Gaskons

Gaskons gascon
Gepraat in:	Frankryk  Spanje
Totale sprekers:	250 000
Taalfamilie:	Indo-Europees  Romaans   Wes-Romaans    Galloiberies     Galloromaans      Oksitaans-Romaans       Oksitaans        Gaskons
Skrifstelsel:	Latynse alfabet
Amptelike status
Amptelike taal in:
Gereguleer deur:	Congrès Permanent de la Lenga Occitana
Taalkodes
ISO 639-1:	oc
ISO 639-2:	oci
ISO 639-3:	oci

Gaskons (Frans: Gascon [gaskɔ̃]) is 'n dialek van die Oksitaanse taal wat hoofsaaklik in die suidweste van Frankryk in die historiese provinsies Gaskonje en Béarn gepraat word. Slegs Aranees, 'n suidelike Gaskonse dialek, word in Spanje gepraat. Aranees is aansienlik deur Katalaans en Aragonees beïnvloed. Die invloed onderskei dit van die dialekte van Gaskonje wat in Frankryk gepraat word. Aranees is mede-amptelik met Spaans en Katalaans in die Val d'Aran.

In Frankryk word Gaskons spesifiek in die volgende départements gepraat: 'n deel van Pyrénées-Atlantiques, Hautes-Pyrénées, Landes, Gers, die grootste deel van Gironde, 'n deel van Lot-et-Garonne, 'n deel van Haute-Garonne, en 'n deel van Ariège; en in die klein Spaanse vallei Val d'Aran, in die noordweste van Katalonië. Wêreldwyd word dit deur 253 814 mense gepraat.

Naam en Herkoms

Kaart van die Gaskonse taalgebied met byskrifte in Frans en Gaskons

Die woord gascon het die dieselfde etimologiese herkoms as die buurtaal Baskies (Gaskons: basc, Frans: basque, Spaans: vasco van die Latynse stam vasco/vasconem). Dit is 'n Galloromaanse uitspraakvariant van die Germaanse woord waskon. Dit is omstrede of Gaskons 'n taal in eie reg is, of 'n dialek van Oksitaans is. Meeste taalkundiges meen dat Gaskons deel van die Oksitaans spraakwêreld is; 'n minderheid beskou dit egter as 'n aparte taal. Gaskons vertoon in elk geval eiesoortige fonetiese, sintaktiese en leksikale eienskappe wat dit van die ander Oksitaanse dialekte onderskei. Dit word gedeeltelik verklaar deur die bestaan van 'n Akwitaanse of Baskiese substraat: Voor die romanisering is Akwitaans, wat na aan Baskies was, in Gaskonje gepraat. Later sou Baskies self die substraat werking oorneem.

'n Tipiese Gaskonse eienskap wat moontlik deur die substraat veroorsaak is, is die sogenaamde '"f" na "h" klankverskuiwing.' Waar 'n woord oorspronklik in Latyn met [f] begin het, soos festa 'party/fees,' het die klank verswak na die geaspireerde [h] en het dit in sommige gebiede heeltemal verdwyn. Volgens die substraatteorie is dit as gevolg van die Baskiese taal se gebrek aan 'n ekwivalent vir die /f/ foneem. Dus het ons Gaskons hèsta [ˈhɛsto] of [ˈɛsto]. 'n Soortgelyke verandering het in Spaans plaasgevind; Spaans het in Kantabrië ontstaan waar daar ook Baskiese sprekers was en kon dus ook op 'n Baskiese substraat ontwikkel het. Die Latynse facere gee die Spaanse hacer [aˈθɛɾ] (of, in sommige verafgeleë gebiede, veral in suidwestelike Andalusië, [haˈθɛɾ]).

Die geloofwaardigheid van die Baskiese substraat teorie word egter deur taalkundiges in twyfel getrek en baie van hulle vors verduidelikings binne die taal self na om hierdie en ander afwykings te verduidelik. Die feit dat die besondere verandering in beide Gaskons en Spaans voorkom, wat beide in oorspronklik Baskiessprekende gebied ontwikkel het, kan bloot toevallig wees.

Moderne Baskies is weer leksikaal deur Gaskons beïnvloed soos gesien kan word in woorde soos beira ("glas"), polit ("mooi", Gaskons polido/polida).

Gebruik van die taal

'n Opname wat in 1982 in Béarn gedoen is het aangedui dat 51% van die bevolking Gaskons gepraat het, 70% dit verstaan het en 85% ten gunste van beskerming van die taal was. Gebruik van die taal het egter dramaties afgeneem in onlangse jare aangesien Gaskons selde oorgedra word na jonger generasies. Die algemene term wat gebruik word om na Gaskons te verwys is "patois", 'n woord wat in Frankryk na 'n nie-amptelike dialek verwys, waaraan slegs lae status toegeken word. Hoofsaaklik in Bearn, wat van 1347 tot 1620 'n soewereine staat was, gebruik die plaaslike bevolking die woord "Béarnais" om na vorms van Gaskons te verwys. Béarnais word dus na aanleiding van geskiedkundig politieke eerder as taalkundige oorweginge.

Subdialekte

Volgens Achille Luchaire, 'n Fraanse geskiedkundige en filoloog, word Gaskons in die volgende dialekte opverdeel:

• Béarnais, wat in Béarn gepraat word. Dit het die subdialekte van Bas-Navarrais, Bas-Béarnais en Haut-Béarnais.
• Bigourdan, wat in Hautes-Pyrénées gepraat word.
• Armagnacais, wat in Gers gepraat word.
• Commingeois, wat in Wes-Ariège en Haut-Garonne gepraat word. Dit het die subdialekte van Haut-Commingeois, Bas-Commingeois, Haut-Couseranais en Haut-Couseranais.
• Girondin, wat in Gironde gepraat word. Dit het die subdialekte van Agenais, Bordelais, Bazadais, Medoquin en Etre-Deux-Mers.
• Landais, wat in Landes gepraat

Gaskons se invloed op ander tale

Daar is ten minste twee Afrikaanse woorde wat moontlik 'n Gaskonse oorsprong het:

kadet

Deur Nederlands (cadet) en Frans (cadet) uit Gaskons capdet ('hoof, kaptein') wat weer deur Provensaals (capdel) uit Latyn (capitellus verkleinwoord van caput 'hoofd'..

baret

van Bearnaise Frans béret en Gaskons berret "pet".

Franse woorde uit Gaskons, wat intussen ook in ander tale opgeneem is, sluit in Barrique (wynvat) en cèpe (boletus sampioene). Gascon en ander streeks tale is in die tyd van Rabelais gesien as bronne van veryking van die Franse taal en die renaissance filosoof en politikus Michel de Montaigne spreek hom so oor die taal uit: ”que le gascon y aille si le français ne peut y aller” (laat ons dit in Gaskons sê as ons dit nie in Frans kan sê nie).

Taalkontak met Baskies lei ook tot veral tot leksikale verlening, die gebruik van leenwoorde, maar ook fonologiese en morfosintaktiese veranderings in Baskies.