Wêreldgeskiedenis: Verskil tussen weergawes
No edit summary |
Besig |
||
| Lyn 12: | Lyn 12: | ||
Die stelsel van historiese tydperke (wat die geskiedenis indeel in die oudheid, postklassieke, vroeë moderne en laat moderne tydperke) is ontwikkel vir en is van toepassing op die geskiedenis van die [[Ou Wêreld]], veral [[Europa]] en die [[Mediterreense]] streek. Buite dié gebied, insluitende antieke [[China]] en [[Indië]], lyk die historiese tydlyn anders. Teen die 18de eeu het die geskiedenisse van die meeste beskawings danksy uitgebreide [[Handel|wêreldhandel]] en [[kolonisasie]] aansienlik vervleg geraak, ’n proses wat bekend is as [[globalisering]]. In die laaste kwartmillennium het die tempo van [[Bevolkingsdigtheid|bevolkingsgroei]], kennis, tegnologie, kommunikasie, handel, [[wapen]]verwoesting en [[Omgewingsbeheer|omgewingsagteruitgang]] grootliks versnel en geleenthede en gevare sonder presedent geskep wat die wêreld se gemeenskappe nou in die gesig staar.{{sfn|Baten|2016|pp=1–13}} |
Die stelsel van historiese tydperke (wat die geskiedenis indeel in die oudheid, postklassieke, vroeë moderne en laat moderne tydperke) is ontwikkel vir en is van toepassing op die geskiedenis van die [[Ou Wêreld]], veral [[Europa]] en die [[Mediterreense]] streek. Buite dié gebied, insluitende antieke [[China]] en [[Indië]], lyk die historiese tydlyn anders. Teen die 18de eeu het die geskiedenisse van die meeste beskawings danksy uitgebreide [[Handel|wêreldhandel]] en [[kolonisasie]] aansienlik vervleg geraak, ’n proses wat bekend is as [[globalisering]]. In die laaste kwartmillennium het die tempo van [[Bevolkingsdigtheid|bevolkingsgroei]], kennis, tegnologie, kommunikasie, handel, [[wapen]]verwoesting en [[Omgewingsbeheer|omgewingsagteruitgang]] grootliks versnel en geleenthede en gevare sonder presedent geskep wat die wêreld se gemeenskappe nou in die gesig staar.{{sfn|Baten|2016|pp=1–13}} |
||
==Voorgeskiedenis== |
|||
{{Hoofartikel|Voorgeskiedenis}} |
|||
===Vroeë mense=== |
|||
[[Genetika|Genetiese]] aanwysings dui daarop dat die aaplyn wat tot ''[[Homo sapiens]]'' sou lei, sowat 4,6 miljoen tot 6,2 miljoen jaar gelede van die lyn afgeskei het wat sou lei tot die [[sjimpansee]] en [[bonobo]], die moderne mens se naaste verwante.{{sfn|Chen|Li|2001|pp=444–456}} Die [[Mens#Anatomiese aanpassings|anatomies moderne mens]] het sowat 300 000 jaar gelede in [[Afrika]] ontstaan<ref name="Smithsonian Institution">{{cite web |url=http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-sapiens |title=Homo sapiens |work=The Smithsonian Institutions's Human Origins Program |publisher=Smithsonian Institution |access-date=21 Mei 2017 |date=8 Februarie 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180126182839/http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-sapiens |archive-date=26 Januarie 2018 |url-status=live }}</ref> en sowat 50 000 jaar gelede [[Mens#Die opkoms van Homo sapiens|moderne gedrag]] ontwikkel.<ref>{{cite journal|last=Klein|first=Richard G.|date=June 1995|title=Anatomy, Behavior, and Modern Human Origins|journal=Journal of World Prehistory|volume=9|issue=2|pages=167–98|doi=10.1007/BF02221838|s2cid=10402296|issn=0892-7537}}</ref> |
|||
[[Beeld:Lascaux2.jpg|thumb|links|220px|’n Grottekening van omstreeks 15000 v.C. uit Lascaux, [[Frankryk]].]] |
|||
[[Beeld:Venus von Willendorf 01.jpg|thumb|120px|"Venus van Willensdorf", omstreeks 26500 v.C., [[Oostenryk]].]] |
|||
Moderne mense het sowat 60 000 jaar gelede vinnig uit Afrika na die rypvrye streke van [[Europa]] en [[Asië]] [[Uit Afrika-teorie|versprei]].<ref name=Stringer2012>{{Cite journal |last1=Stringer |first1=C. |year=2012 |title=Evolution: What Makes a Modern Human |journal=Nature |volume=485 |issue=7396 |pages=33–35 |doi=10.1038/485033a |pmid=22552077|bibcode=2012Natur.485...33S |s2cid=4420496 |doi-access=free }}</ref> Die vinnige verspreiding van die mens na [[Noord-Amerika]] en [[Oseanië]] het plaasgevind tydens die hoogtepunt van die [[Laaste glasiale tyd|mees onlangse]] [[ystydperk|ystyd]], toe gematigde streke van vandag uiters onherbergsaam was. Tog het die mens teen die einde van die ystyd sowat 12 000 jaar gelede byna al die ysvrye dele van die wêreld bewoon.{{sfn|Hart-Davis|2012|pp=24–29}} Ander [[Hominidae|hominiede]] soos ''[[Homo erectus]]'' het millenniums lank eenvoudige hout- en klipgereedskap gebruik, maar werktuie het geleidelik fyner afgewerk en kompleks geword. |
|||
Miskien reeds 1,8 miljoen jaar gelede, maar beslis teen 500 000 jaar gelede, het mense [[vuur]] begin gebruik vir hitte en om te kook.{{sfn|Hart-Davis|2012|p=17}} Hulle het ook in die [[Paleolitikum]] [[taal]] ontwikkel,{{sfn|Hart-Davis|2012|pp=20–21}} asook gebruike soos begrafnisse vir die dooies en die versiering van die lewendes. Vroeë kunsuitdrukking kan gevind word in die vorm van grottekeninge en beeldhouwerk wat gemaak is van [[ivoor]], [[klip]] en [[been]], wat dui op ’n spiritualiteit wat algemeen vertolk word as [[animisme]], of selfs [[sjamanisme]].{{sfn|Hart-Davis|2012|pp=32–33}} In dié tyd was alle mense [[jagter-versamelaar]]s en gewoonlik [[Nomade|nomadies]].{{sfn|Hart-Davis|2012|pp=30–31}} |
|||
==Verwysings== |
==Verwysings== |
||
{{Verwysings| |
{{Verwysings|2}} |
||
==Skakels== |
==Skakels== |
||
Wysiging soos op 20:48, 15 April 2021
- Hierdie artikel handel oor die algemene geskiedenis van die mensdom. Vir ’n artikel oor die vakdissipline, sien Geskiedenis (vakdissipline). Vir die volledige geskiedenis van die aarde, sien Geskiedenis van die Aarde. Vir die mens se evolusionêre geskiedenis, sien Menslike evolusie.
| Deel van ’n reeks oor die |
| Wêreldgeskiedenis en voorgeskiedenis |
|---|
| ↑ Voor Homo (Plioseen-epog) |
| Voorgeskiedenis (drietydperkstelsel) |
| Aangetekende geskiedenis |
| ↓ Toekoms (Holoseen-epog) |
Die menslike geskiedenis, ook bekend as die wêreldgeskiedenis, is die beskrywing van die mens se verlede. Kennis word ingewin deur middel van argeologie, antropologie, genetika, linguistiek en ander dissiplines; en vir die tydperke sedert die uitvinding van skryf uit aangetekende bronne en deur sekondêre bronne en studies.
Die mens se geskrewe geskiedenis is voorafgegaan deur die voorgeskiedenis, wat begin het met die Palaeolitiese Era (Ou Steentydperk), gevolg deur die Neolitiese Era (Nuwe Steentydperk). Tydens die Neolitikum het die Landbouomwenteling begin, tussen 10000 v.C. en 5000 v.C. in die Nabye Ooste se Vrugbare Halfmaan. In dié tyd het die mens begin met die stelselmatige domestikering van plante en diere.[1] Namate landbou meer gevorderd geraak het, het die mens verander van nomades in boere met ’n gevestigde leefwyse in permanente nedersettings. Die relatiewe sekuriteit en groter produktiwiteit wat landbou teweeggebring het, het gemeenskappe toegelaat om in al hoe groter eenhede te ontwikkel, aangehelp deur die uitvinding van vervoer.
.png)
In prehistoriese sowel as historiese tye moes die mens altyd naby betroubare bronne van drinkwater wees. Nedersettings het so vroeg as 4000 v.C. ontstaan in Iran,[3][4][5] die Indusriviervallei,[6] aan die oewers van Egipte se Nylrivier[7][8] en aan die riviere van China.[9][10] Namate landbou ontwikkel het, het graanvervaardiging moderner geraak en werkers genoodsaak wat voedsel tussen groeiseisoene kon berg. Arbeidsposte het gelei tot die ontwikkeling van ’n hoër stand en stede, wat die fondament vir die beskawing verskaf het. Die groter kompleksiteit van menslike gemeenskappe het eindelik boekhou- en skryfstelsels nodig gemaak.
Met die beskawing wat vooruitgegaan het, het ryke gekom en gegaan tydens die antieke geskiedenis ("laat oudheid," insluitende die klassieke oudheid, [11] tot omstreeks 500 n.C.[12]). In die postklassieke tydperk (Middeleeue, omstreeks 500-1500 n.C.)[13] het die opkoms van die Christendom, die goue era van die Islam (omstreeks 750-1258 v.C.) en die Timoeridiese en die Italiaanse Renaissance (van omstreeks 1300 n.C. af) plaasgevind. Die bekendstelling van beweegbare drukwerk in Europa[14] het gelei tot ’n omwenteling in kommunikasie en die beskikbaarheid van inligting. Dit het die einde van die Middeleeue en die begin van die Wetenskaplike Omwenteling bespoedig.[15] Die vroeë moderne tydperk, van omstreeks 1500 tot 1800,[16] het die tydperke van die Verligting en van ontdekking ingesluit. Teen die 18de eeu het die versameling van kennis en tegnologie ’n stadium bereik dat dit gelei het tot die Nywerheidsomwenteling[17] en die begin van die laat moderne tydperk, wat omstreeks 1800 begin het en tans voortduur.[13]
Die stelsel van historiese tydperke (wat die geskiedenis indeel in die oudheid, postklassieke, vroeë moderne en laat moderne tydperke) is ontwikkel vir en is van toepassing op die geskiedenis van die Ou Wêreld, veral Europa en die Mediterreense streek. Buite dié gebied, insluitende antieke China en Indië, lyk die historiese tydlyn anders. Teen die 18de eeu het die geskiedenisse van die meeste beskawings danksy uitgebreide wêreldhandel en kolonisasie aansienlik vervleg geraak, ’n proses wat bekend is as globalisering. In die laaste kwartmillennium het die tempo van bevolkingsgroei, kennis, tegnologie, kommunikasie, handel, wapenverwoesting en omgewingsagteruitgang grootliks versnel en geleenthede en gevare sonder presedent geskep wat die wêreld se gemeenskappe nou in die gesig staar.[18]
Voorgeskiedenis
- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Voorgeskiedenis.
Vroeë mense
Genetiese aanwysings dui daarop dat die aaplyn wat tot Homo sapiens sou lei, sowat 4,6 miljoen tot 6,2 miljoen jaar gelede van die lyn afgeskei het wat sou lei tot die sjimpansee en bonobo, die moderne mens se naaste verwante.[19] Die anatomies moderne mens het sowat 300 000 jaar gelede in Afrika ontstaan[20] en sowat 50 000 jaar gelede moderne gedrag ontwikkel.[21]
Moderne mense het sowat 60 000 jaar gelede vinnig uit Afrika na die rypvrye streke van Europa en Asië versprei.[22] Die vinnige verspreiding van die mens na Noord-Amerika en Oseanië het plaasgevind tydens die hoogtepunt van die mees onlangse ystyd, toe gematigde streke van vandag uiters onherbergsaam was. Tog het die mens teen die einde van die ystyd sowat 12 000 jaar gelede byna al die ysvrye dele van die wêreld bewoon.[23] Ander hominiede soos Homo erectus het millenniums lank eenvoudige hout- en klipgereedskap gebruik, maar werktuie het geleidelik fyner afgewerk en kompleks geword.
Miskien reeds 1,8 miljoen jaar gelede, maar beslis teen 500 000 jaar gelede, het mense vuur begin gebruik vir hitte en om te kook.[24] Hulle het ook in die Paleolitikum taal ontwikkel,[25] asook gebruike soos begrafnisse vir die dooies en die versiering van die lewendes. Vroeë kunsuitdrukking kan gevind word in die vorm van grottekeninge en beeldhouwerk wat gemaak is van ivoor, klip en been, wat dui op ’n spiritualiteit wat algemeen vertolk word as animisme, of selfs sjamanisme.[26] In dié tyd was alle mense jagter-versamelaars en gewoonlik nomadies.[27]
Verwysings
- ↑ Tudge 1998, pp. 30–31.
- ↑ "International Programs - Historical Estimates of World Population - U.S. Census Bureau". United States Census Bureau. Augustus 2016. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Julie 2012. Besoek op 15 November 2016.
- ↑ Muscarella, Oscar White (1 Januarie 2013). "Jiroft and 'Jiroft-Aratta': A Review Article of Yousef Madjidzadeh, Jiroft: The Earliest Oriental Civilization". Archaeology, Artifacts and Antiquities of the Ancient Near East. BRILL. pp. 485–522. doi:10.1163/9789004236691_016. ISBN 978-90-04-23669-1.
- ↑ Muscarella, Oscar White. (2013). Archaeology, artifacts and antiquities of the ancient Near East : sites, cultures, and proveniences. Brill. ISBN 978-90-04-23669-1. OCLC 848917597.
- ↑ People, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007 Geargiveer 24 Februarie 2021 op Wayback Machine, besoek op 1 Oktober 2007
- ↑ Chakrabarti 2004, p. 11.
- ↑ Baines & Malek 2000, p. 8.
- ↑ Bard 2000, pp. 64–65.
- ↑ Lee 2002, pp. 15–42.
- ↑ Teeple 2006, pp. 14–20.
- ↑ Roberts & Westad 2013, p. 161.
- ↑ Stearns & Langer 2001, p. 12.
- ↑ 13,0 13,1 Stearns & Langer 2001, p. 14.
- ↑ Hart-Davis 2012, p. 63.
- ↑ Grant 2006, p. 53.
- ↑ Bentley & Ziegler 2008, p. 595.
- ↑ Roberts & Westad 2013, pp. 712–714.
- ↑ Baten 2016, pp. 1–13.
- ↑ Chen & Li 2001, pp. 444–456.
- ↑ "Homo sapiens". The Smithsonian Institutions's Human Origins Program. Smithsonian Institution. 8 Februarie 2016. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Januarie 2018. Besoek op 21 Mei 2017.
- ↑ Klein, Richard G. (Junie 1995). "Anatomy, Behavior, and Modern Human Origins". Journal of World Prehistory. 9 (2): 167–98. doi:10.1007/BF02221838. ISSN 0892-7537. S2CID 10402296.
- ↑ Stringer, C. (2012). "Evolution: What Makes a Modern Human". Nature. 485 (7396): 33–35. Bibcode:2012Natur.485...33S. doi:10.1038/485033a. PMID 22552077. S2CID 4420496.
- ↑ Hart-Davis 2012, pp. 24–29.
- ↑ Hart-Davis 2012, p. 17.
- ↑ Hart-Davis 2012, pp. 20–21.
- ↑ Hart-Davis 2012, pp. 32–33.
- ↑ Hart-Davis 2012, pp. 30–31.
Skakels
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Wêreldgeskiedenis.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
