Columbiaanse uitwisseling: Verskil tussen weergawes

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
Besig
Besig
Lyn 24: Lyn 24:


Soms was daar egter ook negatiewe gevolge; Europese vee het inheemse en lae plante in die Nuwe Wêreld geëet en [[habitat]]s verander. Hulle het dikwels aangeplante gewasse op erwe verorber wat inheemse volke vir selfonderhoud aangeplant het.<ref name=":0">{{Cite book |title=The Caribbean: A History of the Region and Its Peoples |last=Palmié |first=Stephan |publisher=University of Chicago Press |year=2011 |isbn=9780226645087 |location=Chicago }}</ref>
Soms was daar egter ook negatiewe gevolge; Europese vee het inheemse en lae plante in die Nuwe Wêreld geëet en [[habitat]]s verander. Hulle het dikwels aangeplante gewasse op erwe verorber wat inheemse volke vir selfonderhoud aangeplant het.<ref name=":0">{{Cite book |title=The Caribbean: A History of the Region and Its Peoples |last=Palmié |first=Stephan |publisher=University of Chicago Press |year=2011 |isbn=9780226645087 |location=Chicago }}</ref>

===Siektes===
Voordat gereelde [[kommunikasie]] tussen die twee halfronde gevestig geraak het, was die variëteite van aansteeklike siektes wat na mense versprei het, soos [[pokke]], in die Ou Wêreld aansienlik meer as in die Nuwe Wêreld. Die siektes wat Europeërs na die Nuwe Wêreld gebring het, het ’n vernietigende uitwerking gehad, want die inheemse volke van die Amerikas het geen [[immuniteit]] daarteen gehad nie. [[Masels]] het baie sterftes veroorsaak. Die pokke-epidemies het vermoedelik die grootste aantal sterftes onder inheemse Amerikaners veroorsaak, meer as enige oorlog<ref>[https://www.pbs.org/gunsgermssteel/variables/smallpox.html "The Story Of... Smallpox – and other Deadly Eurasian Germs"], ''Guns, Germs and Steel'', PBS {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170826014314/http://www.pbs.org/gunsgermssteel/variables/smallpox.html |date=26 Augustus 2017 }}</ref> en baie meer as die lewensverlies in Europa weens die [[Swart Dood]].<ref name="history"/>{{rp|164}} Tot 80-95% van die inheemse Amerikaners is binne die eerste 100-150 jaar ná 1492 aan dié epidemies dood. Baie streke in Amerika het hele inheemse bevolkings verloor.<ref name="history"/>{{rp|165}}

Europa se verkenning van [[Trope|tropiese gebiede]] is aangehelp deur die Nuwe Wêreldse ontdekking van [[kinien]], die eerste doeltreffende behandeling van [[malaria]]. Europeërs het dié siekte gekry, maar sommige inheemse bevolkings het minstens gedeeltelike immuniteit daarteen opgebou. In Afrika word weerstand teen malaria verbind met ander [[Genetika|genetiese]] veranderings in [[Afrika suid van die Sahara]], wat [[sekelselsiekte]] kan veroorsaak.<ref name="history" />{{rp|164}}

Ook [[geelkoors]] is vermoedelik van Afrika na die Amerikas gebring deur die [[Transatlantiese slawehandel]]. Omdat dit endemies in Afrika is, het baie Afrikane verworwe immuniteit daarteen. Meer Europeërs is daaraan dood as mense wat uit Afrika afgestam het. In die Amerikas het verskeie geelkoorsepidemies die kolonies van die 17de eeu tot aan die laat 19de eeu getref. In die Karibiese gebiede het die siekte ook talle lewens geëis tydens die hoogtepunt van slawearbeid in [[suiker]]plantasies.<ref name=":0" /> Die vervanging van natuurlike [[woud]]e met suikerplantasies het die verspreiding van die siekte aangehelp, omdat die diere wat die geelkoorsmuskiet (wyfies van die spesie ''Aedes aegypti'') geëet het, verminder is.<ref name=":0" />

Die geskiedenis van [[sifilis]] is goed bestudeer, maar die presiese oorsprong van die siekte is onbekend en word steeds oor gedebatteer.<ref name=Kent08>{{cite journal |vauthors=Kent ME, Romanelli F |title=Reexamining syphilis: an update on epidemiology, clinical manifestations, and management |journal=Ann Pharmacother |volume=42 |issue=2 |pages=226–36 |date=Februarie 2008 |pmid=18212261 |doi=10.1345/aph.1K086 |s2cid=23899851 }}</ref> Een groep is oortuig daarvan dat sifilis in die vroeë 1490's deur Columbus se bemanning van die Amerikas na Europa gebring is, terwyl ’n ander groep meen die siekte het reeds vroeër in Europa bestaan, maar is nie as sulks herken nie.<ref name=Orgin10>{{cite journal|last=Farhi|first=D|author2=Dupin, N|title=Origins of syphilis and management in the immunocompetent patient: facts and controversies.|journal=Clinics in Dermatology|date=Sep–Okt 2010|volume=28|issue=5|pages=533–8|pmid=20797514|doi=10.1016/j.clindermatol.2010.03.011}}</ref> Die eerste aangetekende beskrywings van die siekte in die Ou Wêreld was in 1493.<ref name="quartz">{{cite news|last1=Smith|first1=Tara C.|title=Thanks Columbus! The true story of how syphilis spread to Europe|quote=The first cases of the disease in the Old World were described in 1493.|url=http://qz.com/580139/thanks-columbus-the-true-story-of-how-syphilis-spread-to-europe/|access-date=1 September 2016|work=Quartz|date=23 Desember 2015}}</ref> Die eerste groot uitbraak van sifilis in Europa het in 1494/'95 in [[Napels]], [[Italië]], voorgekom onder die soldate van [[Karel VIII van Frankryk]], tydens die inval van Napels.<ref name="Orgin10"/><ref name=Music08>{{cite journal |last=Franzen |first=C. |title=Syphilis in composers and musicians—Mozart, Beethoven, Paganini, Schubert, Schumann, Smetana |journal=European Journal of Clinical Microbiology & Infectious Diseases |date=Desember 2008 |volume=27 |issue=12 |pages=1151–1157 |pmid=18592279|doi=10.1007/s10096-008-0571-x|s2cid=947291 }}</ref><ref>[https://www.theatlantic.com/health/archive/2016/02/the-neverending-story-of-the-origins-of-syphilis/463401/ A New Skeleton and an Old Debate About Syphilis]; ''The Atlantic''; Cari Romm; 18 Februarie 2016</ref><ref name="sciame">{{cite magazine |last=Choi |first=Charles Q.| title=Case Closed? Columbus Introduced Syphilis to Europe |url=http://www.scientificamerican.com/article/case-closed-columbus/ |access-date=1 September 2016 |magazine=Scientific American|date=27 Desember 2011}}</ref> Baie van die bemanningslede van die ontdekkingsreis na die Amerikas het in dié leër gedien. Ná die oorwinning is Karel se leër van grootliks huursoldate terug na hulle onderskeie huise, en so is "die groot pokke" dwarsoor Europa versprei. Meer as 5&nbsp;miljoen mense is daaraan dood.<ref>{{cite news |url=http://www.cbc.ca/health/story/2008/01/14/syphilis-columbus.html |title=Study traces origins of syphilis in Europe to New World |access-date=15 Januarie 2008 |last=CBC News Staff |date=Januarie 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080607124901/http://www.cbc.ca/health/story/2008/01/14/syphilis-columbus.html |archive-date=7 Junie 2008 |url-status=dead}}</ref>


==Verwysings==
==Verwysings==
{{Verwysings}}
{{Verwysings|3}}


==Skakels==
==Skakels==

Wysiging soos op 15:16, 28 Mei 2021

Inheemse plante van die Nuwe Wêreld. Kloksgewys van links bo: 1. Mielies 2. Tamaties 3. Aartappels 4. Vanielje 5. Rubberbome 6. Kakao 7. Tabak.
Portugese handel met diere in Japan; detail van ’n Japannese kunspaneel (1570-1616).

Die Columbiaanse uitwisseling was die wydverspreide uitruiling van plante, diere, kultuur, mense, tegnologie, siektes en idees tussen die Amerikas, die Ou Wêreld en Wes-Afrika in die 15de en 16de eeu. Dit is genoem na Columbus en hou verband met Europa se kolonisasie van en handel met die Amerikas ná sy ontdekkingsreis in 1492.[1] Die veranderings in landbou het bevolkings wêreldwyd beïnvloed. Die grootste onmiddellike uitwerking van die Columbiaanse uitwisseling was die uitruiling van kultuur en mense (beide vry mense en slawe) tussen die kontinente. Indringerplante en oordraagbare siektes was egter ook van die gevolge.

Die nuwe kontak tussen die bevolkings van die wêreld het gelei tot die sirkulering van ’n groot verskeidenheid gewasse en vee, wat groter bevolkings in albei halfronde kon onderhou. Handelaars het teruggekeer na Europa met mielies, aartappels en tamaties, wat teen die 18de eeu belangrike gewasse geword het in Europa, en later in Asië. Nuwe aansteeklike siektes het egter aanvanklik gelei tot ’n afname in die bevolkingstalle van die inheemse volke van die Amerikas.

Die term is in 1972 die eerste keer gebruik deur die Amerikaanse historikus Alfred W. Crosby in sy boek The Columbian Exchange.[2] Dit is vinnig deur ander historici en joernaliste aanvaar en het algemeen bekend geword.

Uitwerking

Terasse uit die Inkatydperk op die eiland Taquile in Peru word gebruik vir die verbouing van tradisionele gewasse soos quinoa en aartappels, saam met koring, ’n ingevoerde plant uit Europa.

Gewasse

Vanweë die nuwe handel wat as gevolg van die Columbiaanse uitwisseling ontstaan het, het verskeie plante wat inheems aan die Amerikas is na die res van die wêreld versprei, soos aartappels, mielies, tamaties en tabak.[3] Voor 1500 is aartappels nêrens anders as in Suid-Amerika verbou nie. Teen die 18de eeu is hulle algemeen in Europa verbou en verbruik en het dit belangrike gewasse in beide Indië en Noord-Amerika geword. Aartappels het tussen 1700 en 1900 na raming 25% bygedra tot die bevolkingsgroei in Afro-Eurasië.[4]

Mielies en kasawes, wat in die 16de eeu uit Suid-Amerika eers na Portugal versprei het,[5] het sorghum en manna geleidelik as Afrika se belangrikste gewasse vervang.[6] Met Spanje se verowering van die Amerikas in die 16de eeu is nawe stapelgewasse uit die Amerikas aan Asië bekendgestel, soos mielies en patats, en dit het bygedra tot die bevolkingsgroei in Asië.[7] Ook in Europa het dit gelei tot die verbetering van voedselgehalte[8] en bygedra tot die vervaardiging van meer voedsel van ’n groter verskeidenheid.[9]

Rys is ook wyd verbou. Die twee hoofsoorte was Oryza glaberrima en Oryza sativa van onderskeidelik Wes-Afrika en Suidoos-Asië. In die Nuwe Wêreld is op die kennis van slawe gesteun om albei spesies te bewerk.[10] Die Engelse kolonies Georgia en Suid-Carolina was van die belangrikste plekke waar rys in die jare van slawehandel verbou is, asook die Spaans beheerde Karibiese Eilande soos Puerto Rico en Kuba.

Sitrusvrugte en druiwe is van die gebiede om die Middellandse See af na die Amerikas gebring. Aanvanklik is gesukkel om die vrugte by die klimaat van die Nuwe Wêreld te laat aanpas, maar teen die 19de eeu is hulle algemeen verbou.[11] Piesangs is in die 16de eeu deur Portugese matrose van Wes-Afrika na die Amerikas gebring. Die verbruik van piesangs het egter eers teen die einde van die 19de eeu werklik gevestig geraak met die aanplant van groot plantasies in die Karibiese gebied.[12] Dit het drie eeu vir tamaties geverg om werklik in Europa gevestig te raak.

Vee

Aanvanklik het die Columbiaanse uitwisseling van vee hoofsaaklik in een rigting plaasgevind, van Europa na die Nuwe Wêreld, aangesien baie meer diere in die Eurasiese streke gedomestikeer was. Perde, donkies, osse, varke, beeste, skape, bokke, hoenders, groot honde, katte en bye is algemeen deur inheemse volke aanvaar vir vervoer, kos en ander gebruike.[13] Een van die eerste Europse uitvoere na die Amerikas, die perd, het die lewe van baie inheemse Amerikaanse volke in ’n groot mate verander. Die bergvolke het nomades geword en bisons op perde gejag in plaas daarvan om landbou te beoefen. Op die vlaktes het die inheemse volke hulle gebiede met perde uitgebrei. Die diere is as so waardevol beskou dat rykdom aan hulle gemeet is. Perde het vroeër in Amerika uitgesterf.

Soms was daar egter ook negatiewe gevolge; Europese vee het inheemse en lae plante in die Nuwe Wêreld geëet en habitats verander. Hulle het dikwels aangeplante gewasse op erwe verorber wat inheemse volke vir selfonderhoud aangeplant het.[14]

Siektes

Voordat gereelde kommunikasie tussen die twee halfronde gevestig geraak het, was die variëteite van aansteeklike siektes wat na mense versprei het, soos pokke, in die Ou Wêreld aansienlik meer as in die Nuwe Wêreld. Die siektes wat Europeërs na die Nuwe Wêreld gebring het, het ’n vernietigende uitwerking gehad, want die inheemse volke van die Amerikas het geen immuniteit daarteen gehad nie. Masels het baie sterftes veroorsaak. Die pokke-epidemies het vermoedelik die grootste aantal sterftes onder inheemse Amerikaners veroorsaak, meer as enige oorlog[15] en baie meer as die lewensverlies in Europa weens die Swart Dood.[1]:164 Tot 80-95% van die inheemse Amerikaners is binne die eerste 100-150 jaar ná 1492 aan dié epidemies dood. Baie streke in Amerika het hele inheemse bevolkings verloor.[1]:165

Europa se verkenning van tropiese gebiede is aangehelp deur die Nuwe Wêreldse ontdekking van kinien, die eerste doeltreffende behandeling van malaria. Europeërs het dié siekte gekry, maar sommige inheemse bevolkings het minstens gedeeltelike immuniteit daarteen opgebou. In Afrika word weerstand teen malaria verbind met ander genetiese veranderings in Afrika suid van die Sahara, wat sekelselsiekte kan veroorsaak.[1]:164

Ook geelkoors is vermoedelik van Afrika na die Amerikas gebring deur die Transatlantiese slawehandel. Omdat dit endemies in Afrika is, het baie Afrikane verworwe immuniteit daarteen. Meer Europeërs is daaraan dood as mense wat uit Afrika afgestam het. In die Amerikas het verskeie geelkoorsepidemies die kolonies van die 17de eeu tot aan die laat 19de eeu getref. In die Karibiese gebiede het die siekte ook talle lewens geëis tydens die hoogtepunt van slawearbeid in suikerplantasies.[14] Die vervanging van natuurlike woude met suikerplantasies het die verspreiding van die siekte aangehelp, omdat die diere wat die geelkoorsmuskiet (wyfies van die spesie Aedes aegypti) geëet het, verminder is.[14]

Die geskiedenis van sifilis is goed bestudeer, maar die presiese oorsprong van die siekte is onbekend en word steeds oor gedebatteer.[16] Een groep is oortuig daarvan dat sifilis in die vroeë 1490's deur Columbus se bemanning van die Amerikas na Europa gebring is, terwyl ’n ander groep meen die siekte het reeds vroeër in Europa bestaan, maar is nie as sulks herken nie.[17] Die eerste aangetekende beskrywings van die siekte in die Ou Wêreld was in 1493.[18] Die eerste groot uitbraak van sifilis in Europa het in 1494/'95 in Napels, Italië, voorgekom onder die soldate van Karel VIII van Frankryk, tydens die inval van Napels.[17][19][20][21] Baie van die bemanningslede van die ontdekkingsreis na die Amerikas het in dié leër gedien. Ná die oorwinning is Karel se leër van grootliks huursoldate terug na hulle onderskeie huise, en so is "die groot pokke" dwarsoor Europa versprei. Meer as 5 miljoen mense is daaraan dood.[22]

Verwysings

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Nunn, Nathan; Qian, Nancy (2010). "The Columbian Exchange: A History of Disease, Food, and Ideas". Journal of Economic Perspectives. 24 (2): 163–188. CiteSeerX 10.1.1.232.9242. doi:10.1257/jep.24.2.163. JSTOR 25703506.
  2. ↑ Gambino, Megan (4 Oktober 2011). "Alfred W. Crosby on the Columbian Exchange". Smithsonian Magazine. Besoek op 19 Oktober 2018.
  3. ↑ Ley, Willy (Desember 1965). "The Healthfull Aromatick Herbe". For Your Information. Galaxy Science Fiction. pp. 88–98.
  4. ↑ Nathan, Nunn; Nancy, Qian (2011). "The Potato's Contribution to Population and Urbanization: Evidence from a Historical Experiment". Quarterly Journal of Economics. 2: 593–650.
  5. ↑ "Super-Sized Cassava Plants May Help Fight Hunger In Africa" Geargiveer 8 Desember 2013 op Wayback Machine, The Ohio State University
  6. ↑ "Maize Streak Virus-Resistant Transgenic Maize: an African solution to an African Problem", Scitizen, 7 Augustus 2007
  7. ↑ "China's Population: Readings and Maps", Columbia University, East Asian Curriculum Project
  8. ↑ Nathan, Nunn; Nancy, Qian (2010). "The Columbian Exchange: A History of Disease, Food and Ideas" (PDF). Journal of Economic Perspectives. 2: 163–88, 167. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 11 Augustus 2017. Besoek op 24 Mei 2018.
  9. ↑ Crosby, Alfred W. (2003). The Columbian Exchange: Biological and Cultural Consequences of 1492. Praeger. p. 177.
  10. ↑ Carney, Judith A. (2001). "African Rice in the Columbian Exchange". The Journal of African History. 42 (3): 377–396. doi:10.1017/s0021853701007940. JSTOR 3647168. PMID 18551802.
  11. ↑ McNeill, J.R. "The Columbian Exchange". NCpedia. State Library of North Carolina. Besoek op 23 Oktober 2018.
  12. ↑ Gibson, Arthur. "Bananas & Plantains". University of California, Los Angeles. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Junie 2012.
  13. ↑ "Columbian Exchange—Livestock". Iberia and the Americas: Culture, Politics, and History: a Multidisciplinary Encyclopedia. (2006). Ed. Michael Francis, John. ABC-CLIO. 303–308. ISBN 978-1-85109-421-9. 
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Palmié, Stephan (2011). The Caribbean: A History of the Region and Its Peoples. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 9780226645087.
  15. ↑ "The Story Of... Smallpox – and other Deadly Eurasian Germs", Guns, Germs and Steel, PBS Geargiveer 26 Augustus 2017 op Wayback Machine
  16. ↑ Kent ME, Romanelli F (Februarie 2008). "Reexamining syphilis: an update on epidemiology, clinical manifestations, and management". Ann Pharmacother. 42 (2): 226–36. doi:10.1345/aph.1K086. PMID 18212261. S2CID 23899851.
  17. ↑ 17,0 17,1 Farhi, D; Dupin, N (September–Oktober 2010). "Origins of syphilis and management in the immunocompetent patient: facts and controversies". Clinics in Dermatology. 28 (5): 533–8. doi:10.1016/j.clindermatol.2010.03.011. PMID 20797514.
  18. ↑ Smith, Tara C. (23 Desember 2015). "Thanks Columbus! The true story of how syphilis spread to Europe". Quartz. Besoek op 1 September 2016. The first cases of the disease in the Old World were described in 1493.
  19. ↑ Franzen, C. (Desember 2008). "Syphilis in composers and musicians—Mozart, Beethoven, Paganini, Schubert, Schumann, Smetana". European Journal of Clinical Microbiology & Infectious Diseases. 27 (12): 1151–1157. doi:10.1007/s10096-008-0571-x. PMID 18592279. S2CID 947291.
  20. ↑ A New Skeleton and an Old Debate About Syphilis; The Atlantic; Cari Romm; 18 Februarie 2016
  21. ↑ Choi, Charles Q. (27 Desember 2011). "Case Closed? Columbus Introduced Syphilis to Europe". Scientific American. Besoek op 1 September 2016.
  22. ↑ CBC News Staff (Januarie 2008). "Study traces origins of syphilis in Europe to New World". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Junie 2008. Besoek op 15 Januarie 2008.

Skakels

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Columbiaanse_uitwisseling&oldid=2400821"