Biologie: Verskil tussen weergawes
No edit summary |
Gered (dink ek) |
||
Lyn 10: | Lyn 10: | ||
|valign="bottom"|[[Beeld:Thompson's Gazelle.jpeg|90px]] |
|valign="bottom"|[[Beeld:Thompson's Gazelle.jpeg|90px]] |
||
|} |
|} |
||
<div style="border: none; width:200px;"><div class="thumbhcaption"><small>Biologie |
<div style="border: none; width:200px;"><div class="thumbhcaption"><small>Biologie is die vakgebied van die bestudering van die verskillende vorme van lewende organismes.</small></div></div></div> |
||
'''Biologie''' is die [[wetenskap]] van [[lewe]]. Dit is gemoeid met die eienskappe en |
'''Biologie''' is die [[wetenskap]] van [[lewe]]. Dit is gemoeid met die eienskappe en gedrag van [[organisme]]s, hoe [[spesies]] en individue ontstaan asook die wisselwerkings tussen hulle onderling en tussen hulle en die omgewing. |
||
== Oorsig van biologie == |
== Oorsig van biologie == |
||
Biologie beslaan 'n wye spektrum van akademiese vakgebiede wat dikwels as onafhanklike dissiplines |
Biologie beslaan 'n wye spektrum van akademiese vakgebiede wat dikwels as onafhanklike dissiplines beskou word; as sambreelterm is dit die vakgebied van die bestudering van lewe op verskillende skale: |
||
⚫ | |||
* Op sellulêre skaal, deur selbiologie |
|||
⚫ | |||
* |
* Op multisellulêre skaal, deur [[fisiologie]], [[anatomie]] en [[histologie]] |
||
* Op die ontwikkelingsvlak of ontogenie van 'n individuele organisme, deur ontwikkelingsbiologie. |
|||
* op multi-sellulêre skaal, deur [[fisiologie]], [[anatomie]] en [[histologie]] |
|||
* |
* Op die vlak van oorerflikheid tussen ouer en nasate, deur [[genetika]]. |
||
* |
* Op die vlak van groepsgedrag, deur etologie |
||
* |
* Op die vlak van individuele wisselwerkings tussen die organismes, deur sosiobiologie |
||
* |
* Op die vlak van 'n hele [[bevolking]], deur bevolkingsgenetika |
||
⚫ | |||
* op die vlak van 'n hele [[bevolking]], deur [[bevolkingsgenetika]] |
|||
* Op die vlak van interafhanklike bevolkings en hulle habitat, deur [[ekologie]] en [[evolusie|evolusionêre biologie]] |
|||
⚫ | |||
* op die vlak van |
* Spekulatief op die vlak van lewe buite die Aarde, deur xenobiologie. |
||
* en dan spekulatief deur [[xenobiologie]] op die vlak van lewe buite die Aarde. |
|||
=== Velde van studie in biologie === |
=== Velde van studie in biologie === |
||
<blockquote> |
<blockquote> |
||
Aërobiologie – [[Anatomie]] – Arachnologie – [[Astrobiologie]] – [[Biochemie]] – Bionika – Biogeografie – Bioinformatika – Biomeganika – [[Biofisika]] – Biotegnologie – [[Plantkunde]] – Selbiologie – Verspreidingskunde – [[Kladistiek]] – Skaaldierkunde – Oerdierkundige – Siklusse – Sitologie – Ontwikkelingsbiologie – [[Siekte]]s (genetiese en aansteeklike siektes) – [[Ekologie]] (teoretiese ekologie, [[simbiose]], outokologie, sinekologie) – Etologie – Entomologie – Evolusionêre biologie ([[Evolusie]]) – Evolusionêre ontwikkelingsbiologie – Varswaterbiologie – [[Genetika]] (bevolkingsgenetika, kwantitatiewe genetika, genomika, proteomika) – Herpetologie – [[Histologie]] – [[Antropologie]] – [[Igtiologie]] – [[Immunologie]] – Aansteeklike siektes – [[Patologie]] – Epidemologie – Limnologie – Malakologie – Soogdierkunde – Mariene biologie – [[Mikrobiologie]] ([[bakteriologie]]) – Molekulêre biologie – [[Morfologie]] – Mikologie/ligenologie – Mirmekologie – Neurowetenskap (neuroanatomie, neurofisiologie, senustelselwetenskap, biologiese fisiologie, [[psigiatrie]], psigofarmakologie, gedragswetenskap, neuroetologie, psigofisika, berekenbare neurowetenskap, kognitiewe neurowetenskap, kognitiewe wetenskap) – [[Onkologie]] (die studie van kanker) – Ontogenie – Oorsprong van lewe – [[Voëlkunde]] – [[Paleontologie]] (paleobotanie, paleosoölogie) – [[Parasiet|parasitologie]] – Fikologie (algologie) – Herkomskunde (filogenetika, filogeografie) – [[Fisiologie]] – Fitopatologie – Voortplantingsbiologie – Strukturele biologie – Stelselbiologie – [[Taksonomie]] – Toksikologie (die studie van gifstowwe en [[besoedeling]]) – Virologie – Xenobiologie – Soölogie |
|||
</blockquote> |
</blockquote> |
||
== Evolusie en biologie == |
|||
⚫ | Een van die sentrale, organisatoriese begrippe in biologie is dat alle lewe van 'n gemene oorsprong het vanweë [[evolusie]]. [[Charles Darwin]] het evolusie as 'n lewensvatbare teorie daargestel deur die dryfveer daaragter, natuurlike teelkeuse, duidelik uit te spel. ([[Alfred Russell Wallace]] word algemeen erken as mede-uitvinder van die begrip). Genetiese verskuiwing is aanvaar as 'n bykomende meganisme tot die sogenaamde moderne sintese. Die evolusionêre geskiedenis van 'n [[spesie]] — waaruit die eienskappe van die verskillende spesies waarvan dit afstam, vasgestel kan word, tesame met die genetiese verwantskappe daarvan ten opsigte van al die ander spesies word herkomskunde genoem. Verskillende benaderings tot die insameling van inligting oor die herkoms van spesies word in biologie gevolg. Dit sluit die vergelyking van [[DNA]]-reekse in wat in molekulêre biologie of genomika uitgevoer word en vergelykings van [[fossiel]]rekords en ander inligting oor antieke organismes wat deur [[paleontologie]] ondersoek word. Bioloë rangskik en ontleed evolusionêre verwantskappe deur verskeie metodes, wat herkomskunde, numeriese taksonomie en kladistiek insluit. Die hoofgebeurtenisse in die loop van evolusie, soos bioloë dit tans verstaan, word opgesom op hierdie evolusionêre tydlyn. |
||
[[Mediese wetenskap]] – [[Fisiese antropologie]] |
|||
=== Mense en geskiedenis === |
|||
[[Lys van Bioloë|Beroemde bioloë]] – [[Geskiedenis van biologie]] – [[Nobelprys vir fisiologie of mediese wetenskap]] – [[Tydlyn vir biologie en organiese chemie]] |
|||
=== Lys van onderwerpe === |
|||
Sien: [[Lys van biologiese onderwerpe]] |
|||
== Ewolusie en biologie == |
|||
⚫ | Een van die sentrale, organisatoriese begrippe in biologie is dat alle lewe van 'n |
||
== Klassifikasie van lewe (en soortgelyke organismes) == |
== Klassifikasie van lewe (en soortgelyke organismes) == |
||
{{wetklas}} |
|||
Die klassifikasie van lewende dinge word [[sistematika]] of [[taksonomie]] genoem en behoort die |
Die klassifikasie van lewende dinge word [[sistematika]] of [[taksonomie]] genoem en behoort die evolusionêre stambome van die verskillende organismes te weerspieël. Taksonomie groepeer organismes in groepe wat [[takson]]s genoem word, terwyl sistematika hul verwantskappe probeer vasstel. Die dominante stelsel word Linnese taksonomie genoem, wat ordes en [[Binomiale naam|binomiale name]] insluit. Die name van organismes word beheer deur internasionale ooreenkomste soos die [[Internasionale Kode van Benamings vir alge, fungi en plante]] en die [[Internasionale Kode van Dierkundige Benamings]]. 'n Vierde konsepvoorstel vir 'n biokode is in 1997 gepubliseer in 'n poging om die name van die drie terreine te standaardiseer, maar dit is nog nie amptelik aanvaar nie. Die Internasionale Kode van Virusklassifikasie en -benamings val tans buite die biokodes. |
||
Lewende wesens |
Lewende wesens is tradisioneel in vyf koninkryke verdeel: |
||
:[[Monere]] – [[Protiste]] – [[Skimmel |
:[[Monere]] – [[Protiste]] – [[Skimmel]]s – [[Plant]]e – [[Dier]]e |
||
Die verdeling word egter deesdae as verouderd beskou. Meer moderne alternatiewe begin met die |
Die verdeling word egter deesdae as verouderd beskou. Meer moderne alternatiewe begin met die drieledige domeinstelsel: |
||
:[[Archaea]] – [[Bakterieë]] – [[Eukariote]] (insluitende protiste, [[fungi]], [[plant]]e en [[dier]]e) |
|||
:[[Arhaea]] (oorspronklik Archaeabakterieë) – [[Bakterieë]] (oorspronklik Eubakterieë) – [[Eukariote]] |
|||
Hierdie domeine weerspieël die teenwoordigheid |
Hierdie domeine weerspieël die teenwoordigheid al dan nie van selkerne asook verskille in die selwande. Elke domein word verder verdeel totdat elke spesie apart geklassifiseer is. Die volgorde is: [[Domein (biologie)|domein]], [[koninkryk (biologie)|koninkryk]], [[filum]], [[Klas (biologie)|klas]], [[Orde (biologie)|orde]], [[Familie (biologie)|familie]], [[genus]], [[spesie]]. |
||
Daar is ook 'n reeks intrasellulêre |
Daar is ook 'n reeks intrasellulêre [[parasiet]]e wat toenemend minder lewend is ten opsigte van hulle [[Metabolisme|metaboliese aktiwiteit]]: |
||
:[[Virus]] |
:[[Virus]]se – Viroïede – Prione |
||
== == |
|||
<gallery> |
<gallery> |
||
Lêer:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|Animalia: beeste, ''Bos taurus'' |
|||
Lêer:Zboże.jpg|Plante: Koring, ''Triticum'' |
|||
Lêer:Morchella esculenta 08.jpg|Fungi: ''Morchella esculenta'' |
|||
Lêer:Fucus serratus2.jpg|Stramenopila/Chromista: ''Fucus serratus'' |
|||
Lêer:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|Bakterieë: ''Gemmatimonas aurantiaca'' |
|||
Lêer:Halobacteria.jpg|Archaea: halobakterieë |
|||
File:Gamma phage.png|Virus - Gamma phage |
|||
</gallery> |
</gallery> |
||
== Geskiedenis van die woord 'biologie' == |
== Geskiedenis van die woord 'biologie' == |
||
Die term "biologie" is afgelei van die [[Grieks]]e βίος (''bios'', "lewe") en λόγος (''logos'', "studie van"). Die term is vermoedelik onafhanklik van mekaar deur Gottfried Reinhold Treviranus (''Biologie oder Philosophie der lebenden Natur'', 1802) en Jean-Baptiste Lamarck (''Hydrogéologie'', 1802) bekendgestel. Dit kan ook wees dat Karl Friedrich Burdach die woord in 1800 uitgedink het vir die titel van boekdeel 3 van Michael Christoph Hanov se ''Philosophiae naturalis sive physicae dogmaticae: Geologia, biologia, phytologia generalis et dendrologia'', wat in 1766 gepubliseer is. |
|||
== Verdere leeswerk == |
== Verdere leeswerk == |
||
* Lynn Margulis, ''Five Kingdoms: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth,'' 3de oplaag, St. Martin's Press, [[1997]], sagteband, ISBN 0-8050-7252-7 (baie ander oplae) |
* Lynn Margulis, ''Five Kingdoms: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth,'' 3de oplaag, St. Martin's Press, [[1997]], sagteband, ISBN 0-8050-7252-7 (baie ander oplae) |
||
* Neil Campbell, ''Biology: Concepts & Connections (4de oplaag)'', Benjamin-Cummings Publishing Company, [[2002]], hardeband, ISBN 0-8053-6627-X (college-vlak teks) |
* Neil Campbell, ''Biology: Concepts & Connections (4de oplaag)'', Benjamin-Cummings Publishing Company, [[2002]], hardeband, ISBN 0-8053-6627-X (college-vlak teks) |
||
== Sien ook == |
|||
* [[Eukariote]] |
|||
* [[Oorsprong van lewe]] |
|||
* [[Omne vivum ex ovo]] |
|||
* [[Morfologie]] |
|||
* [[Omgewing]] |
|||
* [[Ekostelsel]] |
|||
* [[Dokter]] |
|||
* [[NASA Ames Navorsingsentrum]] |
|||
* [[Baccalaureus Scientiae]] |
|||
* [[Lys van tegnologieë]] |
|||
* [[Onopgeloste probleme in biologie]] |
|||
* [[Lys van bewaringsonderwerpe]] |
|||
* [[Lys van biologiese publikasies]] |
|||
== Eksterne skakels == |
== Eksterne skakels == |
||
{{refbegin|2}} |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
<!-- {{bookshelf}} mag dalk vir af:wp doen --> |
|||
⚫ | |||
<!-- {{wikiversity}}sal nuttig wees as ons afr kan doen --> |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
* [http://tolweb.org/tree/phylogeny.html ''The Tree of Life''] |
|||
⚫ | |||
* [http://www.jbiol.com ''The Journal of Biology''] |
|||
⚫ | |||
* [http://www.plosbiology.org ''The Public Library of Science: Biology''] |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
* ''The Tree of Life'', http://tolweb.org/tree/phylogeny.html : A multi-authored, distributed Internet project containing information about phylogeny and biodiversity. |
|||
⚫ | |||
* ''The Journal of Biology'', http://www.jbiol.com : A small, but free, research journal |
|||
⚫ | |||
* ''The Public Library of Science: Biology'', http://www.plosbiology.org : A newer, but more ambitious free research journal. |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
*[[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Biology|Engelse Wikipedia]] |
|||
⚫ | |||
{{refend}} |
|||
⚫ | |||
[[Kategorie:Biologie| ]] |
[[Kategorie:Biologie| ]] |
Wysiging soos op 19:14, 27 Julie 2016
Biologie is die wetenskap van lewe. Dit is gemoeid met die eienskappe en gedrag van organismes, hoe spesies en individue ontstaan asook die wisselwerkings tussen hulle onderling en tussen hulle en die omgewing.
Oorsig van biologie
Biologie beslaan 'n wye spektrum van akademiese vakgebiede wat dikwels as onafhanklike dissiplines beskou word; as sambreelterm is dit die vakgebied van die bestudering van lewe op verskillende skale:
- Op atoom- en molekulêre skaal, deur molekulêre biologie, biochemie en in 'n mate genetika
- Op sellulêre skaal, deur selbiologie
- Op multisellulêre skaal, deur fisiologie, anatomie en histologie
- Op die ontwikkelingsvlak of ontogenie van 'n individuele organisme, deur ontwikkelingsbiologie.
- Op die vlak van oorerflikheid tussen ouer en nasate, deur genetika.
- Op die vlak van groepsgedrag, deur etologie
- Op die vlak van individuele wisselwerkings tussen die organismes, deur sosiobiologie
- Op die vlak van 'n hele bevolking, deur bevolkingsgenetika
- Op ’n multispesieskaal van herkoms, deur sistematika
- Op die vlak van interafhanklike bevolkings en hulle habitat, deur ekologie en evolusionêre biologie
- Spekulatief op die vlak van lewe buite die Aarde, deur xenobiologie.
Velde van studie in biologie
Aërobiologie – Anatomie – Arachnologie – Astrobiologie – Biochemie – Bionika – Biogeografie – Bioinformatika – Biomeganika – Biofisika – Biotegnologie – Plantkunde – Selbiologie – Verspreidingskunde – Kladistiek – Skaaldierkunde – Oerdierkundige – Siklusse – Sitologie – Ontwikkelingsbiologie – Siektes (genetiese en aansteeklike siektes) – Ekologie (teoretiese ekologie, simbiose, outokologie, sinekologie) – Etologie – Entomologie – Evolusionêre biologie (Evolusie) – Evolusionêre ontwikkelingsbiologie – Varswaterbiologie – Genetika (bevolkingsgenetika, kwantitatiewe genetika, genomika, proteomika) – Herpetologie – Histologie – Antropologie – Igtiologie – Immunologie – Aansteeklike siektes – Patologie – Epidemologie – Limnologie – Malakologie – Soogdierkunde – Mariene biologie – Mikrobiologie (bakteriologie) – Molekulêre biologie – Morfologie – Mikologie/ligenologie – Mirmekologie – Neurowetenskap (neuroanatomie, neurofisiologie, senustelselwetenskap, biologiese fisiologie, psigiatrie, psigofarmakologie, gedragswetenskap, neuroetologie, psigofisika, berekenbare neurowetenskap, kognitiewe neurowetenskap, kognitiewe wetenskap) – Onkologie (die studie van kanker) – Ontogenie – Oorsprong van lewe – Voëlkunde – Paleontologie (paleobotanie, paleosoölogie) – parasitologie – Fikologie (algologie) – Herkomskunde (filogenetika, filogeografie) – Fisiologie – Fitopatologie – Voortplantingsbiologie – Strukturele biologie – Stelselbiologie – Taksonomie – Toksikologie (die studie van gifstowwe en besoedeling) – Virologie – Xenobiologie – Soölogie
Evolusie en biologie
Een van die sentrale, organisatoriese begrippe in biologie is dat alle lewe van 'n gemene oorsprong het vanweë evolusie. Charles Darwin het evolusie as 'n lewensvatbare teorie daargestel deur die dryfveer daaragter, natuurlike teelkeuse, duidelik uit te spel. (Alfred Russell Wallace word algemeen erken as mede-uitvinder van die begrip). Genetiese verskuiwing is aanvaar as 'n bykomende meganisme tot die sogenaamde moderne sintese. Die evolusionêre geskiedenis van 'n spesie — waaruit die eienskappe van die verskillende spesies waarvan dit afstam, vasgestel kan word, tesame met die genetiese verwantskappe daarvan ten opsigte van al die ander spesies word herkomskunde genoem. Verskillende benaderings tot die insameling van inligting oor die herkoms van spesies word in biologie gevolg. Dit sluit die vergelyking van DNA-reekse in wat in molekulêre biologie of genomika uitgevoer word en vergelykings van fossielrekords en ander inligting oor antieke organismes wat deur paleontologie ondersoek word. Bioloë rangskik en ontleed evolusionêre verwantskappe deur verskeie metodes, wat herkomskunde, numeriese taksonomie en kladistiek insluit. Die hoofgebeurtenisse in die loop van evolusie, soos bioloë dit tans verstaan, word opgesom op hierdie evolusionêre tydlyn.
Klassifikasie van lewe (en soortgelyke organismes)
Die klassifikasie van lewende dinge word sistematika of taksonomie genoem en behoort die evolusionêre stambome van die verskillende organismes te weerspieël. Taksonomie groepeer organismes in groepe wat taksons genoem word, terwyl sistematika hul verwantskappe probeer vasstel. Die dominante stelsel word Linnese taksonomie genoem, wat ordes en binomiale name insluit. Die name van organismes word beheer deur internasionale ooreenkomste soos die Internasionale Kode van Benamings vir alge, fungi en plante en die Internasionale Kode van Dierkundige Benamings. 'n Vierde konsepvoorstel vir 'n biokode is in 1997 gepubliseer in 'n poging om die name van die drie terreine te standaardiseer, maar dit is nog nie amptelik aanvaar nie. Die Internasionale Kode van Virusklassifikasie en -benamings val tans buite die biokodes.
Lewende wesens is tradisioneel in vyf koninkryke verdeel:
Die verdeling word egter deesdae as verouderd beskou. Meer moderne alternatiewe begin met die drieledige domeinstelsel:
Hierdie domeine weerspieël die teenwoordigheid al dan nie van selkerne asook verskille in die selwande. Elke domein word verder verdeel totdat elke spesie apart geklassifiseer is. Die volgorde is: domein, koninkryk, filum, klas, orde, familie, genus, spesie.
Daar is ook 'n reeks intrasellulêre parasiete wat toenemend minder lewend is ten opsigte van hulle metaboliese aktiwiteit:
- Virusse – Viroïede – Prione
-
Animalia: beeste, Bos taurus
-
Plante: Koring, Triticum
-
Fungi: Morchella esculenta
-
Stramenopila/Chromista: Fucus serratus
-
Bakterieë: Gemmatimonas aurantiaca
-
Archaea: halobakterieë
Geskiedenis van die woord 'biologie'
Die term "biologie" is afgelei van die Griekse βίος (bios, "lewe") en λόγος (logos, "studie van"). Die term is vermoedelik onafhanklik van mekaar deur Gottfried Reinhold Treviranus (Biologie oder Philosophie der lebenden Natur, 1802) en Jean-Baptiste Lamarck (Hydrogéologie, 1802) bekendgestel. Dit kan ook wees dat Karl Friedrich Burdach die woord in 1800 uitgedink het vir die titel van boekdeel 3 van Michael Christoph Hanov se Philosophiae naturalis sive physicae dogmaticae: Geologia, biologia, phytologia generalis et dendrologia, wat in 1766 gepubliseer is.
Verdere leeswerk
- Lynn Margulis, Five Kingdoms: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth, 3de oplaag, St. Martin's Press, 1997, sagteband, ISBN 0-8050-7252-7 (baie ander oplae)
- Neil Campbell, Biology: Concepts & Connections (4de oplaag), Benjamin-Cummings Publishing Company, 2002, hardeband, ISBN 0-8053-6627-X (college-vlak teks)
Eksterne skakels
- EverythingBio: 'n Aanlyn bron vir enigiets verwant aan biologie
- Kimball's Biology Pages: 'n aanlyn handboek met ’n soekfunksie
- Biology Online: 'n webtuiste wat deur 'n enkele persoon onderhou word
- Biologiewebtuiste
- The Tree of Life
- The Journal of Biology
- The Public Library of Science: Biology
- BioCode
- Biologie met grafika en animasies
- Leermateriaal vir biologie in Afrikaans en Engels
- Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Biologie.
- Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia