Johan Maurits

Johan Maurits van Nassau-Siegen
Johan Maurits van Nassau-Siegen
Gebore	17 Junie 1604 Dillenburg, Nederland
Sterf	20 Desember 1679 Bergendaal, Nederland
Nasionaliteit	Nederlands
Titel	Graaf/Vors van Nassau-Siegen
Termyn	1623–1679
Voorganger	George Frederik
Opvolger	Willem Maurits
Ouer(s)	Jan VII van Nassau-Siegen Margaretha van Holstein-Sonderburg

Johan Maurits (Dillenburg, 17 Junie 1604 – Bergendaal, 20 Desember 1679), ook bekend as de Braziliaan, was van 1606 tot 1652 Graaf en daarna tot 1679 vors van Nassau-Siegen en goewerneur-generaal van Nederlands-Brasilië. Willem van Oranje was die oom van sy vader.

Maurits is veral bekend as die verligte en suksesvolle bestuurder van Nederlands-Brasilië en as 'n meester van openbare betrekkinge het hy bewondering by sy tydgenote afgedwing met sy vele suksesse.

Nadat hy teruggekeer het van Brasilië het hy weer in diens getree van die Nederlandse State-Generaal en is gesekondeer in diens van die keurvors van Brandenburg, 'n groot bewonderaar van die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande. In die middel van die sewentiende eeu was hierdie land die modernste staat ter wêreld en die vooruitstrewende keurvors beskou die jong Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande in verskillende opsigte as voorbeeld vir moderne bestuur. En Johan Maurits was hierin sy mentor.

Vroeë jare

Maurits is in 1604 gebore by die Dillenburg-kasteel in Hesse, Duitsland, as seun van Jan VII van Nassau-Siegen en Margaretha van Holstein-Sonderburg. Die Nederlandse stadhouer Maurits van Oranje was sy peetvader. Toe hy drie was, erf sy vader die graafskap Siegen. Johan Maurits word daar groot en studeer in Basel en Genève en aan die Ridderskool in Kassel. Hy tree as sestienjarige in diens van die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande en na 'n tydjie as adelbors, lei hy 'n paar suksesvolle militêre veldtogte. Hierna tree hy in diens van die Hollands-Wes-Indiese Kompanjie

Brasilië

Johan Maurits van Nassau-Siegen.

Maurits was 33 toe hy in Pernambuco, Brasilië, aan land gaan as goewerneur en hy verdryf die Portugese suksesvol. Die Wes-Indiese Kompanjie was van plan om die besitting sover moontlik te melk, maar die goewerneur wou meer daarvan maak. Stadhouer Frederik Hendrik van Oranje, 'n oom van Maurits, sou selfs beweer dat hy na sy eie ryk in Suid-Amerika gestreef het. Uit sy bestuur het sy liefde vir Brasilië geblyk. Hy het Mauritsstad gestig, 'n pragtige paleis gebou, 'n soort parlement ingevoer, suikerrietproduksie gestimuleer en die land teen invallers beveilig. In 1641 het hy 'n verdrag met die Portugese gesluit, maar dit sou nie lank hou nie.

In daardie jare het Europese heersers onderskeid getref tussen christelike en heidense volke. Heidene is verwerp as onbekeerbaar, so kon sterf aan die swaard. 'n Deel van die indianebevolking van Brasilië is deur Maurits (en die Portugese voor hom) gereformeer. Hierdie mense het Maurits as 'n ware Brasiliaan beskou en hom verkies om hulle te bestuur, want hy het hulle menslik behandel. Hy het ook nie sy troepe teen die onbekeerbares uitgestuur nie, maar sy skilders Frans Post en Albert Eckhout om hulle te skilder.

Maurits se rol in die opkomende Pruise

Maurits en die Pruisiese prins Frederik Willem, die seun van die keurvors van Brandenburg, het mekaar leer ken terwyl die prins van 1634 tot 1638 aan die hof in Den Haag gebly het. Voordat Maurits se Brasiliaanse avontuur begin het, het die twee mekaar beter leer ken by die beleg van Schenkenschans, 'n oninneembaar geagte vesting in die Ryn naby Millingen, in 'n poging om die vesting van die Spanjaarde te herower. Frederik Willem was troonopvolger in 'n periode wat Brandenburg nog opkomend was en nog weinig gehad het van die magtige Pruisiese staat wat dit later sou word. In teendeel, Brandenburg sou in die Dertigjarige Oorlog (1618–1648) byna volledig verwoes word.

Toe hulle mekaar by Millingen ontmoet, het dit met beide swaar gegaan en dit het 'n band tussen hulle geskep:

Maurits het nie 'n sent op sy naam gehad nie. Hy was in die skuld by die Amsterdamse Leningsbank en sou later ook bekend wees by die Joodse finansiers Abraham Cohein in Amsterdam en Elias Gomperts in Kleef.

Frederik Willem het 'n swakkeling vir 'n vader gehad wat moes toesien hoe Brandenburg eers deur Swede geplunder is en daarna deur die troepe van die Duitse keiser en ten slotte deur sy eie leër, wat lang tye sonder soldy moes bly. Toe Frederik Willem as 20-jarige in 1640 sy vader opvolg, moes die herbou van die land begin.

Ag jaar na sy troonsbestyging kom daar eers 'n einde aan die Dertigjarige Oorlog. Frederik Willem was by die Vrede van Münster wat vir hom gunstig uitgewerk het. Hy het 'n goeie uitgangsposisie gehad, met die dat die Hohenzollern in 1648 'n staat gehad het wat bestaan het uit vyf geografies sterk geskeide gebiede. Toe Frederik Willem keurvors word, word hy terselfdertyd markgraaf van Brandenburg, hertog van Pruise, Pommeren, Maagdenburg en Kleef, graaf van die Mark, vors van Minden en van Halberstadt.

As die keurvors van die een na die ander ryksdeel wou reis, moes hy dit via die grondgebied van 'n ander vors doen. In al die ryke het hy te make gekry met ander reëls. Oral probeer die plaaslike adel hulle vryheid verdedig en indien moontlik te vergroot ten koste van die vors. Teen hierdie agtergrond kom Johan Maurits, graaf van Nassau-Siegen, die ou vriend uit die tyd van die beleg van Schenkenschans, op die Pruisiese toneel.

Die keurprins begin bou met enorme ywer aan sy land, aanvanklik sonder te veel sigbare sukses. Die ander Europese vorstehuise het effe spottend op sy hervormings neergesien. Die keurvors het begin steun op Maurits, 'n man wat die wêreld geken het en in Suid-Amerika reeds 'n ryk gestig het.

Die keurvors benoem hom in 1647 tot sy stadhouer in die state Kleef en Mark. Die adelstand van beide lande aanvaar die benoeming in 1649, maar nie sonder ontevredenheid nie. Met die feit dat die keurvors iemand benoem het wat nie uit Kleef of Mark afkomstig was nie kon die adel nog saamleef, maar dat die keurvors hom verbied het om homself met 'n eed van respek tot hulle ou regte te verplig, vind hulle vir 'n lang tyd onverteerbaar. Net soos in Brasilië het Johan Maurits egter mettertyd suksesvol daarin geslaag om aanvaarding van sy gesag deur sy onderdane te verkry.

Pruise het in die voorgaande eeue deur toeval, voordelige huwelike en erfprosedures, verowering, asook goeie diplomatieke manoeuvres, vanaf 'n tweetal nietige vorstedommetjies in die middel van die huidige Duitsland en die noorde van Pole gegroei tot 'n middelgroot land in Europa. Dit was in belangrikheid vergelykbaar met Sakse, maar nie met Pole of Frankryk of met die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande nie.

Politieke bestuur in Kleef

Maurits was bekend vir 'n politiek van religieuse toleransie. Hy was self 'n calvinis, maar katolieke kon in Kleef bly woon en ook Jode is toegelaat. Daarnaas begin hy met ingrypende landskapsveranderinge. Daarvoor laat kom hy sy ou kennis, Jacob van Campen na Kleef. By sy paleis, Haus Freudenberg, en op ander plekke rondom die stad Kleef laat Johan Maurits pragtige parke met kanale, fonteine en stervormige stelsels van lane in die reeds bestaande bosse aanlê.

Hy het wetenskap, kuns en kultuur bevorder. Die meeste van die bouwerke, bestuursgeboue en ook sy eie wonings, het in die Tweede Wêreldoorlog ten gronde gegaan, maar die pragtige park aan die voet van die Sternberg staan nog in sy volle glorie. Ook die beroemde Nassauerallee, 'n lindelaan, bestaan nog. Maurits bestel kort na sy indienstreding 600 lindebome uit Holland. Dit maak so ’n indruk op die keurvors, dat hy dieselfde wil doen in Berlyn, wat lei tot die Unter den Linden. En die Tiergarten word aangelê na die voorbeeld van die Parkanlagen in Kleef.

Rusie rondom Kleef

Omdat Johan Maurits en die keurvors vriende was kry hy die opdrag om te bemiddel tussen die Kleefse adel en die keurvors. Hy was daarin redelik suksesvol, maar dit blyk tog moeilik om die partye bymekaar te bring. Daarby ontstaan daar soms ook spanning tussen die keurvors en Maurits.

'n Laagtepunt is in 1655 bereik, toe Frederik Willem sy skoonmoeder Amalia van Solms, die weduwee van Frederik Hendrik, na Kleef gestuur het om met die adelstand van Kleef en Mark te onderhandel. Dit het ook die goeie verhouding tussen Amalia en Johan Maurits versteur.

Louise Henriëtte van Nassau

Die keurvorstin Louise Henriëtte van Nassau het ook 'n groot rol gespeel, in samewerking met Maurits, in die klassistiese ontwikkeling van Brandenburg. Louise Henriëtte was 'n dogter van Frederik Hendrik, wat Frederik Willem leer ken het toe hy aan die hof in Den Haag was, maar toe was sy nog 'n jong meisie. Toe die dogter van die koning van Swede 'n huwelik met hom weier, trou Frederik Willem in die Noordeinde-paleis met sy jeugliefde Louise Henriëtte. Die eerste jare woon die paar in Kleef, waar Maurits stadhouer was, en later die grootste deel van die tyd in Berlyn. Die Hollandse prinses laat deur haar eie argitekte die slot Oranienburg bou en bring so die Hollandse klassisisme oor na Brandenburg. Maurits het die keurvors geadviseer met die aanstelling van argitekte, vestingbouers, skilders, beeldhouers en handwerkers vir die hof in Potsdam.

Modernisering van Pruise

Maurits het die Hollandse modernisme uitgedra in die opkomende Pruise. In 1671 lok Frederik Willem die Hugenote wat na die Edik van Nantes uit Frankryk gevlug het na Pruise om sodoende Wes-Europese intellektuele en vaardighede na Pruise te lok. Dieselfde geld vir Jode, wat hulle na betaling van 'n som geld in Pruise mag gevestig het. Die keurvors handel dus na die voorbeeld van die tolerante regime van Maurits in Brasilië. Hugenote en Jode het hulle veral in Berlyn gevestig.

Maurits se rol in Pruisiese diplomasie en kolonialisme

Op voorspraak van die keurvors word Maurits in 1652 verhef tot ‘vors’ van die Pruisiese Ryk en in dieselfde jaar tot grootmeester van die protestantse Johannieterorde in Brandenburg. 'n Erefunksie, maar ook hierdie taak gryp die 'Braziliaan' entoesiasties aan en hy begin dadelik met die bou van 'n nuwe hoofkwartier in Sonnenberg in vandag se Pole. Maurits behou egter kontak met die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande waar hy sy militêre funksies behou.

In die voorjaar van 1657 het Maurits saam met honderde edelmanne, soldate, bediendes en amptenare in sy gevolg na Frankfurt vertrek in tientalle pragtig met goud en silwerbeslaande versierde oranje en groen koetse. Maurits was deur die keurvors uitverkies om daar namens hom te stem in die keuse van die nuwe Duitse keiser. Die topdiplomaat staan op 5 Augustus 1658 vooraan by die kroning van die keiser, Leopold die Eerste.

Frederik Willem het besef dat Pruise met sy ligging aan die Oossee deur Swede bedreig is en dus (ook vir nasionale glorie) 'n vloot nodig gehad het. Hy gaan in sy drif om die groot moondhede te na-aap selfs so ver dat hy in Afrika 'n kolonie stig. In 1680 vertrek twee fregatte uit die hawe van Emden onder die rooi adelaar van Pruise en lui die begin van die Pruisiese slawehandel in. Johan Maurits het hom in Brasilië ook vlytig daarmee besiggehou. Maar die Pruise het geen seevarende nasie geword nie, al het Frederik Willem tientalle skepe van die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande bestel. Die Pruisiese Afrika Kompanjie sou nooit winsgewend word nie en Groß-Friedrichsburg aan die Guinese kus word uiteindelik verkoop aan die Hollanders.

Militêre ontwikkeling van Pruise

Die goeie trou tussen Litaue en Pruise was besig om te taan en daarom was 'n beroepsleër nodig (daar is destyds baie op huursoldate staat gemaak). Frederik Willem vorm dus 'n staande leër, wat uiteindelik 24 000 man sou omvat en die meeste vyande sou afskrik.

So ’n enorme leër was vir die klein staat slegs haalbaar as dit 'n goeie belastingstelsel gehad het. Daarmee het die plaaslike adel uiteindelik mee akkoord gegaan, maar dan moes die belastinggaarders onkreukbaar wees. Ook hiermee het Maurits geadviseer. In Kleef het hy eweneens gereeld nadruk gelê op eerlike amptenare en waar dit aan helderheid ontbreek het kon hy geweldig moeilik raak.

Oorlog in Nederland

In die jare vyftig van die sewentiende eeu was die verhouding tussen die state, deels as gevolg van die Eerste Stadhouerlose Tydperk (1650–1672), en Johan Maurits koel. Tog word die strateeg later weer opgeroep.

In 1665 lei hy in Friesland die staat se troepe teen Bernhard von Galen, die biskop van Munster. By geleentheid val hy saam met enkele ander ruiters deur 'n brug in Franeker. Dit was Januarie en yskoud, maar hy het lewendig daarvan afgekom. Daarna word daar 'n dankdiens gehou in die gereformeerde kerk in Franeker. Dit sou maande duur voor Maurits ten volle herstel nadat hy die dood in die oë gestaar het.

In 1668 word hy tydens die dreigende stryd met Frankryk opnuut veldmaarskalk en hy was in 1672 die vernaamste raadgewer van Willem III.

Sy goeie verhouding met die keurvors van Pruise en tegelykertyd met die Hollandse stadhouers, het van Maurits 'n suksesvolle brugbouer tussen die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande en Pruise gemaak. Daar was wel soms spanning gewees, maar nooit sprake van 'n oorlog nie.

Afsterwe

Maurits is oorlede in Desember 1679, in Berg en Dal naby Kleef. Hy was nooit getroud nie. Sy biografie, Rerum in Brasilia et alibi gestarum, geskryf deur Casparus Barlaeus, is in 1647 gepubliseer.