Noord-Ierland

Northern Ireland
Noord-Ierland
Tuaisceart Éireann (Iers)
Norlin Airlann¹ (Ulster Scots)

Nie-amptelike Vlag van Noord-Ierland Nie-amptelike Wapen van Noord-Ierland
Dieu et mon droit (leuse) (Frans vir "God en my reg")2
Die ligging van Noord-Ierland in Europa
Die ligging van Noord-Ierland in die Verenigde Koninkryk
Ampstale	Engels, Iers-Gaelies, Ulster Scots
Hoofstad en grootste stad	Belfast
Eerste Minister	Peter Robinson
Staatssekretaris vir Noord-Ierland	Owen Paterson (LP)
Oppervlakte  - Totaal	Geranglys 4de in die VK 13 843 vk km
Bevolking  - Totaal (2010)  - Bevolkingsdigtheid	Geranglys 4de in die VK 1 799 382 122/vk km
NUTS 1	UKN
Stigting	Wet van die Regering van Ierland, 1920
Geldeenheid	Pond Sterling (£) (GBP) 3
Tydsone  - in Britse Somertyd	UTC+0 UTC+1
Skakelkode	+44 283 4
Geospesifieke Internet TLDs	.uk 3 5
Nasionale blom	Shamrock6
Volkslied	God Save the Queen De facto Londonderry Air
Beskermheilige	St. Patrick6
1. Hierdie term is 'n neologisme, wat in die Skotse taal histories nooit gebruik is nie, maar in die ampstaal wél voorkom.
2. Soos Engeland en Wallis.
3. Soos die res van die Verenigde Koninkryk.
4. +44 en 28 word by landlyne geskakel. Die skakelkode is 028 in die VK en 048 vanuit die Republiek van Ierland.
5. .co.ni, die Nicaraguaanse TLD, is ook gebruik.
6. Soos die res van Ierland.

Noord-Ierland (Engels: Northern Ireland, Iers: Tuaisceart Éireann, Ulster Scots: Norlin Airlann) is een van die vier deelstate van die Verenigde Koninkryk. Dit lê in die noord-ooste van die eiland van Ierland, in die provinsie van Ulster, en beslaan ses graafskappe van die ou provinsie: Antrim, Londonderry, Tyrone, Fermanagh, Armagh en Down. Drie ander graafskappe van Ulster, Cavan, Donegal en Monaghan, maak deel uit van die Republiek van Ierland.

Noord-Ierland is die enigste deelstaat van die Verenigde Koninkryk wat 'n gemeenskaplike landgrens met 'n ander nasie (die Republiek van Ierland) het. Noord-Ierland is volgens die Wet van die Regering van Ierland in 1920 gestig en het net soos Skotland en Wallis oor sy eie regering beskik. Ná drie dekades van gewapende konflikte tussen Protestantse en Rooms-Katolieke groeperings is in 1998 met die Goeie Vrydag-ooreenkoms die basis vir Noord-Ierse selfregering geskep. Volgens hierdie ooreenkoms is daar op bepaalde gebiede samewerking met die Republiek van Ierland, waarvan Noord-Ierland in 1921 geskei is, terwyl ander politieke aangeleenthede deur die regering van die Verenigde Koninkryk gehanteer word, alhoewel die Ierse regering sy opinies in hierdie verband mag inbring en voorstelle kan maak.

Noord-Ierland se oppervlak van 14 139 vierkante kilometer is sowat 'n sesde van Ierland se totale oppervlak, met 'n bevolking van 1 799 382 in 2010. Die hoofstad en grootste stad is Belfast.

Geografie

Giants Causeway, 'n kenmerkende basaltrots-formasie en toeristetrekpleister aan die noordkus van Antrim

Noord-Ierland se landskapsvorme getuig van die dik yslae wat die land in die laaste koueperiodes bedek het. Kenmerkend is sogenaamde drumlins, lang gestrekte heuwels wat op omgedraaide lepels of half-begrawe eiers lyk en veral in die graafskappe Fermanagh, Armagh, Antrim en Down aangetref word.

Lough Neagh, 'n uitgestrekte meer met 'n oppervlak van 391 km², vorm die geografiese sentrum van Noord-Ierland. Dit is die grootste varswatermeer van die Britse Eilande. 'n Tweede uitgestrekte stelsel van mere word rondom die mere Lower en Upper Lough Erne in Fermanagh aangetref.

Die Sperrin Mountains is 'n uitloper van die geplooide Kaledoniese bergreeks in Skotland. Sy hoër geleë dele behels goudafsettings, die Mourne Mountains, wat hoofsaaklik uit granietgesteente gevorm is, die Antrim-basaltplato asook kleiner bergreekse in Suid-Armagh en langs die grens tussen Fermanagh en Tyrone. Cavehill is die hoogste piek in Belfast se stadsgebied.

Die vulkaniese aktiwiteit, waardeur die Antrim-plato gevorm is, het ook Noord-Ierland se bekende geometriese basaltpilare van Giant's Causeway aan die noordkus van Antrim geskep.

Noord-Ierland se riviere soos die Laer en Bo-Bann, Foyle en Blackwater het uitgestrekte en vrugbare riviervlaktes gevorm. Daarnaas word ook in Noord- en Oos-Down vrugbare landboustreke aangetref, terwyl die berggebiede van Noord-Ierland slegs as weiland dien.

Die Lagan-riviervallei word deur Belfast oorheers. In sy metropolitaanse gebied word meer as 'n derde van die totale bevolking van Noord-Ierland gehuisves. Die Lagan-vallei en die oewers van die meer Belfast Lough het die hoogste vlakke van verstedeliking en industrialisering op die eiland Ierland.

Geskiedenis

Scrabo-toring, Newtownards, graafskap Down

Lêer:Derry mural.jpg

Die Katolieke buurt Bogside, Derry

Ulster, is naas Leinster, Munster en Connacht een van die historiese provinsies van Ierland. Ulster vorm in die vroeë Middeleeue selfs die politieke en kulturele sentrum van Ierland. Die beskermheilige van Ierland, Sint Patrick, wat in 432 vanuit Wallis na Ierland gekom het, het die bisdom van Armagh gestig. Ulster staan daarnaas bekend as die tuiste van 'n groot aantal Ierse digters, geleerdes en heersers, waaronder die magtige dinastie O'Neill in die 14de en 15de eeu.

Die Anglo-Normandiese konings van Engeland begin reeds in 1169 om Ierland te verower, tog slaag hulle tot in die 15de eeu nie daarin om meer as die oostelike kusgebiede in die omgewing van Dublin te oorheers nie. Dikwels pas die vroeë Engelse setlaars selfs by die Ierse kultuur en leefwyse aan. Onder die heerskappy van Hendrik VIII en Elisabeth I word die eerste plantations (Engelse nedersettings) in die graafskappe Offaly en Laois gestig.

Koning Jakobus I van Engeland lê beslag op landgoedere in Ulster en bevorder in 1609 die vestiging van Engelse en Skotse setlaars in die gebied. Ook Oliver Cromwell gebruik Ierse boerderye as skenkings vir sy troepe.

Die Rooms-Katolieke bevolking kom in 1688 in opstand teen die Engelse heerskappy en beleër die stad Derry. Twee jaar later, op 12 Julie 1690, is hulle deur Willem van Oranje in die Slag van die Boynerivier oorwin - 'n gebeurtenis wat tydens die jaarlikse marching season in die somer deur die Protestantse Orde van die Oraniërs herdenk word. Die oorlewende Katolieke troepe vlug na die buiteland en behaal as soldate van die Franse leër 'n oorwinning oor die Engelse in die Slag van Fontenay.

As gevolg van hierdie politieke onluste, wat sowel Ierland asook Brittanje geraak het, is in 1695 die sogenaamde Strafwette (Penal Laws) ingestel, wat in verskillende mate teen alle godsdienste - behalwe vir die Anglikaanse Kerk - gerig was. Katolieke het in die tydperk tussen die 18de en vroeë 19de eeu die meeste van hulle politieke en ekonomiese regte kwytgeraak. Die Rooms-Katolieke bevolking van Ulster is besonder swaar deur hierdie maatreëls getref, aangesien hulle net in die noorde van Ierland 'n minderheid gevorm het en nuwe nywerhede byna steeds hier gevestig is. Die Anglikaanse burgery se magsposisie het sodoende aansienlik versterk.

Teen die einde van die 19de eeu het die proses van Ierland se politieke, ideologiese en kulturele skeiding van Groot-Brittanje begin. Dit het aan die begin van die 20ste eeu 'n voorlopige hoogtepunt bereik. As deel van die Ierse onafhanklikheidsbeweging is 'n aantal organisasies soos Sinn Féin (1905) gestig.

Pogings om deur middel van parlementêre wette, die sogenaamde Home Rull Bills, Ierland se onafhanklikheid te bereik, was onsuksesvol. Ná die Eerste Wêreldoorlog en die Ierse Paasopstand van die jaar 1916, wat deur Britse troepe neergeslaan is, het dit duidelik geword dat daar moontlik geen vreedsame oplossing vir die Ierse konflik sou wees nie.

Ná die Ierse Onafhanklikheidsoorlog (1919 tot 1921) het die onderhandelinge tussen Ierland en Groot-Brittanje tot die Anglo-Ierse Verdrag gelei, wat bepaal het dat die Noord-Ierse graafskappe met 'n oorwegend Protestantse bevolking van die Ierse Republiek geskei sou word. Uiteindelik is die graafskappe Antrim, Down, Armagh, Londonderry, Tyrone en Fermanagh van die res van Ierland geskei.

Die politieke konflik in Noord-Ierland

Agtergrond

Die konflik in Noord-Ierland is in wese 'n etnies-politieke, en nie soseer godsdienstige konflik nie. Die twee konflikpartye, Protestantse en Rooms-Katolieke Noord-Iere met verskillende etniese en religieuse agtergronde, streef onversoenbare territoriale en politieke ambisies na. Die Protestantse gemeenskap, wat ook as Unioniste of Lojaliste bekend staan en tans meer as 60 persent van die totale bevolking verteenwoordig, staan lojaal teenoor die Britse Kroon. Hulle beskou Noord-Ierland as 'n integrale deel van die Verenigde Koninkryk en is gekant teen enige verandering van hierdie status. Die Unioniste voer hulle politieke en territoriale aanspraak terug na hul Engelse en Skotse voorvaders wat reeds eeue gelede gebiede in Ierland verower en hulle daar gevestig het.

Die Rooms-Katolieke gemeenskap in Noord-Ierland pleit vir die verbreking van politieke bande met die Verenigde Koninkryk en die hereniging van Noord-Ierland en die Republiek van Ierland. Vanweë hulle Iers-nasionalistiese houding en die strewe na 'n vereniging met die Ierse Republiek word hulle dikwels ook Nasionaliste of Republikeine genoem. Naas territoriale en nasionale kwessies was die diskriminasie teen die Rooms-Katolieke minderheid, soos dit deur die Protestantse elites toegepas is, 'n beslissende faktor in die konflik. Die benadeling van Rooms-Katolieke is dekades lank in Noord-Ierland se politieke bedeling weerspieël nadat 'n Protestantse eenpartyregering ná die verdeling van Ierland in 1921 gevorm is en tot 1976 geregeer het.

In Junie 2011 het meningspeilings verrassende steun vir die huidige politieke status van Noord-Ierland uitgewys. So is intussen 52 persent van die Rooms-Katolieke gemeenskap ten gunste van 'n bedeling waarin Noord-Ierland deel van die Verenigde Koninkryk sal bly.

Geskiedenis van die konflik

Lêer:Murder victims of Bloody Sunday.jpg

Bogside-kunstenaars in Derry het die veertien slagoffers, wat op die Bloedige Sondag deur Britse troepe doodgeskiet is, op 'n muurskildery uitgebeeld

Die Rooms-Katolieke minderheid het in die 1960's hul stryd om gelyke regte met 'n vreedsame menseregtebeweging begin wat politieke aksies en betogings georganiseer het. Die gewapende konflik het op 5 Oktober 1968 in Londonderry (Derry) begin toe betogings in oproer geëskaleer het.

Protestantse politici het tot in die laat 1960's geweier om met Rooms-Katolieke verteenwoordigers in gesprek te tree. Die destydse eerste minister van Noord-Ierland het besware van Rooms-Katolieke kant van die hand gewys en beweer dat daar geen sprake van diskriminasie teen Rooms-Katolieke kon wees nie. Die Ulster Unionist Party (UUP) was tussen 1921 en 1976 die enigste regeringsparty wat ook alle eerste ministers benoem het.

Die konflik het verder geëskaleer toe op 30 Januarie 1972, wat later as die "Bloedige Sondag" bekend sou staan, veertien ongewapende Rooms-Katolieke betogers deur 'n spesiale eenheid van die Britse leër, die Parachute Regiment, doodgeskiet is nadat die betoging as onwettig verklaar en ontbind is. Noord-Ierland het sedertdien in 'n toestand van burgeroorlog verkeer wat eers met die Goeie Vrydag-ooreenkoms beëindig is.

Goeie Vrydag-ooreenkoms

Die Goeie Vrydag-ooreenkoms van 10 April 1998 rus op drie pilare: die interne betrekkinge en strukture van Noord-Ierland; die betrekkinge tussen Noord-Ierland en die Republiek van Ierland; en die trilaterale samewerking tussen Noord-Ierland, die Republiek van Ierland en die Verenigde Koninkryk. Alle besluite ten opsigte van die territoriale kwessie sal volgens die beginsel van konsensus geneem word. So sal die Noord-Ierse bevolking in referendums, wat gereeld gehou sal word, met die meerderheid van die uitgebragte stemme oor die toekomstige politieke status van Noord-Ierland besluit.

Die ooreenkoms maak voorsiening vir die vorming van 'n Noord-Ierse streeksparlement (Stormont) en 'n streeksregering met wetgewende bevoegdhede. Volgens die model van 'n konkordansie-demokrasie sal politieke partye van albei etnies-godsdienstige konflikpartye in die regering verteenwoordig wees wat deur 'n Protestantse eerste minister en 'n Rooms-Katolieke adjunk-eerste minister gelei word.

Volgens die beleid van magsdeling moet alle besluite in die Noord-Ierse parlement op die basis van 'n parallele konsensus geneem word. Alle wetgewing moet dus deur 'n meerderheid van sowel Rooms-Katolieke asook Protestantse afgevaardigdes goedgekeur word. Die politieke instellings en prosedures van die Goeie Vrydag-ooreenkoms is nog eens in die St.Andrews-ooreenkoms van Oktober 2006 bevestig.

Struikelblokke

Ondanks alle pogings van die Britse regering en die Europese Unie, wat onder meer finansiële steun aan Noord-Ierland verleen, het burgerlike versoening nog nie 'n werklikheid in die land geword nie. Die onderwysstelsel, wat volgens godsdienstige lyne verdeel is, is die grootste struikelblok op die pad ná 'n vreedsame samelewing. Rooms-Katolieke leerders woon tradisioneel Katolieke skole by, terwyl sogenaamde staatskole onderwys aan Protestantse kinders verskaf. Net 'n klein persentasie leerders woon "geïntegreerde skole" by. Die aankondiging van Noord-Ierland se eerste minister dat onderhandelinge oor 'n geïntegreerde onderwysstelsel sou begin, het in Oktober 2010 skerp protes van die Rooms-Katolieke Kerk en Katolieke politieke partye ontlok.

Ekonomie

Whiskeyvate by die Old Bushmills-distilleerdery in die graafskap Antrim

Die Noord-Ierse ekonomie het in die verlede swaar op vervaardigingsnywerhede soos skeepsbou, tou- en tekstielvervaardiging en landbou gesteun, maar vanaf die 1980's in die rigting van 'n dienste-gebaseerde ekonomie met 'n sterk openbare sektor begin ontwikkel. Tans is groot- en kleinhandel, vervaardiging en dienste die belangrikste sektore. Die inligtings- en kommunikasiebedryf, toerisme en finansiële dienste is nuwe groeisektore met 'n belowende potensiaal.

Noord-Ierland is egter in baie opsigte steeds een van die ekonomies mees benadeelde streke in die Verenigde Koninkryk. Sy lone en salarisse is die laagstes in die hele land, terwyl ook sy arbeidsproduktiwiteit nie met dié van ander dele van die Koninkryk kan meeding nie. Die swak ontwikkelde privaat sektor maak die plaaslike ekonomie afhanklik van die openbare sektor as een van die grootste verskaffers van werksgeleenthede. Die privaat sektor in Noord-Ierland het hom daarnaas op bedrywe met 'n laer waardetoevoeging soos landbou en voedselverwerking toegespits.

Die huidige toestand weerspieël 'n verskeidenheid politieke, ekonomiese en sosio-kulturele faktore, waaronder die erfenis van drie dekades van gewapende konflik wat te bowe gekom moet word, die demografiese struktuur en Noord-Ierland se afgeleë geografiese ligging. Die opswaai in sektore soos die boubedryf en handel word eerder as 'n soort normaliseringsproses ná die burgeroorlogsjare beskou.

Die sterkste punte van die plaaslike ekonomie, waarop in die toekoms voortgebou kan word, is Noord-Ierland se relatief jong en goed opgeleide bevolking, laer arbeidskoste as in die res van die Verenigde Koninkryk (VK), 'n uitstekende infrastruktuur met vervoerverbindings na die VK en die Republiek van Ierland, 'n breëband-internet met 100-persent-dekking, beter opleidingsgeriewe en laer misdaadsyfers as in die res van die VK. Die natuurskoon van die land bied 'n groot potensiaal vir die ontwikkeling van 'n sterk toerismesektor.