Turyn

Turyn Torino
Kaart (provinsie)	Wapen
	Vlag
Land	Italië
Gewes	Piëmont
Provinsie	Turyn (TO)
Koördinate	45°04′N 07°42′O
Stigting	Omstreeks 28 v.C.
Oppervlakte:
- Totaal	130 vk km
Hoogte bo seevlak	240 m
Bevolking:
- Totaal (30 November 2010)	907 686
- Bevolkingsdigtheid	6 964/vk km
Tydsone	UTC +1 (MET)
Klimaat
- Tipe	Gematigde klimaat
- Gemiddelde jaarlikse temperatuur	11,6 °C
- Gem. temp. Januarie/Julie	1,3 / 22,0 °C
- Gemiddelde jaarlikse neerslae	914 mm
Burgemeester	Piero Fassino
Amptelike Webwerf	torino.it

Turyn (Italiaans: Torino; Piëmontees, Duits, Engels en Frans: Turin. Nederlands: Turijn) is die hoofstad van die administratiewe gebied Piëmont en 'n groot nywerheidsentrum in die noordweste van Italië met 908 000 inwoners in die stad en 1,7 miljoen in die metropolitaanse gebied.

Turyn staan tradisioneel as die stad van die barok- en Art Nouveau-boustyle bekend; die stad beskik daarnaas oor 'n groot aantal arkades. Turyn tree in Februarie 2006 as gasheerstad van die Olimpiese Winterspele op, en saam met die uitbou van die infrastruktuur skep internasionale argitekte soos Renzo Piano, Gae Aulenti en Arata Isozaki nuwe argitektoniese hoogtepunte.

Geskiedenis

Die naam van die stad is afgelei van die Keltiese woord tau ("berge"), terwyl sy huidige Italiaanse naam letterlik "bulletjie" beteken. Die etimologiese oorsprong verwys egter na die voor-Romeinse bewoners van die gebied, die Taurini. Weens hulle verering van die bul, die simbool van die god Api, het hulle dorp ook as Taurasia bekend gestaan. Die eerste skriftelike rekord oor die dorp dateer uit die jaar 218 v.C. en berig van die beleg en verwoesting van Taurasie deur Hannibal se troepe.

In die 1ste eeu v.C. het die Romeine 'n militêre kamp (Castra Taurinorum) in die gebied opgerig, wat later ter ere van Augustus na Augusta Taurinorum herdoop is en teen hierdie tydperk sowat 5 000 inwoners gehad het. Die moderne stad bewaar nog steeds die Romeinse straatrooster.

'n Nagtelike oorsig oor Turyn

Ná die ondergang van die Romeinse Ryk het die Langobarde Turyn in 569 verower, later het die Franke onder Karel die Grote die stad ingeneem (774). Turyn het die setel van 'n Frankiese graaf geword, en sy opvolgers het geleidelik begin om hul mag oor die hele provinsie uitbrei.

Ná 'n tydperk van onluste, wat deur die magstryd tussen keisers, grawe, biskoppe en landelike adel gekenmerk was, het keiser Frederik I Barbarossa die stad in 1159 aan die plaaslike biskoppe oorhandig, wat tot 1225 ook as politieke heersers opgetree het. Teen die einde van die 13de eeu is die stad by die hertogdom Savoie ingelyf. In die 15de eeu is Turyn van 'n groot aantal tuine en paleise voorsien en het in 1404 ook sy eie universiteit gekry.

Emanuele Filiberto, genoem die Ysterkop, het Turyn in 1563 tot die hoofstad van Savoie verklaar; die Koninklike Paleis (Palazzo Reale), die via Po (Postraat) en die Piazza San Carlo (Sint-Karlspaleis) dateer uit hierdie tydperk.

Franse troepe het die stad in die jaar 1706 beleër, maar ook ná 117 dae nie daarin geslaag om dit in te neem nie. Met die Verdrag van Utrecht is die Koninkryk Sardinië by Savoie ingelyf, en Turyn met sy destydse bevolking van sowat 90 000 mense is deur die argitek Filippo Juvarra met 'n aantal nuwe geboue voorsien om sy nuwe status as Europese hoofstad te beklemtoon.

Ná 'n kort besetting deur Napoléon Bonaparte se troepe het die stad hom vir die vereniging van die talle klein Italiaanse state beywer. Danksy die opening van die Fréjus-tonnel het Turyn ook tot 'n belangrike vervoersentrum met 250 000 inwoners ontwikkel.

Turyn, met die Wesalpe in die agtergrond

Mole Antonelliana

Die Olimpiese Winterspele van 2006 is met 'n skouspelagtige vuurwerk geopen

Turyn het vanaf 1861 as die hoofstad van die Verenigde Italië gedien, wat in dieselfde jaar uitgeroep is. In 1865 is die regeringsetel egter na Florence verskuif. In 1870 is Rome uiteindelik tot hoofstad van Italië verklaar. Ondanks sy afnemende politieke invloed het Turyn vinnig tot 'n nywerheidsentrum gegroei en het internasionale bekendheid as die hoofkwartier van motorvervaardigers soos FIAT (1899) en Lancia (1909) verwerf.

Die tydperk ná die Eerste Wêreldoorlog was onder meer deur konflikte tussen die plaaslike nyweraars en werkers gekenmerk; die besetting van die Lingotto-fabriek in die jaar 1920 wsas die hoogtepunt van 'n reeks stakings.

Die nywerhede is ná die Tweede Wêreldoorlog verder ontwikkel en het duisende arbeiders uit die arm suidelike gebiede van Italië na Turyn gelok, en sy inwonertal het in 1960 vir die eerste keer die een-miljoen-kerf verbygesteek. Turyn het sy grootste bevolkingstal van 1,5 miljoen in 1975 bereik.

Turyn se nywerhede het in die tagtigerjare 'n moeilike tyd deurleef, en ondanks die voortgesette groei van die metropolitaanse gebied het die stad baie inwoners verloor. Danksy die Olimpiese Winterspele van die jaar 2006 het die stad aansienlik verander en 'n aantal groot projekte soos die bou van 'n moltreinnetwerk is aangepak. Die beroemde Palazzo Reale is gerestoureer, terwyl die Piazza Castello nou as 'n wandelstraat dien en tot die nuwe hart van die ou stadskern begin ontwikkel.

Geografie

Turyn is in Noordwes-Italië geleë. Dit word in die weste en noorde deur die Alpe omring en in die suide deur die Monferratoheuwels. Vier groot riviere vloei deur die stad: Die Po en twee takriviere, die Dora Riparia (uit die Keltiese duria wat "water" beteken, later deur die Romeine na "Duria Minor" verander) en die Stura di Lanzo, en die Sangone.

Nywerheid

Die Lingotto-gebou

Turyn is 'n beduidende industriële sentrum. Die stad is in besonder bekend as die setel vir die motorvervaardiger Fiat (Fabbrica Italiana di Automobili Torino), wat in 1899 daar gestig en tans die grootste industriële onderneming in Italië is. 'n Ander beroemde motorvervaardiger in die stad is Lancia, wat in 1906 gestig is en in 1969 deur Fiat oorgeneem is. 'n Aantal ondernemings soos SKF, Dayco, Bertone, Italdesign-Giugiaro en Pininfarina spits hulle op die vervaardiging van motoronderdele en op motorontwerp en -stilering toe.

Die Lingotto-Gebou was voorheen een van die grootste motorfabrieke ter wêreld en is omskep in 'n konsertgebou, kunsgalery, hotel en kultuur-, konvensie- en winkelsentrum. Die Lingotto staan ook bekend vir die toetsbaan vir nuwe motormodelle op sy dak.

Ander ondernemings, wat in Turyn gevestig is, is Invicta (gestig in 1821), Superga en Robe di Kappa (sportklere); De Fonseca (skoene); Borbonese (leerware); Lavazza (koffie en espresso); Martini (alkoholiese dranke); Peyrano en Caffarel (lekkergoed); Einaudi, Utet, Sei, Allemandi en Bollati Boringhieri (uitgewers). Ook belangrik is die lug- en ruimtevaartonderneming Alenia.

Die klemtoon van Turyn se ekonomie lê tans op navorsing en hoëtegnologie. Naas die motorvervaardiging en die tekstielbedryf begin ook die inligtingsbedryf, telekommunikasie, industriële outomatisering en robottegnologie 'n groter rol speel. Die sentrale ligging van die stad en uitstekende pad-, spoorweg- en lugverbindings met Europese en oorsese sentrums verseker dat Turyn se nywerhede tot die belangrikste Italiaanse uitvoerders behoort, en baie buitelandse ondernemings het hulle Italiaanse hoofkwartiere in die stad gevestig.

Vervoer

Die plaaslike sjokolade-spesialiteit Gianduiotto het sy eie kode...

Die stad beskik oor drie treinstasies, Porta Nuova, tans die hoofstasie van Turyn, Porta Susa en Lingotto, en danksy die nuwe spoorlyn van Milaan na Novara ook oor 'n hoësnelheidstreinverbinding met Milaan en sy internasionale lughawe Malpensa. 'n Bykomende verbinding met die Franse metropool Lyon word beplan.

Turyn se nuwe outomatiese moltreinnetwerk, die Metropolitana di Torino, is op 4 Februarie 2006 ter geleentheid van die Olimpiese Winterspele ingewy.

Kookkuns

Turyn en Piëmont is eersterangse sentrums van die kookkuns, wat onder meer deur 'n sterk Franse invloed gekenmerk word. Turynse sjokolade is vir die eerste keer in die 17de eeu vervaardig en is deur die eeue heen tot 'n luukse snoepery ontwikkel, wat met plaaslike nougat en haselneute verfyn en onder meer as pralinees aangebied word.

Gianduiotto, 'n soort nougat, is die mees bekende Turynse sjokolade-spesialiteit. Sy kenmerke is die ongewone vorm van 'n boot, wat onderstebo gedraai het, en die goue of silwerkleurige blinkpapier van sy verpakking. Gianduiotto se hoofbestanddele is suiker, kakao en haselneutdeeg. Die uitvinding van hierdie spesialiteit word aan ene Michele Prochet toegeskryf, wat in 1865 vir die eerste keer heeltemaal fyngemaalde haselneute vir sy sjokolade gebruik het.

Die Italiaanse skrywer Astigiano Bruno Gambarotta het selfs sy parodie op die Amerikaanse blitsverkoperboek The Da Vinci Code, "Il Codice Gianduiotto", aan die Gianduiotto-sjokolade gewy.

Die Turynse sjokoladeroom Nutella geniet eweneens wêreldfaam. Maar ook die plaaslike vermoet-soorte, veral Martini ('n handelsmerk van die Turynse stokery Martini & Rossi) en Cinzano, en bicerin (wat in Piëmontees letterlik "glasie" beteken), 'n koffiespesialiteit, wat van espresso, kakao en slagroom gemaak en in 'n spesiale ronde glas bedien word, is wêreldwyd bekend. Die Turynse vervaardiger Lavazza is een van die belangrikste verskaffers van espresso ter wêreld.