.22114. Besoek op 11 Junie 2017.
↑ ^21,0 ^21,1 Stringer, C. (2016). "The origin and evolution of Homo sapiens". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 371 (1698): 20150237. doi:10.1098/rstb.2015.0237. PMC 4920294. PMID 27298468.
↑ Sample, Ian (7 Junie 2017). "Oldest Homo sapiens bones ever found shake foundations of the human story". The Guardian. Besoek op 7 Junie 2017.
↑ Hublin, Jean-Jacques; Ben-Ncer, Abdelouahed; Bailey, Shara E.; Freidline, Sarah E.; Neubauer, Simon; Skinner, Matthew M.; Bergmann, Inga; Le Cabec, Adeline; Benazzi, Stefano; Harvati, Katerina; Gunz, Philipp (2017). "New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens" (PDF). Nature. 546 (7657): 289–292. Bibcode:2017Natur.546..289H. doi:10.1038/nature22336. PMID 28593953.
↑ Chan, Eva, K. F.; et al. (28 Oktober 2019). "Human origins in a southern African palaeo-wetland and first migrations". Nature. 857 (7781): 185–189. Bibcode:2019Natur.575..185C. doi:10.1038/s41586-019-1714-1. PMID 31659339. S2CID 204946938.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
↑ Sample, Ian (28 Oktober 2019). "Ancestral home of modern humans is in Botswana, study finds". The Guardian (in Engels (VK)). ISSN 0261-3077. Besoek op 29 Oktober 2019.
↑ Woodward, Aylin (28 Oktober 2019). "New Study Pinpoints The Ancestral Homeland of All Humans Alive Today". ScienceAlert.com. Besoek op 29 Oktober 2019.
↑ Yong, Ed (28 Oktober 2019). "Has Humanity's Homeland Been Found?". The Atlantic. Besoek op 28 Oktober 2019.
↑ Zimmer, Carl (10 September 2019). "Scientists Find the Skull of Humanity's Ancestor — on a Computer - By comparing fossils and CT scans, researchers say they have reconstructed the skull of the last common forebear of modern humans". The New York Times. Besoek op 10 September 2019.
↑ Rogers, Alan R.; Bohlender, Ryan J.; Huff, Chad D. (12 September 2017). "Early history of Neanderthals and Denisovans". Proceedings of the National Academy of Sciences. 114 (37): 9859–9863. doi:10.1073/pnas.1706426114. PMC 5604018. PMID 28784789.
↑ Wolpoff, M. H.; Spuhler, J. N.; Smith, F. H.; Radovcic, J.; Pope, G.; Frayer, D. W.; Eckhardt, R.; Clark, G. (1988). "Modern Human Origins". Science. 241 (4867): 772–74. Bibcode:1988Sci...241..772W. doi:10.1126/science.3136545. PMID 3136545.
↑ Green, RE; Krause, J; Briggs, Adrian W.; Maricic, Tomislav; Stenzel, Udo; Kircher, Martin; Patterson, Nick; Li, Heng; Zhai, Weiwei; Fritz, Markus Hsi-Yang; Hansen, Nancy F.; Durand, Eric Y.; Malaspinas, Anna-Sapfo; Jensen, Jeffrey D.; Marques-Bonet, Tomas; Alkan, Can; Prüfer, Kay; Meyer, Matthias; Burbano, Hernán A.; Good, Jeffrey M.; Schultz, Rigo; Aximu-Petri, Ayinuer; Butthof, Anne; Höber, Barbara; Höffner, Barbara; Siegemund, Madlen; Weihmann, Antje; Nusbaum, Chad; Lander, Eric S.; et al. (Mei 2010). "A draft sequence of the Neandertal genome". Science. 328 (5979): 710–22. Bibcode:2010Sci...328..710G. doi:10.1126/science.1188021. PMC 5100745. PMID 20448178.
↑ Reich, D; Patterson, Nick; Kircher, Martin; Delfin, Frederick; Nandineni, Madhusudan R.; Pugach, Irina; Ko, Albert Min-Shan; Ko, Ying-Chin; Jinam, Timothy A.; Phipps, Maude E.; Saitou, Naruya; Wollstein, Andreas; Kayser, Manfred; Pääbo, Svante; Stoneking, Mark (2011). "Denisova admixture and the first modern human dispersals into southeast Asia and oceania". Am J Hum Genet. 89 (4): 516–28. doi:10.1016/j.ajhg.2011.09.005. PMC 3188841. PMID 21944045.
↑ "New Clues Add 40,000 Years to Age of Human Species". www.nsf.gov. NSF – National Science Foundation.
↑ "Age of ancient humans reassessed". BBC News. 16 Februarie 2005. Besoek op 10 April 2010.
↑ "The Oldest Homo Sapiens: Fossils Push Human Emergence Back To 195,000 Years Ago". ScienceDaily. 28 Februarie 2005. Besoek op 6 Mei 2019.
↑ Alemseged, Z.; Coppens, Y.; Geraads, D. (2002). "Hominid cranium from Homo: Description and taxonomy of Homo-323-1976-896". Am J Phys Anthropol. 117 (2): 103–12. doi:10.1002/ajpa.10032. PMID 11815945.
↑ Stoneking, Mark; Soodyall, Himla (1996). "Human evolution and the mitochondrial genome". Current Opinion in Genetics & Development. 6 (6): 731–36. doi:10.1016/S0959-437X(96)80028-1. PMID 8994844.
↑ Human evolution: the fossil evidence in 3D, deur Philip L. Walker en Edward H. Hagen, Dept. of Anthropology, University of California, Santa Barbara. Besoek op 5 April 2005.
↑ Meyer, Matthias; Arsuaga, Juan-Luis; de Filippo, Cesare; Nagel, Sarah; Aximu-Petri, Ayinuer; Nickel, Birgit; Martínez, Ignacio; Gracia, Ana; de Castro, José María Bermúdez; Carbonell, Eudald; Viola, Bence; Kelso, Janet; Prüfer, Kay; Pääbo, Svante (14 Maart 2016). "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins". Nature. 531 (7595): 504–507. Bibcode:2016Natur.531..504M. doi:10.1038/nature17405. PMID 26976447. S2CID 4467094.
↑ Callaway, Ewen (14 Maart 2016). "Oldest ancient-human DNA details dawn of Neanderthals". Nature. 531 (7594): 296–286. Bibcode:2016Natur.531..296C. doi:10.1038/531286a. PMID 26983523. S2CID 4459329.
↑ Oppenheimer, S. (2003). Out of Eden: The Peopling of the World. ISBN 978-1-84119-697-8.
↑ Trinkaus, E.; Moldovan, O.; Milota, Ș.; Bîlgăr, A.; Sarcina, L.; Athreya, S.; Bailey, S. E.; Rodrigo, R.; et al. (2003). "An early modern human from Peștera cu Oase, Romania". PNAS. 100 (20): 11231–36. Bibcode:2003PNAS..10011231T. doi:10.1073/pnas.2035108100. PMC 208740. PMID 14504393.
↑ Reich, David; Green, Richard E.; Kircher, Martin; Krause, Johannes; Patterson, Nick; Durand, Eric Y.; Viola, Bence; Briggs, Adrian W.; et al. (2010). "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia". Nature. 468 (7327): 1053–60. Bibcode:2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. hdl:10230/25596. PMC 4306417. PMID 21179161.
↑ Trinkaus, Erik (Oktober 2005). "Early modern humans". Annual Review of Anthropology. 34 (1): 207–30. doi:10.1146/annurev.anthro.34.030905.154913. S2CID 9039428.
↑ Meldrum, Jeff; Hilton, Charles E. (31 Maart 2004). From Biped to Strider: The Emergence of Modern Human Walking, Running, and Resource Transport. Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-306-48000-3.
↑ Vonk, Jennifer; Shackelford, Todd K. (13 Februarie 2012). The Oxford Handbook of Comparative Evolutionary Psychology. Oxford University Press, USA. pp. 429–. ISBN 978-0-19-973818-2.
↑ Bozek, Katarzyna; Wei, Yuning; Yan, Zheng; Liu, Xiling; Xiong, Jieyi; Sugimoto, Masahiro; Tomita, Masaru; Pääbo, Svante; Pieszek, Raik; Sherwood, Chet C.; Hof, Patrick R.; Ely, John J.; Steinhauser, Dirk; Willmitzer, Lothar; Bangsbo, Jens; Hansson, Ola; Call, Josep; Giavalisco, Patrick; Khaitovich, Philipp (2014). "Exceptional Evolutionary Divergence of Human Muscle and Brain Metabolomes Parallels Human Cognitive and Physical Uniqueness". PLOS Biology. 12 (5): e1001871. doi:10.1371/journal.pbio.1001871. PMC 4035273. PMID 24866127.
↑ Thieme, H (2007). "Der große Wurf von Schöningen: Das neue Bild zur Kultur des frühen Menschen". Die Schöninger Speere – Mensch und Jagd vor 400 000 Jahren. Konrad Theiss Verlag. 224–28. ISBN 978-3-89646-040-0.
↑ Haidle, M.N. (2006). "Menschenaffen? Affenmenschen? Mensch! Kognition und Sprache im Altpaläolithikum". Woher kommt der Mensch. Attempto Verlag. 69–97. ISBN 3-89308-381-2.
↑ Mendez, Fernando; Krahn, Thomas; Schrack, Bonnie; Krahn, Astrid-Maria; Veeramah, Krishna; Woerner, August; Fomine, Forka Leypey Mathew; Bradman, Neil; Thomas, Mark (7 Maart 2013). "An African American paternal lineage adds an extremely ancient root to the human Y chromosome phylogenetic tree" (PDF). American Journal of Human Genetics. 92 (3): 454–59. doi:10.1016/j.ajhg.2013.02.002. PMC 3591855. PMID 23453668.
↑ Krings M, Stone A, Schmitz RW, Krainitzki H, Stoneking M, Pääbo S (Julie 1997). "Neandertal DNA sequences and the origin of modern humans". Cell. 90 (1): 19–30. doi:10.1016/S0092-8674(00)80310-4. hdl:11858/00-001M-0000-0025-0960-8. PMID 9230299. S2CID 13581775.
↑ Hill, Deborah (16 Maart 2004). "No Neandertals in the Gene Pool". Science. Besoek op 6 Mei 2019.
↑ Ayala, Francisco José; Conde, Camilo José Cela (2017). Processes in Human Evolution: The Journey from Early Hominins to Neanderthals and Modern Humans. ISBN 9780198739906.
↑ Pääbo, Svante (2014). Neanderthal Man: In Search of Lost Genomes. New York: Basic Books. p. 237.
↑ Sanders, Robert (11 Junie 2003). "160,000-year-old fossilized skulls uncovered in Ethiopia are oldest anatomically modern humans". UC Berkeley News. Besoek op 7 Mei 2019.
↑ White, Tim D.; Asfaw, B.; DeGusta, D.; Gilbert, H.; Richards, G. D.; Suwa, G.; Howell, F. C. (2003). "Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia". Nature. 423 (6491): 742–47. Bibcode:2003Natur.423..742W. doi:10.1038/nature01669. PMID 12802332. S2CID 4432091.
↑ Stringer, Chris (12 Junie 2003). "Human evolution: Out of Ethiopia". Nature. 423 (6941): 693–695. Bibcode:2003Natur.423..692S. doi:10.1038/423692a. PMID 12802315. S2CID 26693109.
↑ Hawks, J.; Wang, E. T.; Cochran, G. M.; Harpending, H. C.; Moyzis, R. K. (2007). "Recent acceleration of human adaptive evolution". Proceedings of the National Academy of Sciences. 104 (52): 20753–8. Bibcode:2007PNAS..10420753H. doi:10.1073/pnas.0707650104. PMC 2410101. PMID 18087044.
↑ Bhupendra, P. (April 2019). "Forehead Anatomy". Medscape references. Besoek op 6 Mei 2019.
↑ "How to ID a modern human?". News, 2012. Natural History Museum, Londen. Besoek op 11 Desember 2013.
↑ "Encarta, Human Evolution"..
↑ Morris, Desmond (2007). "The Brow". The Naked Woman: A Study of the Female Body. ISBN 978-0-312-33853-4.
↑ Pearce, Eiluned; Stringer, Chris; Dunbar, R. I. M. (7 Mei 2013). "New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans". Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences. 280 (1758): 20130168. doi:10.1098/rspb.2013.0168. ISSN 0962-8452. PMC 3619466. PMID 23486442.
↑ Townsend G, Richards L, Hughes T (Mei 2003). "Molar intercuspal dimensions: genetic input to phenotypic variation". Journal of Dental Research. 82 (5): 350–5. doi:10.1177/154405910308200505. PMID 12709500. S2CID 26123427.
↑ Keith A (1913). "Problems relating to the Teeth of the Earlier Forms of Prehistoric Man". Proceedings of the Royal Society of Medicine. 6 (Odontol Sect): 103–124. doi:10.1177/003591571300601018. PMC 2005996. PMID 19977113.
↑ Tattersall, Jeffrey H; Schwartz, Ian (2003). The human fossil record Craniodental Morphology of Genus Homo (Africa and Asia) (vol 2). Wiley-Liss. pp. 327–328. ISBN 978-0471319283.
↑ Steegmann, A. Theodore; Cerny, Frank J.; Holliday, Trenton W. (2002). "Neandertal cold adaptation: Physiological and energetic factors". American Journal of Human Biology. 14 (5): 566–583. doi:10.1002/ajhb.10070. PMID 12203812. S2CID 2437566.
↑ Stock, J.T. (Oktober 2006). "Hunter-gatherer postcranial robusticity relative to patterns of mobility, climatic adaptation, and selection for tissue economy". American Journal of Physical Anthropology. 131 (2): 194–204. doi:10.1002/ajpa.20398. PMID 16596600.
↑ Helmuth H (1998). "Body height, body mass and surface area of the Neanderthals". Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie. 82 (1): 1–12. PMID 9850627.
↑ Klein, Richard (1995). "Anatomy, behavior, and modern human origins". Journal of World Prehistory. 9 (2): 167–98. doi:10.1007/bf02221838. S2CID 10402296.
↑ Feierman, Jay R. (2009). The Biology of Religious Behavior: The Evolutionary Origins of Faith and Religion. ABC-CLIO. p. 220. ISBN 978-0-313-36430-3.
↑ Soressi M. (2005) Late Mousterian lithic technology. Its implications for the pace of the emergence of behavioural modernity and the relationship between behavioural modernity and biological modernity, pp. 389–417 in L. Backwell et F. d'Errico (reds.) From Tools to Symbols, Johanesburg: University of Witswatersand Press. ISBN 1868144178.
↑ Companion encyclopedia of archaeology (1999). Routledge. ISBN 0415213304. Vol. 2. p. 763
↑ Mellars, Paul (2006). "Why did modern human populations disperse from Africa ca. 60,000 years ago?". Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (25): 9381–86. Bibcode:2006PNAS..103.9381M. doi:10.1073/pnas.0510792103. PMC 1480416. PMID 16772383.
↑ McBrearty, Sally; Brooks, Allison (2000). "The revolution that wasn't: a new interpretation of the origin of modern human behavior". Journal of Human Evolution. 39 (5): 453–563. doi:10.1006/jhev.2000.0435. PMID 11102266. S2CID 42968840.
↑ Henshilwood, Christopher; Marean, Curtis (2003). "The Origin of Modern Human Behavior: Critique of the Models and Their Test Implications". Current Anthropology. 44 (5): 627–651. doi:10.1086/377665. PMID 14971366.
↑ Marean, Curtis; et al. (2007). "Early human use of marine resources and pigment in South Africa during the Middle Pleistocene". Nature. 449 (7164): 905–908. Bibcode:2007Natur.449..905M. doi:10.1038/nature06204. PMID 17943129. S2CID 4387442.
↑ St. Fleur, Nicholas (12 September 2018). "Oldest Known Drawing by Human Hands Discovered in South African Cave". The New York Times. Besoek op 15 September 2018.
↑ d'Errico, F.; Backwell, L.; Villa, P.; Degano, I.; Lucejko, J. J.; Bamford, M. K.; Higham, T. F. G.; Colombini, M. P.; Beaumont, P. B. (2012). "Early evidence of San material culture represented by organic artifacts from Border Cave, South Africa". Proceedings of the National Academy of Sciences. 109 (33): 13214–13219. Bibcode:2012PNAS..10913214D. doi:10.1073/pnas.1204213109. PMC 3421171. PMID 22847420.
↑ Mourre, V.; Villa, P.; Henshilwood, C. S. (2010). "Early Use of Pressure Flaking on Lithic Artifacts at Blombos Cave, South Africa". Science. 330 (6004): 659–62. Bibcode:2010Sci...330..659M. doi:10.1126/science.1195550. PMID 21030655. S2CID 34833884.
↑ Brown, Kyle S.; Marean, Curtis W.; Jacobs, Zenobia; Schoville, Benjamin J.; Oestmo, Simen; Fisher, Erich C.; Bernatchez, Jocelyn; Karkanas, Panagiotis; Matthews, Thalassa (2012). "An early and enduring advanced technology originating 71,000 years ago in South Africa". Nature. 491 (7425): 590–3. Bibcode:2012Natur.491..590B. doi:10.1038/nature11660. PMID 23135405. S2CID 4323569.
↑ Long, Jeffrey C.; Li, Jie; Healy, Meghan E. (2009). "Human DNA sequences: More variation and less race" (PDF). American Journal of Physical Anthropology. 139 (1): 23–34. doi:10.1002/ajpa.21011. hdl:2027.42/62133. PMID 19226648.
↑ Scholz, C. A.; Johnson, T. C.; Cohen, A. S.; King, J. W.; Peck, J. A.; Overpeck, J. T.; Talbot, M. R.; Brown, E. T.; Kalindekafe, L.; Amoako, P. Y. O.; Lyons, R. P.; Shanahan, T. M.; Castaneda, I. S.; Heil, C. W.; Forman, S. L.; McHargue, L. R.; Beuning, K. R.; Gomez, J.; Pierson, J. (2007). "East African megadroughts between 135 and 75 thousand years ago and bearing on early-modern human origins". Proceedings of the National Academy of Sciences. 104 (42): 16416–21. Bibcode:2007PNAS..10416416S. doi:10.1073/pnas.0703874104. PMC 1964544. PMID 17785420.
↑ Wells, Spencer (2003). The Journey of Man: A Genetic Odyssey. Princeton, N.J. : Princeton University Press. ISBN 9780691115320.

Skakels

Human Timeline (Interactive) – Smithsonian, National Museum of Natural History (Augustus 2016).

Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Homo sapiens.

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.

[1] Nitecki, Matthew H; Nitecki, Doris V (1994). Origins of Anatomically Modern Humans. Springer. ISBN 1489915079.

[Hammond_199–219-2] Hammond, Ashley S.; Royer, Danielle F.; Fleagle, John G. (Julie 2017). "The Omo-Kibish I pelvis". Journal of Human Evolution. 108: 199–219. doi:10.1016/j.jhevol.2017.04.004. ISSN 1095-8606. PMID 28552208.

[NAT-20190910-3] 3,0 ^3,1 Mounier, Aurélien; Lahr, Marta (2019). "Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species". Nature Communications. 10 (1): 3406. Bibcode:2019NatCo..10.3406M. doi:10.1038/s41467-019-11213-w. PMC 6736881. PMID 31506422.

[:02-4] 4,0 ^4,1 Scerri, Eleanor M. L.; Thomas, Mark G.; Manica, Andrea; Gunz, Philipp; Stock, Jay T.; Stringer, Chris; Grove, Matt; Groucutt, Huw S.; Timmermann, Axel; Rightmire, G. Philip; d’Errico, Francesco (1 Augustus 2018). "Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?". Trends in Ecology & Evolution (in Engels). 33 (8): 582–594. doi:10.1016/j.tree.2018.05.005. ISSN 0169-5347. PMC 6092560. PMID 30007846.

[Harrod2014-5] Harrod, James. "Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc". Mother Tongue.

[6] Linné, Carl von (1758). Systema naturæ. Regnum animale (10de uitg.). Sumptibus Guilielmi Engelmann. pp. 18, 20. Besoek op 6 Mei 2019.

[7] Werdelin, Lars; Sanders, William Joseph (2010). Cenozoic Mammals of Africa. Univ of California Press. p. 517. ISBN 9780520257214.

[8] Lieberman, DE; McBratney, BM; Krovitz, G (2002). "The evolution and development of cranial form in Homo sapiens". PNAS. 99 (3): 1134–39. Bibcode:2002PNAS...99.1134L. doi:10.1073/pnas.022440799. PMC 122156. PMID 11805284.

[Hajdinjak2018-9] Hajdinjak, Mateja; Fu, Qiaomei; Hübner, Alexander; Petr, Martin; et al. (1 Maart 2018). "Reconstructing the genetic history of late Neanderthals". Nature. 555 (7698): 652–656. Bibcode:2018Natur.555..652H. doi:10.1038/nature26151. ISSN 1476-4687. PMC 6485383. PMID 29562232.

[Meyer2016-10] Meyer, Matthias; Arsuaga, Juan-Luis; de Filippo, Cesare; Nagel, Sarah; et al. (1 Maart 2016). "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins". Nature. 531 (7595): 504–507. Bibcode:2016Natur.531..504M. doi:10.1038/nature17405. ISSN 1476-4687. PMID 26976447. S2CID 4467094.

[Gómez-Robles2019-11] Gómez-Robles, Aida (1 Mei 2019). "Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence". Science Advances. 5 (5): –1268. Bibcode:2019SciA....5.1268G. doi:10.1126/sciadv.aaw1268. ISSN 2375-2548. PMC 6520022. PMID 31106274.

[HublinOrigin-12] Hublin, J. J. (2009). "The origin of Neandertals". Proceedings of the National Academy of Sciences. 106 (38): 16022–27. Bibcode:2009PNAS..10616022H. doi:10.1073/pnas.0904119106. JSTOR 40485013. PMC 2752594. PMID 19805257.

[HFMcN-13] Harvati, K.; Frost, S.R.; McNulty, K.P. (2004). "Neanderthal taxonomy reconsidered: implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 101 (5): 1147–52. Bibcode:2004PNAS..101.1147H. doi:10.1073/pnas.0308085100. PMC 337021. PMID 14745010.

[14] "Homo neanderthalensis King, 1864". Wiley-Blackwell Encyclopedia of Human Evolution. (2013). Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell. 328–31.

[britannica-H.-sapiens-sapiens-15] 15,0 ^15,1 ^15,2 ^15,3 Rafferty, John P. "Homo sapiens sapiens". Encyclopedia Britannica (in Engels). Besoek op 11 Augustus 2020.

[Stringer2012-16] Stringer, C (2012). "What makes a modern human". Nature. 485 (7396): 33–35. Bibcode:2012Natur.485...33S. doi:10.1038/485033a. PMID 22552077. S2CID 4420496.

[:2-17] Neubauer, Simon; Hublin, Jean-Jacques; Gunz, Philipp (1 Januarie 2018). "The evolution of modern human brain shape". Science Advances (in Engels). 4 (1): eaao5961. Bibcode:2018SciA....4.5961N. doi:10.1126/sciadv.aao5961. ISSN 2375-2548. PMC 5783678. PMID 29376123.

[18] Schlebusch, Carina M.; Malmström, Helena; Günther, Torsten; Sjödin, Per; Coutinho, Alexandra; Edlund, Hanna; Munters, Arielle R.; Steyn, Maryna; Soodyall, Himla; Lombard, Marlize; Jakobsson, Mattias (5 Junie 2017). "Ancient genomes from southern Africa pushes modern human divergence beyond 260,000 years ago". {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (hulp)

[19] Schlebusch, Carina M.; Malmström, Helena; Günther, Torsten; Sjödin, Per; Coutinho, Alexandra; Edlund, Hanna; Munters, Arielle R.; Vicente, Mário; Steyn, Maryna; Soodyall, Himla; Lombard, Marlize (3 November 2017). "Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago". Science (in Engels). 358 (6363): 652–655. Bibcode:2017Sci...358..652S. doi:10.1126/science.aao6266. ISSN 0036-8075. PMID 28971970.

[NAT-20170607a-20] 20,0 ^20,1 Callaway, Ewan (7 Junie 2017). "Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species' history". Nature. doi:10.1038/nature.2017.22114. Besoek op 11 Junie 2017.

[auto1-21] 21,0 ^21,1 Stringer, C. (2016). "The origin and evolution of Homo sapiens". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 371 (1698): 20150237. doi:10.1098/rstb.2015.0237. PMC 4920294. PMID 27298468.

[Guardian-22] Sample, Ian (7 Junie 2017). "Oldest Homo sapiens bones ever found shake foundations of the human story". The Guardian. Besoek op 7 Junie 2017.

[HublinBen-Ncer2017-23] Hublin, Jean-Jacques; Ben-Ncer, Abdelouahed; Bailey, Shara E.; Freidline, Sarah E.; Neubauer, Simon; Skinner, Matthew M.; Bergmann, Inga; Le Cabec, Adeline; Benazzi, Stefano; Harvati, Katerina; Gunz, Philipp (2017). "New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens" (PDF). Nature. 546 (7657): 289–292. Bibcode:2017Natur.546..289H. doi:10.1038/nature22336. PMID 28593953.

[NAT-201910283-24] Chan, Eva, K. F.; et al. (28 Oktober 2019). "Human origins in a southern African palaeo-wetland and first migrations". Nature. 857 (7781): 185–189. Bibcode:2019Natur.575..185C. doi:10.1038/s41586-019-1714-1. PMID 31659339. S2CID 204946938.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)

[Sample-25] Sample, Ian (28 Oktober 2019). "Ancestral home of modern humans is in Botswana, study finds". The Guardian (in Engels (VK)). ISSN 0261-3077. Besoek op 29 Oktober 2019.

[SA-20191028-26] Woodward, Aylin (28 Oktober 2019). "New Study Pinpoints The Ancestral Homeland of All Humans Alive Today". ScienceAlert.com. Besoek op 29 Oktober 2019.

[The_Atlantic-600826-27] Yong, Ed (28 Oktober 2019). "Has Humanity's Homeland Been Found?". The Atlantic. Besoek op 28 Oktober 2019.

[NYT-20190910-28] Zimmer, Carl (10 September 2019). "Scientists Find the Skull of Humanity's Ancestor — on a Computer - By comparing fossils and CT scans, researchers say they have reconstructed the skull of the last common forebear of modern humans". The New York Times. Besoek op 10 September 2019.

[29] Rogers, Alan R.; Bohlender, Ryan J.; Huff, Chad D. (12 September 2017). "Early history of Neanderthals and Denisovans". Proceedings of the National Academy of Sciences. 114 (37): 9859–9863. doi:10.1073/pnas.1706426114. PMC 5604018. PMID 28784789.

[Wolpoff-30] Wolpoff, M. H.; Spuhler, J. N.; Smith, F. H.; Radovcic, J.; Pope, G.; Frayer, D. W.; Eckhardt, R.; Clark, G. (1988). "Modern Human Origins". Science. 241 (4867): 772–74. Bibcode:1988Sci...241..772W. doi:10.1126/science.3136545. PMID 3136545.

[Draft-31] Green, RE; Krause, J; Briggs, Adrian W.; Maricic, Tomislav; Stenzel, Udo; Kircher, Martin; Patterson, Nick; Li, Heng; Zhai, Weiwei; Fritz, Markus Hsi-Yang; Hansen, Nancy F.; Durand, Eric Y.; Malaspinas, Anna-Sapfo; Jensen, Jeffrey D.; Marques-Bonet, Tomas; Alkan, Can; Prüfer, Kay; Meyer, Matthias; Burbano, Hernán A.; Good, Jeffrey M.; Schultz, Rigo; Aximu-Petri, Ayinuer; Butthof, Anne; Höber, Barbara; Höffner, Barbara; Siegemund, Madlen; Weihmann, Antje; Nusbaum, Chad; Lander, Eric S.; et al. (Mei 2010). "A draft sequence of the Neandertal genome". Science. 328 (5979): 710–22. Bibcode:2010Sci...328..710G. doi:10.1126/science.1188021. PMC 5100745. PMID 20448178.

[32] Reich, D; Patterson, Nick; Kircher, Martin; Delfin, Frederick; Nandineni, Madhusudan R.; Pugach, Irina; Ko, Albert Min-Shan; Ko, Ying-Chin; Jinam, Timothy A.; Phipps, Maude E.; Saitou, Naruya; Wollstein, Andreas; Kayser, Manfred; Pääbo, Svante; Stoneking, Mark (2011). "Denisova admixture and the first modern human dispersals into southeast Asia and oceania". Am J Hum Genet. 89 (4): 516–28. doi:10.1016/j.ajhg.2011.09.005. PMC 3188841. PMID 21944045.

[33] "New Clues Add 40,000 Years to Age of Human Species". www.nsf.gov. NSF – National Science Foundation.

[34] "Age of ancient humans reassessed". BBC News. 16 Februarie 2005. Besoek op 10 April 2010.

[35] "The Oldest Homo Sapiens: Fossils Push Human Emergence Back To 195,000 Years Ago". ScienceDaily. 28 Februarie 2005. Besoek op 6 Mei 2019.

[36] Alemseged, Z.; Coppens, Y.; Geraads, D. (2002). "Hominid cranium from Homo: Description and taxonomy of Homo-323-1976-896". Am J Phys Anthropol. 117 (2): 103–12. doi:10.1002/ajpa.10032. PMID 11815945.

[37] Stoneking, Mark; Soodyall, Himla (1996). "Human evolution and the mitochondrial genome". Current Opinion in Genetics & Development. 6 (6): 731–36. doi:10.1016/S0959-437X(96)80028-1. PMID 8994844.

[38] Human evolution: the fossil evidence in 3D, deur Philip L. Walker en Edward H. Hagen, Dept. of Anthropology, University of California, Santa Barbara. Besoek op 5 April 2005.

[39] Meyer, Matthias; Arsuaga, Juan-Luis; de Filippo, Cesare; Nagel, Sarah; Aximu-Petri, Ayinuer; Nickel, Birgit; Martínez, Ignacio; Gracia, Ana; de Castro, José María Bermúdez; Carbonell, Eudald; Viola, Bence; Kelso, Janet; Prüfer, Kay; Pääbo, Svante (14 Maart 2016). "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins". Nature. 531 (7595): 504–507. Bibcode:2016Natur.531..504M. doi:10.1038/nature17405. PMID 26976447. S2CID 4467094.

[40] Callaway, Ewen (14 Maart 2016). "Oldest ancient-human DNA details dawn of Neanderthals". Nature. 531 (7594): 296–286. Bibcode:2016Natur.531..296C. doi:10.1038/531286a. PMID 26983523. S2CID 4459329.

[Oppenheimer-41] Oppenheimer, S. (2003). Out of Eden: The Peopling of the World. ISBN 978-1-84119-697-8.

[42] Trinkaus, E.; Moldovan, O.; Milota, Ș.; Bîlgăr, A.; Sarcina, L.; Athreya, S.; Bailey, S. E.; Rodrigo, R.; et al. (2003). "An early modern human from Peștera cu Oase, Romania". PNAS. 100 (20): 11231–36. Bibcode:2003PNAS..10011231T. doi:10.1073/pnas.2035108100. PMC 208740. PMID 14504393.

[Reich_et_al.-43] Reich, David; Green, Richard E.; Kircher, Martin; Krause, Johannes; Patterson, Nick; Durand, Eric Y.; Viola, Bence; Briggs, Adrian W.; et al. (2010). "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia". Nature. 468 (7327): 1053–60. Bibcode:2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. hdl:10230/25596. PMC 4306417. PMID 21179161.

[44] Trinkaus, Erik (Oktober 2005). "Early modern humans". Annual Review of Anthropology. 34 (1): 207–30. doi:10.1146/annurev.anthro.34.030905.154913. S2CID 9039428.

[45] Meldrum, Jeff; Hilton, Charles E. (31 Maart 2004). From Biped to Strider: The Emergence of Modern Human Walking, Running, and Resource Transport. Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-306-48000-3.

[46] Vonk, Jennifer; Shackelford, Todd K. (13 Februarie 2012). The Oxford Handbook of Comparative Evolutionary Psychology. Oxford University Press, USA. pp. 429–. ISBN 978-0-19-973818-2.

[47] Bozek, Katarzyna; Wei, Yuning; Yan, Zheng; Liu, Xiling; Xiong, Jieyi; Sugimoto, Masahiro; Tomita, Masaru; Pääbo, Svante; Pieszek, Raik; Sherwood, Chet C.; Hof, Patrick R.; Ely, John J.; Steinhauser, Dirk; Willmitzer, Lothar; Bangsbo, Jens; Hansson, Ola; Call, Josep; Giavalisco, Patrick; Khaitovich, Philipp (2014). "Exceptional Evolutionary Divergence of Human Muscle and Brain Metabolomes Parallels Human Cognitive and Physical Uniqueness". PLOS Biology. 12 (5): e1001871. doi:10.1371/journal.pbio.1001871. PMC 4035273. PMID 24866127.

[48] Thieme, H (2007). "Der große Wurf von Schöningen: Das neue Bild zur Kultur des frühen Menschen". Die Schöninger Speere – Mensch und Jagd vor 400 000 Jahren. Konrad Theiss Verlag. 224–28. ISBN 978-3-89646-040-0.

[49] Haidle, M.N. (2006). "Menschenaffen? Affenmenschen? Mensch! Kognition und Sprache im Altpaläolithikum". Woher kommt der Mensch. Attempto Verlag. 69–97. ISBN 3-89308-381-2.

[50] Mendez, Fernando; Krahn, Thomas; Schrack, Bonnie; Krahn, Astrid-Maria; Veeramah, Krishna; Woerner, August; Fomine, Forka Leypey Mathew; Bradman, Neil; Thomas, Mark (7 Maart 2013). "An African American paternal lineage adds an extremely ancient root to the human Y chromosome phylogenetic tree" (PDF). American Journal of Human Genetics. 92 (3): 454–59. doi:10.1016/j.ajhg.2013.02.002. PMC 3591855. PMID 23453668.

[51] Krings M, Stone A, Schmitz RW, Krainitzki H, Stoneking M, Pääbo S (Julie 1997). "Neandertal DNA sequences and the origin of modern humans". Cell. 90 (1): 19–30. doi:10.1016/S0092-8674(00)80310-4. hdl:11858/00-001M-0000-0025-0960-8. PMID 9230299. S2CID 13581775.

[52] Hill, Deborah (16 Maart 2004). "No Neandertals in the Gene Pool". Science. Besoek op 6 Mei 2019.

[53] Ayala, Francisco José; Conde, Camilo José Cela (2017). Processes in Human Evolution: The Journey from Early Hominins to Neanderthals and Modern Humans. ISBN 9780198739906.

[54] Pääbo, Svante (2014). Neanderthal Man: In Search of Lost Genomes. New York: Basic Books. p. 237.

[55] Sanders, Robert (11 Junie 2003). "160,000-year-old fossilized skulls uncovered in Ethiopia are oldest anatomically modern humans". UC Berkeley News. Besoek op 7 Mei 2019.

[White03-56] White, Tim D.; Asfaw, B.; DeGusta, D.; Gilbert, H.; Richards, G. D.; Suwa, G.; Howell, F. C. (2003). "Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia". Nature. 423 (6491): 742–47. Bibcode:2003Natur.423..742W. doi:10.1038/nature01669. PMID 12802332. S2CID 4432091.

[57] Stringer, Chris (12 Junie 2003). "Human evolution: Out of Ethiopia". Nature. 423 (6941): 693–695. Bibcode:2003Natur.423..692S. doi:10.1038/423692a. PMID 12802315. S2CID 26693109.

[58] Hawks, J.; Wang, E. T.; Cochran, G. M.; Harpending, H. C.; Moyzis, R. K. (2007). "Recent acceleration of human adaptive evolution". Proceedings of the National Academy of Sciences. 104 (52): 20753–8. Bibcode:2007PNAS..10420753H. doi:10.1073/pnas.0707650104. PMC 2410101. PMID 18087044.

[59] Bhupendra, P. (April 2019). "Forehead Anatomy". Medscape references. Besoek op 6 Mei 2019.

[60] "How to ID a modern human?". News, 2012. Natural History Museum, Londen. Besoek op 11 Desember 2013.

[61] "Encarta, Human Evolution"..

[62] Morris, Desmond (2007). "The Brow". The Naked Woman: A Study of the Female Body. ISBN 978-0-312-33853-4.

[63] Pearce, Eiluned; Stringer, Chris; Dunbar, R. I. M. (7 Mei 2013). "New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans". Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences. 280 (1758): 20130168. doi:10.1098/rspb.2013.0168. ISSN 0962-8452. PMC 3619466. PMID 23486442.

[Townsend_G,_Richards_L,_Hughes_T_2003_350–5-64] Townsend G, Richards L, Hughes T (Mei 2003). "Molar intercuspal dimensions: genetic input to phenotypic variation". Journal of Dental Research. 82 (5): 350–5. doi:10.1177/154405910308200505. PMID 12709500. S2CID 26123427.

[65] Keith A (1913). "Problems relating to the Teeth of the Earlier Forms of Prehistoric Man". Proceedings of the Royal Society of Medicine. 6 (Odontol Sect): 103–124. doi:10.1177/003591571300601018. PMC 2005996. PMID 19977113.

[66] Tattersall, Jeffrey H; Schwartz, Ian (2003). The human fossil record Craniodental Morphology of Genus Homo (Africa and Asia) (vol 2). Wiley-Liss. pp. 327–328. ISBN 978-0471319283.

[67] Steegmann, A. Theodore; Cerny, Frank J.; Holliday, Trenton W. (2002). "Neandertal cold adaptation: Physiological and energetic factors". American Journal of Human Biology. 14 (5): 566–583. doi:10.1002/ajhb.10070. PMID 12203812. S2CID 2437566.

[68] Stock, J.T. (Oktober 2006). "Hunter-gatherer postcranial robusticity relative to patterns of mobility, climatic adaptation, and selection for tissue economy". American Journal of Physical Anthropology. 131 (2): 194–204. doi:10.1002/ajpa.20398. PMID 16596600.

[Helmuth1998-69] Helmuth H (1998). "Body height, body mass and surface area of the Neanderthals". Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie. 82 (1): 1–12. PMID 9850627.

[Klein_1995-70] Klein, Richard (1995). "Anatomy, behavior, and modern human origins". Journal of World Prehistory. 9 (2): 167–98. doi:10.1007/bf02221838. S2CID 10402296.

[71] Feierman, Jay R. (2009). The Biology of Religious Behavior: The Evolutionary Origins of Faith and Religion. ABC-CLIO. p. 220. ISBN 978-0-313-36430-3.

[72] Soressi M. (2005) Late Mousterian lithic technology. Its implications for the pace of the emergence of behavioural modernity and the relationship between behavioural modernity and biological modernity, pp. 389–417 in L. Backwell et F. d'Errico (reds.) From Tools to Symbols, Johanesburg: University of Witswatersand Press. ISBN 1868144178.

[73] Companion encyclopedia of archaeology (1999). Routledge. ISBN 0415213304. Vol. 2. p. 763

[mellars-74] Mellars, Paul (2006). "Why did modern human populations disperse from Africa ca. 60,000 years ago?". Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (25): 9381–86. Bibcode:2006PNAS..103.9381M. doi:10.1073/pnas.0510792103. PMC 1480416. PMID 16772383.

[75] McBrearty, Sally; Brooks, Allison (2000). "The revolution that wasn't: a new interpretation of the origin of modern human behavior". Journal of Human Evolution. 39 (5): 453–563. doi:10.1006/jhev.2000.0435. PMID 11102266. S2CID 42968840.

[76] Henshilwood, Christopher; Marean, Curtis (2003). "The Origin of Modern Human Behavior: Critique of the Models and Their Test Implications". Current Anthropology. 44 (5): 627–651. doi:10.1086/377665. PMID 14971366.

[77] Marean, Curtis; et al. (2007). "Early human use of marine resources and pigment in South Africa during the Middle Pleistocene". Nature. 449 (7164): 905–908. Bibcode:2007Natur.449..905M. doi:10.1038/nature06204. PMID 17943129. S2CID 4387442.

[NYT-20180912-78] St. Fleur, Nicholas (12 September 2018). "Oldest Known Drawing by Human Hands Discovered in South African Cave". The New York Times. Besoek op 15 September 2018.

[79] 'Errico, F.; Backwell, L.; Villa, P.; Degano, I.; Lucejko, J. J.; Bamford, M. K.; Higham, T. F. G.; Colombini, M. P.; Beaumont, P. B. (2012). "Early evidence of San material culture represented by organic artifacts from Border Cave, South Africa". Proceedings of the National Academy of Sciences. 109 (33): 13214–13219. Bibcode:2012PNAS..10913214D. doi:10.1073/pnas.1204213109. PMC 3421171. PMID 22847420.

[80] Mourre, V.; Villa, P.; Henshilwood, C. S. (2010). "Early Use of Pressure Flaking on Lithic Artifacts at Blombos Cave, South Africa". Science. 330 (6004): 659–62. Bibcode:2010Sci...330..659M. doi:10.1126/science.1195550. PMID 21030655. S2CID 34833884.

[auto2-81] Brown, Kyle S.; Marean, Curtis W.; Jacobs, Zenobia; Schoville, Benjamin J.; Oestmo, Simen; Fisher, Erich C.; Bernatchez, Jocelyn; Karkanas, Panagiotis; Matthews, Thalassa (2012). "An early and enduring advanced technology originating 71,000 years ago in South Africa". Nature. 491 (7425): 590–3. Bibcode:2012Natur.491..590B. doi:10.1038/nature11660. PMID 23135405. S2CID 4323569.

[onlinelibrary.wiley.com-82] Long, Jeffrey C.; Li, Jie; Healy, Meghan E. (2009). "Human DNA sequences: More variation and less race" (PDF). American Journal of Physical Anthropology. 139 (1): 23–34. doi:10.1002/ajpa.21011. hdl:2027.42/62133. PMID 19226648.

[83] Scholz, C. A.; Johnson, T. C.; Cohen, A. S.; King, J. W.; Peck, J. A.; Overpeck, J. T.; Talbot, M. R.; Brown, E. T.; Kalindekafe, L.; Amoako, P. Y. O.; Lyons, R. P.; Shanahan, T. M.; Castaneda, I. S.; Heil, C. W.; Forman, S. L.; McHargue, L. R.; Beuning, K. R.; Gomez, J.; Pierson, J. (2007). "East African megadroughts between 135 and 75 thousand years ago and bearing on early-modern human origins". Proceedings of the National Academy of Sciences. 104 (42): 16416–21. Bibcode:2007PNAS..10416416S. doi:10.1073/pnas.0703874104. PMC 1964544. PMID 17785420.

[84] Wells, Spencer (2003). The Journey of Man: A Genetic Odyssey. Princeton, N.J. : Princeton University Press. ISBN 9780691115320.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

@@ Lyn 57: / Lyn 57: @@
 Die term "anatomies moderne mense" (AMM) word algemeen gebruik om te onderskei tussen die moderne ''Homo sapiens'' en argaïese mense soos Neanderdallers en hominiene uit die middel- en vroeë Paleolitikum wat oorgangseienskappe gehad het van ''H. erectus''.<ref>{{Cite book|url= https://books.google.com/books?id=1OU-DgAAQBAJ&pg=PA358 |title=Processes in Human Evolution: The Journey from Early Hominins to Neanderthals and Modern Humans |isbn=9780198739906 |last1=Ayala |first1=Francisco José |last2=Conde |first2=Camilo José Cela |year=2017}}</ref> Hoewel Neanderdallers eers as ''H. s. neanderthalensis'' geklassifiseer is, word hulle nou algemeen as ’n aparte spesie, ''H. neanderthalensis'', beskou. Die term ''H. sapiens'' verwys dus na die moderne mens, maar die saak is geensins finaal opgelos nie.<ref>{{cite book|last=Pääbo|first=Svante|title=Neanderthal Man: In Search of Lost Genomes|publisher=Basic Books|location=New York|year=2014|page=237}}</ref>
-In hierdie nouer definisie van ''H. sapiens'' val die subspesie ''[[Homo sapiens idaltu]]'', wat in 2003 ontdek is, ook onder die sambreel van "anatomies modern".<ref>{{cite web|url= https://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/06/11_idaltu.shtml |first=Robert |last=Sanders |publisher=UC Berkeley News |title=160,000-year-old fossilized skulls uncovered in Ethiopia are oldest anatomically modern humans |date=11 June 2003 |access-date=2019-05-07}}</ref> Dit regverdig die term ''Homo sapiens sapiens'' vir die moderne mens.<ref name="White03">{{Cite journal|last1=White|first1=Tim D.|author-link=Tim White (anthropologist)|last2=Asfaw|first2=B.|last3=DeGusta|first3=D.|last4=Gilbert|first4=H.|last5=Richards|first5=G. D.|last6=Suwa|first6=G.|last7=Howell|first7=F. C.|year=2003|title=Pleistocene ''Homo sapiens'' from Middle Awash, Ethiopia|journal=Nature|volume=423|issue=6491|pages=742–47|bibcode=2003Natur.423..742W|doi=10.1038/nature01669|pmid=12802332|s2cid=4432091}}</ref> Die biologiese antropoloog Chris Stringer beskou ''idaltu'' egter nie as verskillend genoeg van die res van ''H. sapiens'' om sy eie subspesienaam te regverdig nie.<ref>{{Cite journal |title= Human evolution: Out of Ethiopia |journal= Nature |volume= 423 |issue= 6941 |pages= 693–695 |date=June 12, 2003  |bibcode= 2003Natur.423..692S |last1= Stringer |first1= Chris |doi= 10.1038/423692a |pmid= 12802315 |s2cid= 26693109 }}</ref><ref name="auto1"/>
+In hierdie nouer definisie van ''H. sapiens'' val die subspesie ''[[Homo sapiens idaltu]]'', wat in 2003 ontdek is, ook onder die sambreel van "anatomies modern".<ref>{{cite web|url= https://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/06/11_idaltu.shtml |first=Robert |last=Sanders |publisher=UC Berkeley News |title=160,000-year-old fossilized skulls uncovered in Ethiopia are oldest anatomically modern humans |date=11 June 2003 |access-date=2019-05-07}}</ref> Dit regverdig die term ''Homo sapiens sapiens'' vir die moderne mens.<ref name="White03">{{Cite journal|last1=White|first1=Tim D.|last2=Asfaw|first2=B.|last3=DeGusta|first3=D.|last4=Gilbert|first4=H.|last5=Richards|first5=G. D.|last6=Suwa|first6=G.|last7=Howell|first7=F. C.|year=2003|title=Pleistocene ''Homo sapiens'' from Middle Awash, Ethiopia|journal=Nature|volume=423|issue=6491|pages=742–47|bibcode=2003Natur.423..742W|doi=10.1038/nature01669|pmid=12802332|s2cid=4432091}}</ref> Die biologiese antropoloog Chris Stringer beskou ''idaltu'' egter nie as verskillend genoeg van die res van ''H. sapiens'' om sy eie subspesienaam te regverdig nie.<ref>{{Cite journal |title= Human evolution: Out of Ethiopia |journal= Nature |volume= 423 |issue= 6941 |pages= 693–695 |date=June 12, 2003  |bibcode= 2003Natur.423..692S |last1= Stringer |first1= Chris |doi= 10.1038/423692a |pmid= 12802315 |s2cid= 26693109 }}</ref><ref name="auto1"/>
 ’n Verdere verdeling van AMM in die subtipes "vroeg" of "robuus" teenoor "naglasiaal" of "skraal" word sedertdien gerieflikheidshalwe gebruik. Die opkoms van die "skraal AMM" word beskou as ’n oorgangsproses na ’n kleiner en fyner beenstruktuur wat sowat 50&nbsp;000 - 30&nbsp;000 jaar gelede begin het.<ref>{{cite journal|doi=10.1073/pnas.0707650104 |title=Recent acceleration of human adaptive evolution |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=104 |issue=52 |pages=20753–8 |year=2007 |last1=Hawks |first1=J. |last2=Wang |first2=E. T. |last3=Cochran |first3=G. M. |last4=Harpending |first4=H. C. |last5=Moyzis |first5=R. K. |bibcode=2007PNAS..10420753H |pmid=18087044 |pmc=2410101}}</ref>
@@ Lyn 76: / Lyn 76: @@
 Die lengtes van moderne mense en Neanderdallers oorvleuel, met gemiddelde lengtes vir Neanderdallers wat aangedui word as tussen 164 en 168&nbsp;cm vir mans en tussen 152 en 156&nbsp;cm vir vroue.<ref name="Helmuth1998">{{Cite journal|author=Helmuth H |title=Body height, body mass and surface area of the Neanderthals |journal=Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie |volume=82 |issue=1 |pages=1–12 |year=1998 |pmid=9850627 }}</ref> Daarteenoor wissel huidige gemiddeldes tussen 158 en 184&nbsp;cm vir mans en tussen 147 en 172&nbsp;cm vir vroue.
+==Moderne gedragspatrone==
+[[Beeld:Lithic Industries at Blombos Cave, Southern Cape, South Africa (c. 105 – 90 Ka).jpg|thumb|250px|Klipartefakte van die vroeë ''Homo sapiens'' by [[Blombosgrot]] (M3-fase, MIS 5) in die Suid-Kaap, Suid-Afrika (sowat 105&nbsp;000 - 90&nbsp;000 jaar oud).]]
+[[Moderne gedragspatrone]], wat die ontwikkeling van [[taal]], [[kuns]] en vroeë vorme van [[godsdiens]] insluit, het vermoedelik voor 40&nbsp;000 jaar gelede ontstaan. Dit was die begin van die laat [[Paleolitikum]] (in ’n Afrika-verband ook bekend as die laat [[Steentydperk]]).<ref name="Klein 1995">{{cite journal |last=Klein |first=Richard |title=Anatomy, behavior, and modern human origins |journal=Journal of World Prehistory |date=1995 |volume=9 |issue=2 |pages=167–98 |doi=10.1007/bf02221838|s2cid=10402296 }}</ref>
+Daar is aansienlike debatte oor of die vroegste anatomies moderne mense soos onlangse of bestaande mense opgetree het. Moderne gedragspatrone beteken volle taalgebruik (wat die ontwikkeling van abstrakte gedagtes insluit), kunsuitdrukking, godsdienstige gedrag,<ref>{{cite book|author=Feierman, Jay R. |page=220|title=The Biology of Religious Behavior: The Evolutionary Origins of Faith and Religion|url=https://books.google.com/books?id=mOLGXhzAXhsC |year=2009|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-36430-3}}</ref> toenemende samewerking en die vorming van vroeë nedersettings, asook die vervaardiging van geartikuleerde gereedskap van [[klip]], [[been]] of [[horing]]s. Die term "laat Paleolitikum" dek die tydperk sedert die vinnige verspreiding van moderne mense deur Eurasië, wat saamval met die eerste verskyning van Paleolitiese kuns soos [[grottekening]]e en die ontwikkeling van tegnologiese innovasies soos die spieswerper. Dit het tussen sowat 50&nbsp;000 en 40&nbsp;000 jaar gelede begin en stem ook ooreen met die tyd dat argaïese mense soos die Neanderdallers hulle verskyning gemaak het.
+[[Beeld:Blombos point white.JPG|thumb|links|200px|Tweekantige silkreetpunt van die vroeë ''Homo sapiens'', van die M1-fase (71&nbsp;000 v.C.) uit Blombosgrot.]]
+Sommige geleerdes gebruik die term "moderne gedragspatrone" al vir die ''H. sapiens'' van omstreeks 200&nbsp;000 jaar gelede,<ref>Soressi M. (2005) [http://www.eva.mpg.de/evolution/staff/soressi/pdf/Soressi2005_ToolsToSymbols.pdf Late Mousterian lithic technology. Its implications for the pace of the emergence of behavioural modernity and the relationship between behavioural modernity and biological modernity], pp. 389–417 in L. Backwell et F. d'Errico (reds.) ''From Tools to Symbols'', Johanesburg: University of Witswatersand Press. {{ISBN|1868144178}}.</ref> terwyl ander dit gebruik vir die vinnige ontwikkelings wat sowat 50&nbsp;000 jaar gelede begin het.<ref>''Companion encyclopedia of archaeology'' (1999). Routledge. {{ISBN|0415213304}}. Vol. 2. p. 763</ref><ref name="mellars">{{cite journal |last=Mellars |first=Paul |title=Why did modern human populations disperse from Africa ca. 60,000 years ago? |year=2006 |doi=10.1073/pnas.0510792103 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=103 |pages=9381–86 |pmid=16772383 |issue=25 |pmc=1480416 |bibcode=2006PNAS..103.9381M}}</ref> Daar is al voorgestel dat die ontwikkeling van moderne gedragspatrone ’n geleidelike proses was.<ref>{{cite journal |last1=McBrearty |first1=Sally |last2=Brooks |first2=Allison |date=2000 |title=The revolution that wasn't: a new interpretation of the origin of modern human behavior |journal=Journal of Human Evolution |volume=39 |issue=5 |pages=453–563 |doi=10.1006/jhev.2000.0435 |pmid=11102266|s2cid=42968840 |url=https://semanticscholar.org/paper/06021515512fc56b41e0b766c92598ee722068de }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Henshilwood |first1=Christopher |last2=Marean |first2=Curtis |date=2003 |title=The Origin of Modern Human Behavior: Critique of the Models and Their Test Implications |journal=Current Anthropology |volume=44 |issue=5 |pages=627–651 |doi=10.1086/377665|pmid=14971366 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Marean |first1=Curtis |title=Early human use of marine resources and pigment in South Africa during the Middle Pleistocene |journal=Nature |date=2007 |volume=449 |issue=7164 |display-authors=etal |doi=10.1038/nature06204 |pages=905–908 |pmid=17943129 |bibcode=2007Natur.449..905M|s2cid=4387442 }}</ref>
+===Voorbeelde van moderne gedrag===
+[[Beeld:Claimed Oldest Known Drawing by Human Hands Discovered in South African Cave.jpg|thumb|Na bewering die oudste tekening deur ’n mens. Dit is in Blombosgrot ontdek en is na raming sowat 73&nbsp;000 jaar oud.<ref name="NYT-20180912">{{cite news |last=St. Fleur |first=Nicholas|title=Oldest Known Drawing by Human Hands Discovered in South African Cave |url=https://www.nytimes.com/2018/09/12/science/oldest-drawing-ever-found.html |date=12 September 2018 |work=The New York Times |access-date=15 September 2018 }}</ref>]]
+Terwyl die meeste duidelike bewyse van moderne gedragspatrone wat sedert die laat 19de eeu ontdek is uit Europa kom, soos [[Venusbeeldjie]]s, toon onlangser argeologiese navorsing dat alle noodsaaklike elemente van die materiële kultuur van die [[Boesman|San]]-[[jagter-versamelaar]]s van [[Suider-Afrika]] reeds minstens 40&nbsp;000 jaar gelede teenwoordig was, insluitende stokke om mee te grawe soortgelyk aan dié wat vandag gebruik word, krale van [[volstruis]]eierdoppe, spiespunte van been en die gebruik van [[gif]].<ref>{{Cite journal |doi=10.1073/pnas.1204213109 |pmid=22847420 |title=Early evidence of San material culture represented by organic artifacts from Border Cave, South Africa |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=33 |pages=13214–13219 |year=2012 |last1=d'Errico |first1=F. |last2=Backwell |first2=L. |last3=Villa |first3=P. |last4=Degano |first4=I. |last5=Lucejko |first5=J. J. |last6=Bamford |first6=M. K. |last7=Higham |first7=T. F. G. |last8=Colombini |first8=M. P. |last9=Beaumont |first9=P. B. |bibcode=2012PNAS..10913214D |pmc=3421171}}</ref> Daar is ook al voorgestel dat drukafskilfering vir die maak van klipgereedskap die beste verduideliking is vir die morfologie van litiese (klip-)artefakte wat ontdek is op vlakke van [[Blombosgrot]] in [[Suid-Afrika]] uit die middel-Steentydperk van sowat 75&nbsp;000 jaar gelede. Die tegniek is gebruik in die laaste fase van die vervaardiging van tweekantige punte uit hittebehandelde silkreet.<ref>{{Cite journal |doi=10.1126/science.1195550 |pmid=21030655 |title=Early Use of Pressure Flaking on Lithic Artifacts at Blombos Cave, South Africa |journal=Science |volume=330 |issue=6004 |pages=659–62 |year=2010 |last1=Mourre |first1=V. |last2=Villa |first2=P. |last3=Henshilwood |first3=C. S. |bibcode=2010Sci...330..659M|s2cid=34833884 }}</ref> Daar is voorheen geglo beide drukafskilfering en die hittebehandeling van materiale het eers later in die [[voorgeskiedenis]] voorgekom, en albei toon ’n sofistikasie in die gebruik van natuurlike materiale. Nog navorsingsverslae oor grotte aan die Suider-Afrikaanse kus dui daarop dat "die debat oor wanneer kulturele en kognitiewe eienskappe kenmerkend van moderne mense hulle verskyning gemaak het", binnekort kan eindig, want "gevorderde tegnologieë met uitgebreide vervaardigingskettings" wat "dikwels hoëtroutransmissie en dus taal vereis", is ontdek op die Suid-Afrikaanse Pinnacle Point-terrein 5-6 naby [[Mosselbaai]]. Dit dateer van sowat 71&nbsp;000 jaar gelede. Die navorsers stel voor dat hulle navorsing wys:
+{{cquote|Mikrolitiese tegnologie het vroeg, teen 71&nbsp;000 jaar gelede, in Suid-Afrika begin, oor ’n lang tyd (sowat 11&nbsp;000 jaar) ontwikkel en is gewoonlik gebruik saam met ingewikkelde hittebehandeling. Gevorderde tegnologieë in Afrika het vroeg voorgekom en lank geduur; die min uitgrawingsterreine in Afrika is die beste verduideliking vir enige waargenome 'flikker'-patroon.<ref name="auto2">{{cite journal |doi=10.1038/nature11660 |pmid=23135405 |title=An early and enduring advanced technology originating 71,000 years ago in South Africa |journal=Nature |volume=491 |issue=7425 |pages=590–3 |year=2012 |last1=Brown |first1=Kyle S. |last2=Marean |first2=Curtis W. |last3=Jacobs |first3=Zenobia |last4=Schoville |first4=Benjamin J. |last5=Oestmo |first5=Simen |last6=Fisher |first6=Erich C. |last7=Bernatchez |first7=Jocelyn |last8=Karkanas |first8=Panagiotis |last9=Matthews |first9=Thalassa |bibcode=2012Natur.491..590B|s2cid=4323569 }}</ref>}}
+Dié resultate dui daarop dat jagter-versamelaars uit die laat Steentydperk in [[Afrika suid van die Sahara]] minstens 50&nbsp;000 jaar gelede moderne kognisie en gedrag ontwikkel het.<ref name="onlinelibrary.wiley.com">{{cite journal |doi=10.1002/ajpa.21011 |pmid=19226648 |title=Human DNA sequences: More variation and less race |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=139 |issue=1 |pages=23–34 |year=2009 |last1=Long |first1=Jeffrey C. |last2=Li |first2=Jie |last3=Healy |first3=Meghan E.|hdl=2027.42/62133 |url=https://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/2027.42/62133/1/21011_ftp.pdf |hdl-access=free }}</ref> Daar word gespekuleer dat die verandering in gedrag die gevolg is van ’n vroeëre klimaatsverandering na veel droër toestande tussen 135&nbsp;000 en 75&nbsp;000 jaar gelede.<ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.0703874104 |title=East African megadroughts between 135 and 75 thousand years ago and bearing on early-modern human origins |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=104 |issue=42 |pages=16416–21 |year=2007 |last1=Scholz |first1=C. A. |last2=Johnson |first2=T. C. |last3=Cohen |first3=A. S. |last4=King |first4=J. W. |last5=Peck |first5=J. A. |last6=Overpeck |first6=J. T. |last7=Talbot |first7=M. R. |last8=Brown |first8=E. T. |last9=Kalindekafe |first9=L. |last10=Amoako |first10=P. Y. O. |last11=Lyons |first11=R. P. |last12=Shanahan |first12=T. M. |last13=Castaneda |first13=I. S. |last14=Heil |first14=C. W. |last15=Forman |first15=S. L. |last16=McHargue |first16=L. R. |last17=Beuning |first17=K. R. |last18=Gomez |first18=J. |last19=Pierson |first19=J. |bibcode=2007PNAS..10416416S |pmid=17785420 |pmc=1964544}}</ref> Dit kon daartoe gelei het dat menslike groepe wat van binnelandse [[droogte]]s probeer wegkom het, versprei het na die kusmoerasgebiede ryk aan skulpvis en ander hulpbronne. Seevlakke was laag omdat baie water in [[gletser]]s vasgevang was, en sulke moeraslande sou al langs die suidkus van Eurasië voorgekom het. Met behulp van vlotte en bote is eilande aan die kus verken en is met die kus langs gereis, wat eindelik verspreiding na [[Nieu-Guinee]] en daarna na [[Australië]] tot gevolg gehad het.<ref>{{cite book|title=The Journey of Man: A Genetic Odyssey|author=Wells, Spencer|url=https://archive.org/details/journeyofmangene00well|isbn=9780691115320|year=2003|url-access=registration|publisher=Princeton, N.J. : Princeton University Press}}</ref>
 == Verwysings ==