Gaan na inhoud

Koninkryk Aksoem

Koördinate: 14°7′N 38°44′O / 14.117°N 38.733°O / 14.117; 38.733
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Koninkryk Aksoem
  • መንግሥተ አኵስም  (Ge'ez)
100-960 ↓
Ligging of Aksoem
Ligging of Aksoem
Die Koninkryk Aksoem, met die moderne grense aangedui.
Hoofstad Aksoem
14°7′N 38°44′O / 14.117°N 38.733°O / 14.117; 38.733
Taal/Tale Ge'ez
Godsdiens Arabiese politeïsme (voor-Aksoemities tot 4de eeu)
Judaïsme (tot ca. 330)
Christendom (Ethiopies-Ortodokse Tewahedo-kerk; na ca. 330)
Regering Monargie
Negus
 - ca. 100 Za Hakala (eerste bekende)
 - ca. 940 Dil Na'od (laaste)
Historiese tydperk Klassieke Oudheid, Middeleeue
 - Stigting 100
 - Verowering deur Goedit 960
Oppervlakte
 - 350[1] 1 250 000 km2
482 628 sq mi
Voorafgegaan deur		 Opgevolg deur
Da'amot
Koninkryk Himjar
Medri Bahri
Zagwe-dinastie
Makuria
Alodia
Sassanidiese Ryk

Die Koninkryk Aksoem (Ge'ez: አክሱም, ʾÄksum), of die Aksoemitiese Ryk, was van die laat Oudheid tot die Middeleeue 'n koninkryk in Oos-Afrika en Suid-Arabië. Dit was geleë in wat nou Noord-Ethiopie en Eritrea is, en het dele van die hedendaagse Djiboeti en Soedan ingesluit. Die koninkryk het uit die vroeëre Dʿmt-beskawing ontstaan en is in die 1ste eeu gestig.[2][3] Aksoem was baie eeue lank die koninkryk se hoofstad, totdat dit in die 9de eeu na Koebar geskuif is[4] weens afnemende handelsverbindings en voortdurende invalle.[5][6]

Tipiese Aksoemitiese argitektuur: die kerk van Debre Damo naby Aksoem.
'n Aksoemitiese katedraal, die Maagd Maria van Sion.

Die profeet Mani het die Koninkryk Aksoem as een van die groot moondhede van die 3de eeu beskou, saam met Persië, Rome en China.[7] Aksoem het bly uitbrei onder die bewind van Gadarat (omstreeks 200-230), wat die eerste koning was wat by Suid-Arabiese sake betrokke was. Sy bewind het gelei tot beheer oor 'n groot deel van Wes-Jemen. Tydens die bewind van Endoebis (270-310) het Aksoem geld begin munt wat tot in Suid-Indië opgegrawe is.[8] Die amptelike taal was Ge'ez, 'n Semitiese taal.

Namate die koninkryk 'n groot mag geword het op die handelsroete tussen Rome en Indië en dit 'n monopolie van handel in die Indiese Oseaan verkry het, het dit die Grieks-Romeinse kulturele sfeer betree. Vanweë sy bande met die Grieks-Romeinse wêreld het Aksoem in die middel 4de eeu die Christendom as staatsgodsdiens aangeneem onder Ezana (320's tot omstreeks 360).[9] Ná hulle kerstening het die Aksoemiete ophou steles bou.[5] Die koninkryk het deur die laat Oudheid bly uitbrei: Dit het Koesj in 330 onder Ezana vir 'n kort tyd verower en van hulle die Griekse naam "Ethiopië" gekry.[10]

Die Aksoemitiese oorheersing van die Rooisee het 'n hoogtepunt bereik tydens die bewind van Kaleb (514-542). In opdrag van die Bisantynse keiser Justinus I het hy die Koninkryk Himjar in Jemen aangeval om 'n einde te bring aan die vervolging van Christene, wat deur die Joodse koning Dhu Nuwas gepleeg is. Met die anneksasie van Himjar het die Koninkryk Aksoem sy grootste gebiedsomvang bereik: sowat 2,5 miljoen km2. Die gebied is egter in die Aksoemities-Persiese Oorloë verloor.[11] Aksoem het in beheer van Suid-Arabië gebly van 520 tot 525, toe Soemjafa Asjwa deur die Aksoemitiese militêre leier Abraha onttroon is.

Die koninkryk se geleidelike verval het teen die 7de eeu begin. In dié tyd is geld nie meer gemunt nie. Die Persiese (en later Moslemse) teenwoordigheid in die Rooisee het daartoe gelei dat Aksoem ekonomies gely het, en die inwoners van die stad Aksoem het afgeneem. Saam met omgewings- en interne faktore, word dit beskou as die rede vir die verval. Aksoem se laaste drie eeue was 'n donker tydperk, en omstreeks 960 het die koninkryk onder onsekere toestande in duie gestort.[9] Ondanks Aksoem se posisie as een van die belangrikste ryke van die laat Oudheid, het dit in obskuriteit verval terwyl Ethiopië deur die Middeleeue afgesonder gebly het.[12]

Etimologie

[wysig | wysig bron]

Carlo Conti Rossini glo die naam "Aksoem" kom van 'n Semitiese wortel en beteken "groen en digte tuin" of "vol gras".[13]

Geskiedenis

[wysig | wysig bron]

Vroeë geskiedenis

[wysig | wysig bron]

Voor die stigting van Aksoem was Eritrea en die Tigrai-plato van Noord-Ethiopië die tuiste van 'n koninkryk bekend as Dʿmt. Argeologiese bewyse dui daarop dat die koninkryk deur Sabeërs van die hedendaagse Jemen beïnvloed is. Geleerdes het vroeër algemeen geglo Sabeërs was die stigters van die Semitiese beskawing in Ethiopië, maar dit is nou weerlê en hulle invloed word as klein beskou.[14] Die Sabese invloed het waarskynlik net 'n paar dekades geduur, maar hulle invloed op die latere Aksoemitiese beskawing sluit in die aanvaarding van die antieke Suid-Arabiese skrif, wat in die Ge'ez-skrif ontwikkel het, en antieke Semitiese godsdiens.[15]

Die aanvanklike eeue van Aksoem se ontwikkeling, van 'n beskeie streeksentrum tot 'n beduidende mag, bly grootliks onduidelik. Artefakte uit die Steentydperk is opgegrawe by Gobedra, twee kilometer wes van Aksoem. Opgrawings op Beta Gijorgis, 'n heuwel noordwes van Aksoem, bevestig die pre-Aksoemitiese wortels van 'n nedersetting in die omgewing van Aksoem wat dateer van die 7de tot 4de eeu v.C. Verdere bewyse uit opgrawings in die Stelepark in die hart van Aksoem staaf deurlopende aktiwiteit in die gebied vanaf die begin van die gewone era. Twee heuwels en twee strome lê oos en wes van Aksoem, wat moontlik die aanvanklike aansporing vir vestiging in dié gebied was.[16]

Argeologiese bewyse dui daarop dat die Aksoemitiese staatsvorm tussen 150 v.C en 150 n.C ontstaan het. Dit lyk of kleinskaalse distrik-"koninkryke" met baie groot gekonsentreerde gemeenskappe en een of meer elitewoning in die vroeë tydperk van die Koninkryk Aksoem bestaan het. Volgens Stuart Munro-Hay "was die koninkryk waarskynlik 'n konfederasie, wat gelei is deur 'n distriksvlakkoning wat die lojaliteit van ander klein konings binne die Aksoemitiese ryk geëis het. Die heerser van die Aksoemitiese koninkryk was dus 'n "koning van konings" – 'n titel wat gereeld in inskripsies van dié tydperk gevind word. Daar is geen bewyse dat 'n enkele koninklike lyn reeds ontstaan het nie, en dit is heel moontlik dat by die dood van 'n koning van konings, 'n nuwe een uit al die konings in die konfederasie gekies sou word, eerder as deur die een of ander beginsel van geboortereg."[17][18]

Opkoms van Aksoem

[wysig | wysig bron]
Argeologiese opgrawings wat in 1907 by Adoelis gedoen is.

Die eerste historiese vermelding van Aksoem kom uit die Periplus van die Eritrese See, 'n handelsgids wat waarskynlik van die middel van die 1ste eeu dateer. Aksoem word saam met onder meer die hawe Adoelis genoem as deel van die ryk van Zoskales. Die gebied word beskryf as hoofsaaklik die produseerder van ivoor en skilpaddoppe. Dit is duidelik dat Aksoem, selfs in hierdie vroeë stadium van sy geskiedenis, 'n rol gespeel het in die handelsroete tussen Rome en Indië.[19][20]

Die Aksoemitiese beheer oor Adoelis het die ruil van Ethiopiese produkte vir buitelandse goedere moontlik gemaak. Beide Plinius die ouere en die Periplus verwys na dié hawe, geleë drie dae van die aanvanklike ivoormark by Coloe, wat self vyf dae van Aksoem was. Die handel oor die Rooisee, wat gestrek het van die Romeinse Ryk in die noorde tot Indië en Ceylon in die ooste, het 'n deurslaggewende rol in Aksoem se voorspoed gespeel. Die stad het floreer deur die uitvoer van goedere soos ivoor, skilpaddoppe en renosterhorings. Plinius het ook bykomende items genoem soos seekoeivel, ape en slawe.

In die 2de eeu het Ptolemeus se geograaf na Aksoem verwys as 'n magtige koninkryk. Beide argeologiese vondste en tekste dui daarop dat 'n gesentraliseerde streeksbewind in dié tydperk in die Aksoemitiese gebied ontstaan het, gekenmerk deur gedefinieerde sosiale stratifikasie. Teen die begin van die 4de eeu was die Aksoemitiese staat goed gevestig, met stedelike sentrums; 'n amptelike geldeenheid, met munte in goud, silwer en koper; 'n intensiewe landboustelsel; en 'n georganiseerde militêre mag.[21]

Omstreeks 200 het Aksoemitiese ambisies uitgebrei na Suid-Arabië, waar Aksoemiete hulle skynbaar in al-Maafer gevestig het en op verskeie punte in konflikte betrokke was met Saba en Himjar. Hulle het ook verskillende bondgenote gevorm met hoofkoninkryke en stamme. In die vroeë deel van die 3de eeu het die konings Gadarat en 'Azaba militêre ekspedisies na die streek gestuur. Inskripsies van plaaslike Arabiese dinastieë verwys na dié heersers met die titel "nadjasji van Aksoem en Habasjat". Later in die eeu word die mlky hhst dtwns wzqrns (konings van Habasjat Datawnas en Zaqarnas) ook genoem wat in Arabië veg.

Volgens 'n Griekse inskripsie in Eritrea, bekend as die Monumentum Adulitanum, het die Aksoemiete, gelei deur 'n anonieme koning, teen ongeveer die middel tot laat 3de eeu (moontlik omstreeks 240-260) beduidende territoriale uitbreiding in die Ethiopiese Hoogland en die Arabiese Skiereiland bereik, met hulle invloed wat gestrek het tot by die Tanameer en die grense van Egipte.[22][23][24]

Die Romeinse Stele, of Aksoem-obelisk, in Aksoem, Tigrai-streek, Ethiopië.

Teen die einde van die 3de eeu het Aksoem erkenning gekry deur die profeet Mani as een van die vier groot moondhede van die wêreld saam met Rome, Persië en China. Namate Aksoem se politieke invloed uitgebrei het, het die grootsheid van sy monumente ook toegeneem. Opgrawings deur argeologiese ekspedisies het die vroeë gebruik van steles aan die lig gebring, wat ontwikkel het van eenvoudige en growwe merkers tot sommige van die grootste monumente in Afrika. Die granietsteles in die hoofbegraafplaas van Aksoemitiese konings het verander van eenvoudig in sorgvuldig bewerkte graniet, in uiteindelik veelverdiepingtorings in 'n kenmerkende argitektoniese styl. Aksoemitiese argitektuur het massiewe bewerkte granietblokke, kleiner ongekapte klippe vir mure, messelklei, bakstene en sigbare houtuitsteeksels, bekend as "aapkoppe", vertoon. Mure het na binne geleun en verskeie ingeboude nisse vir ekstra sterkte ingesluit.

Aksoem en ander stede, soos Adoelis en Matara, het aansienlike "paleise" gehad wat hierdie argitektoniese styl gebruik het. In die vroeë 6de eeu het die reisiger-handelaar Kosmas Indikopleustes sy besoek aan Aksoem beskryf. Hy maak melding maak van die viertoringpaleis van die Aksoemitiese koning, versier met bronsstandbeelde van eenhorings. Aksoem het ook rye monumentale graniettrone gehad, waarskynlik met metaalstandbeelde gewy aan voor-Christelike gode. Hierdie trone het groot panele aan die kante en agterkant met inskripsies oor konings gehad, en het as oorwinningsmonumente gedien om hulle oorloë te dokumenteer.[25]

Muntstukke van koning Ezana, 330-360 n.C.

Koning Ezana was in die 4de eeu die eerste Christelike heerser van Aksoem. Sy munte en inskripsies toon omstreeks 340 die oorgang van voor-Christelike beelde na Christelike simboliek. Die bekering tot die Christendom was een van die mees rewolusionêre gebeurtenisse in die geskiedenis van Ethiopië, aangesien dit Aksoem 'n kulturele band met die Grieks-Romeinse wêreld gegee het. Aksoem het 'n politieke band gekry met die Bisantynse Ryk, wat hom as beskermer van die Christendom beskou het. Drie inskripsies op die Ezanasteen dokumenteer die bekering van koning Ezana tot die Christendom en twee van sy militêre ekspedisies teen naburige gebiede, een in Grieks en die ander twee in Ge'ez en Sabees. Die twee ekspedisies verwys na twee afsonderlike veldtogte, een teen die "Noba" en die ander teen die Beja. Volgens die inskripsie was die Noba êrens rondom die samevloei van die Nyl en Atbara gevestig, waar hulle blykbaar groot dele van Koesj oorgeneem het. Tog het hulle nie die Koesjiete uit hulle kerngebied verdryf nie, aangesien die inskripsie meld dat die Aksoemiete by die samevloei van die twee riviere teen hulle geveg het.[26][27]

Koning Kaleb het 'n ekspedisie gestuur teen die Joodse koning Dhu Nuwas van Himjar in Jemen, wat Christene daar vervolg het. Kaleb het lof ontvang as die veroweraar van Jemen. Hy het sy titel uitgebrei om "koning van Hadramawt" in Suidoos-Jemen in te sluit, asook van die Jemense kusvlakte en hoogland, en "al hulle Arabiere". Dit dui op die uitgebreide invloed van Aksoem oor die Rooisee tot in Arabië. Dhu Nuwas is afgesit en vermoor, en Kaleb het 'n Arabiese onderkoning met die naam Esimifaios in sy plek aangestel, maar sy bewind het net kort bestaan: Hy is ná vyf jaar in 'n staatsgreep deur die Aksoemiet Abraha van die troon gesit. Kaleb het twee ekspedisies teen Abraha gestuur, maar albei is verslaan. Daarna het Abraha oor Jemen bly regeer danksy 'n heffingsooreenkoms met die koning van Aksoem.[28][29]

Ná Abraha se dood het sy seun Masroek Abraha hom opgevolg en heffings aan Aksoem bly betaal. Sy halfbroer Ma'd-Karib het egter in opstand gekom. Hy het eers hulp by Justinus I gesoek, maar toe dit geweier word, het hy hom tot die Sassanidiese keiser Chosrow I gewend, en dit het gelei tot die Aksoemities-Persiese Oorloë waarin Masroek gedood is. Ná die val van Aksoemitiese Jemen in 570 is Ma'd-Karib se seun Saif op die troon geplaas. In 575 het die oorlog weer begin nadat Aksoemiete Saif vermoor het. Die Persiese generaal Wahrez het Aksoem se heerskappy in Jemen met 'n groot leër beëindig en die erfgoewerneur van Jemen geword. Volgens Stuart Munro-Hay kon dié oorloë Aksoem se swanesang as groot mag gewees het, met 'n verswakking van Aksoem se gesag en 'n oorgebruik van geld en mannekrag.[30]

Gemeenskap

[wysig | wysig bron]
Aksoemitiese steles en ruïnes.

Die Aksoemitiese bevolking het hoofsaaklik uit Semitiessprekende groepe bestaan. Een van hulle was die Agʿazi, wat Ge'ez gepraat het. Die kommentator van die Adoelis-inskripsie identifiseer hulle as die hoofinwoners van Aksoem en sy omgewing. Die Koesjitiessprekende Agau-volk het ook in die koninkryk gewoon. Kosmas Indiopleustes het opgemerk ’n "goewerneur van Agau" is deur koning Kaleb van Aksoem toevertrou met die beskerming van die belangrike langafstandkaravaanroetes uit die suide, wat daarop dui dat hulle binne die suidelike grens van die Koninkryk Aksoem gewoon het.[31][32]

Aksoem het ook ’n aansienlike Griekse bevolking gehad wat in die stede Ptolemeus en Adoelis gewoon het.[33] Nilotiese groepe het ook in Aksoem gewoon. Inskripsies uit die tyd van Ezana noem die "Barja", ’n stam wat in die westelike deel van die ryk gewoon het.[34][35]

Aksoemitiese nedersettings was versprei oor ’n beduidende deel van die hoogland in die noordelike Horing van Afrika, met die meerderheid geleë in Noordoos-Tigrai, Ethiopië en streke van Eritrea. Ondanks die konsentrasie in dié gebiede was sommige Aksoemitiese nedersettings verafgeleë. Benewens die hoogland, is terreine uit die Aksoemitiese tydperk ontdek aan die Rooiseekus van Eritrea, naby die Golf van Zoela. Talle Aksoemitiese nedersettings was strategies geleë langs ’n as wat van Aksoem na die Golf van Zoela geloop het, en vorm ’n roete wat die Aksoemitiese hoofstad op die hoogland met die hoofhawe van Adoelis aan die Rooisee verbind het. Aan dié roete was twee van die grootste nedersettings in die Eritrese hoogland, Matara en Kohaito, geleë. Die konsentrasie van dié Aksoemitiese nedersettings dui op ’n hoë bevolkingsdigtheid in die hooglande van Tigrai en Sentraal-Eritrea. Min is bekend oor die suidelike streke van die koninkryk.

’n Komplekse landboustelsel, wat besproeiing, damkonstruksie, terrasbou en ploegboerdery behels het, het ’n deurslaggewende rol gespeel in die ondersteuning van beide stedelike en landelike bevolkings. Aksoemitiese boere het ’n verskeidenheid graangewasse verbou met 'n oorsprong uit beide Afrika en die Nabye Ooste. Dié gewasse sluit in tef, vingermanna, graansorghum, koring, gars en hawer. Hulle het ook lynsaad, katoen, druiwe en peulgewasse van Nabye Oosterse oorsprong soos lensies, tuinbone, kekerertjies, gewone ertjies en grasertjies verbou. Ander belangrike gewasse sluit kalbasse en bronkors in. Dié uiteenlopende reeks gewasse, gekombineer met veeteelt (beeste, skape en bokke), het bygedra tot die skepping van ’n hoogs produktiewe inheemse voedselproduksietradisie. Dit het ’n integrale rol gespeel in die ontwikkeling van die Aksoemitiese ekonomie en die konsolidasie van staatsmag.[36]

Kultuur

[wysig | wysig bron]
Ge'ez-skrif in die Garima-evangelies.

Die Aksoemitiese Ryk het 'n aantal suksesse behaal, soos sy eie alfabet, die Ge'ez-skrif, wat later aangepas is om klinkers in te sluit om dit 'n abugida te maak. Verder is reusagtige obeliske in die vroeë jare van die ryk opgerig om keisers en adellikes se grafte aan te dui, en ondergrondse grafkelders is gebou. Die bekendste obelisk was die Obelisk van Aksoem.

Aksoemitiese grafkelders.
'n Geïlustreerde manuskrip oor moeder Maria.

Onder keiser Ezana het Aksoem omstreeks 325 die Koptiese Christendom aanvaar in die plek van die voorheen politeïstiese en Judaïstiese geloof. Die Aksoemitiese Koptiese Kerk het plek gemaak vir die hedendaagse Ethiopies-Ortodokse Tewahedo-kerk (wat eers in 1959 onafhanklik geword het van die Koptiese Kerk) en die Eritrees-Ortodokse Tewahedo-kerk (wat in 1993 outonomie van die Ethiopiese kerk gekry het). Sedert die skeuring met Ortodoksie ná die Konsilie van Chalcedon (451), is dit 'n belangrike miafisitistiese kerk, met sy liturgie steeds in Ge'ez.[37][38][39]

Taal

[wysig | wysig bron]

Grieks het die amptelike en letterkundige taal van die Aksoemitiese Ryk geword vanweë die invloed van die aansienlike hoeveelheid Ethiopies-Griekse gemeenskappe in Aksoem, Adoelis, Ptolemeus en ander stede in die streek gedurende die Ptolemeïese tye.[40][41][42] Grieks is gebruik in die ryk se administrasie, internasionale diplomasie en handel. Dit kan duidelik gesien word in inskripsies en op muntstukke.[43][44][45] Ge'ez is saam met Grieks in die koninklike hof gepraat. Hoewel dit aanvanklik 'n gesproke taal was, is dit in die Ou Suid-Arabiese skrif geskryf.[46][47][48]

In die 4de eeu het Ezana die Ge'ez-skrif bevorder en Ge'ez 'n ampstaal naas Grieks gemaak. Teen die 6de eeu was letterkundige vertalings in Ge'ez algemeen.[43][49][50][51] Ná die 7de-eeuse Moslemse verowerings in die Midde-Ooste en Noord-Afrika, wat Aksoem van die Grieks-Romeinse wêreld afgesonder het, is Ge'ez heeltemal deur Grieks vervang.[52][12]

Letterkunde

[wysig | wysig bron]

Vroeg in die Christelike tydperk is verskeie geskrifte al in Ge'ez vertaal vir godsdienstige doeleindes. Die bekendste hiervan is die Garima-evangelies, 'n stel manuskripte wat al vier evangelies bevat het. Dit is tussen die 4de en 6de eeu in Ethiopies vertaal.[53] Aanhalings uit die Bybel kom in verskeie Aksoemitiese inskripsies voor wat in Suid-Arabië ontdek is.[54] Die Aksoemitiese Versameling, uit min of meer dieselfde tydperk, is 'n manuskrip met verskeie tekste wat 'n groot aantal dokumente bevat wat in Ge'ez vertaal is en wat handel oor onderwerpe soos liturgie, kerkreg, historiografie, briewe, verhandelings, ensovoorts.[55][56]

Ander vertalings sluit in die hele Griekse Bybel, tekste soos die boeke Henog, Jubileë, 4 Barug en die Hemelvaart van Jesaja, asook ander teologiese tekste. Inheemse tekste van Ethiopië uit dié tydperk is minder seker, maar daar is baie vertalings uit Grieks.[57] In onlangse jare het die bekende korpus van Aksoemitiese letterkunde aansienlik gegroei.[58]

Godsdiens

[wysig | wysig bron]
'n Suid-Arabiese stele met 'n steenbok en drie Arabiese gemsbokke wat verbind is met ʿAṯtar, die Semitiese god van die oggend- en aandster.

Voordat hulle gekersten is, het die Aksoemiete 'n politeïstiese geloof aangehang wat verwant was aan die godsdiens van Suid-Arabië. Dit sluit in die gebruik van die sekelmaan-en-skyf-simbool van Suid-Arabië en die noordelike horing.[59] In die Algemene Geskiedenis van Afrika, wat deur Unesco geborg is, stel die Franse argeoloog Francis Anfray voor die Aksoemiete het ʿAṯtar, sy seun Mahrem en Beher aanbid.[60]

Steve Kaplan meen 'n groot verandering in godsdiens het saam met die Aksoemitiese kultuur ontwikkel, en dat net ʿAṯtar van die ou gode oorgebly het. Die ander is vervang met wat hy noem 'n "triade van inheemse gode, Mahrem, Beher en Medr". Koning Ezana se inskripsies en muntstukke voor sy kerstening dui daarop dat hy die gode ʿAṯtar, Beher, Medr en Mahrem kon aanbid het. Nog een van Ezana se inskripsies is duidelik Christelik en verwys na "die Vader, die Seun en die Heilige Gees".[61] Ezana het hom omstreeks 324 bekeer.[62][63][64] Dit is bekend dat die Aksoemiete hulle tot die Christendom bekeer het, want die skyf en sekelmaan op hulle muntstukke is met die kruis vervang.

Aksoem is na bewering die tuiste van die verbondsark. Menelik I het glo die ark in die Kerk van Moeder Maria van Sion geplaas vir veilige bewaring.[37][38]

Islam het Aksoem in die 7de eeu bereik toe die eerste volgelinge van die profeet Mohammed (ook bekend as die Metgeselle van die Profeet) uit Arabië migreer het weens hulle vervolging deur die Koeraisj, die regerende Arabiese stamfederasie van Mekka. Die Koeraisj het die koning probeer oorreed dat die vroeë Moslemse migrante rebelle was wat 'n nuwe godsdiens begin het waarvan nie hulle of die Aksoemiete al gehoor het nie. Die koning het aan hulle 'n oudiënsie verleen, maar eindelik geweier om die migrante uit te lewer. 'n Tweede migasie deur 100 Moslems het 'n paar jaar later plaasgevind. Arabiese inskripsies oor die Dahlak-argipel uit die middel 9de eeu bevestig die bestaan van 'n vroeë Moslemse teenwoordigheid in Aksoem.[65]

Muntstukke van koning Endoebis, 227-235 n.C. Die een regs lui in Grieks ΕΝΔΥΒΙC ΒΑCΙΛΕΥC ("Koning Endoebis").

Muntstukke

[wysig | wysig bron]

Die Aksoemitiese Ryk was een van die eerste Afrikastate wat geld gemunt het.[66][67] Dit het woorde in Ge'ez en Grieks bevat. Van die bewind van Endoebis tot met dié van Armah (omstreeks 270-610) is goue, silwer- en bronsmunte uitgegee. Om geld in antieke tye te munt was belangrik, want dit het gewys Aksoem se status was gelyk aan sy bure s'n. Baie van die muntstukke kan gebruik word as 'n aanduiding van wat gebeur het toe hulle gemunt is. 'n Voorbeeld is die toevoeging van 'n kruis op munte ná die kerstening van die Aksoemiete. Die teenwoordigheid van munte het ook handel vergemaklik en was terselfdertyd 'n nuttige instrument van propaganda en 'n bron van wins vir die ryk.

Argitektuur

[wysig | wysig bron]

Paleise en ander huise

[wysig | wysig bron]
Die Koning Ezana-stele naby Aksoem.

Oor die algemeen is elitegeboue soos paleise op podiums gebou wat uit los klippe bestaan het wat met modderklei byeengehou is. Hoekblokke van graniet het op gereelde tussenposes 'n paar sentimeter na binne gestaan namate die gebou hoër geword het, en die mure het dus nouer na bo geword. Die podiums is dikwels al wat van Aksoemitiese geboue oorgebly het. Die mure het houtbalke gehad wat op hoeke uit die mure gesteek het; hulle is "aapkoppe" genoem.

Paleise het gewoonlik bestaan uit 'n sentrale paviljoen omring deur bykomende geboue. Die grootste bekende struktuur in dié styl is die Ta'akha Marjam, wat 120 × 80 m groot was.[14]

Sommige kleimodelle van huise het bewaar gebly en gee 'n idee van hoe gewone huise gelyk het. Een wys 'n ronde hut met 'n dak wat in lae met gras gedek is, en 'n ander een wys 'n reghoekige huis met reghoekige deure en vensters, met 'n dak wat deur balke ondersteun is.[14]

Steles

[wysig | wysig bron]

Die Aksoemitiese steles is waarskynlik die makliks identifiseerbare deel van die argitektuur. Dié steenmonumente is gebruik om grafte aan te dui en verteenwoordig 'n paleis met verskeie verdiepings. Hulle is met vals deure en vensters versier. Die grootste stele sou 33 m hoog gestaan het as dit nie gebreek was nie. Hulle is ondergronds met swaar teengewigte gebalanseer. Die klip is dikwels versier met 'n patroon of embleem wat die koning of adellike se rang aandui.

Vir belangrike monumente en steles is 'n sekere fyn soort graniet gebruik. Sulke steles word dikwels "obeliske" genoem en kom voor in die Mai Hejja-steleveld.

Buitelandse betrekkinge, handel en ekonomie

[wysig | wysig bron]
Aksoem was 'n belangrike deelnemer aan internasionale handel tot die laaste deel van die 1ste millennium, toe hulle 'n lang agteruitgang beleef het weens onder meer druk van verskeie Moslemse streekmagte.

Aksoem was nou betrokke by die internasionale handel tussen die Indiese subkontinent en die Middellandse See-streek (Rome, en later Bisantium). Die ryk het ivoor, skilpaddop, goud en smaragde uitgevoer en sy en speserye ingevoer.[37][38] Aksoem se toegang tot beide die Rooisee en die Bo-Nyl het sy sterk vloot laat baat vind by handel tussen verskeie Afrika- (Nubië), Arabiese (Jemen) en Indiese state.

Die Rooisee was aanvanklik 'n onbelangriker handelsroete as die Persiese Golf en die oorlandse verbintenisse met die Levant. Van omstreeks die 1ste eeu is 'n roete van Egipte na Indië aangelê. Die Rooisee is daarvoor gebruik en die moesonwinde het die bote gehelp om die Arabiese See regstreeks na Suid-Indië oor te steek. Teen omstreeks 100 n.C. het die volume van verkeer dié van ouer roetes verbygesteek. Rome se vraag na goedere van Suid-Indië het geweldig toegeneem, en dit het gelei tot 'n groter aantal skepe wat met die Rooisee langs gevaar het.[66][67]

Die Koninkryk Aksoem was in die ideale posisie om voordeel uit die nuwe handelsituasie te trek. Adoelis het gou die hoofhawe vir die uitvoer van Afrikaprodukte geword, soos ivoor, wierook, goud, slawe en eksotiese diere. Die handel wat voorheen deur Koesj beheer is, is nou deur Aksoem oorheers. In die 2de en 3de eeu het Aksoem sy beheer or die suidelike Rooiseebekken uitgebrei. 'n Karavaanroete na Egipte is aangelê en Aksoem het die belangrikste verskaffer van Afrikagoedere aan die Romeinse Ryk geword.[68]

Agteruitgang

[wysig | wysig bron]
14de-eeuse Islamitiese uitbeelding van die Eerste Hidjra.

Aksoemitiese handel in die Rooisee het waarskynlik gely onder die Persiese verowerings in Egipte en Sirië, gevolg deur die nederlae in Jemen. ’n Blywender impak het egter plaasgevind met die opkoms van Islam in die vroeë 7de eeu en die uitbreiding van die Rasjidoen-kalifaat. Aksoem het aanvanklik goeie betrekkinge met sy Islamitiese bure gehad. In 615 het vroeë Moslems uit Mekka wat van vervolging gevlug het, byvoorbeeld na Aksoem gereis en daar skuiling ontvang. Dié reis is bekend as die Eerste Hidjra. In 630 het Mohammed ’n vlootekspedisie teen vermeende Abessiniese seerowers gestuur, die Ekspedisie van Alkammah bin Moejazziz.[69][70]

Handel met die Romeinse en Bisantynse wêreld het tot stilstand gekom nadat die Arabiere die Oos-Romeinse provinsies verower het. Gevolglik het Aksoem ’n afname in welvaart ondervind weens toenemende isolasie en uiteindelik in die vroeë 8ste eeu opgehou om geld te munt.[71] Die agteruitgang van Aksoem het bygedra tot die opkoms van die nabygeleë Koninkryk Harla, wat deur Islam beïnvloed is.[72]

Die Islamitiese verowerings alleen was nie verantwoordelik vir Aksoem se agteruitgang nie. Nog ’n rede was die uitbreidings van die Beja-nomades van Koesj. Weens die armoede van hulle land het baie van hulle begin migreer na die noordelike Ethiopiese plato. Aan die einde van die 7de eeu het ’n sterk Beja-stam, bekend as die Zanafaj, die Eritrea-plato binnegekom. Hulle het groot dele van die Eritrese hoogland oorrompel en geplunder, aangesien Aksoem nie meer sy soewereiniteit oor die grens kon handhaaf nie. Gevolglik is die verbinding met die Rooiseehawens verloor.[73]

Rondom dieselfde tyd is die Aksoemitiese bevolking gedwing om verder binnelands na die Ethiopiese hoogland te trek vir beskerming, en Aksoem as hoofstad is verlaat. Arabiese skrywers van dié tyd het voortgegaan om Ethiopië (nie meer Aksoem genoem nie) as ’n uitgestrekte en magtige staat te beskryf, hoewel hulle beheer oor die grootste deel van die kus en die meeste van hulle riviere verloor het.[74] Terwyl grond in die noorde verloor is, is grond in die suide gewen, en hoewel Ethiopië nie meer ’n ekonomiese mag was nie, het dit steeds Arabiese handelaars gelok. Die hoofstad is toe suidwaarts na Koebar verskuif.[14] Die Arabiese skrywer Ja'koebi was die eerste persoon wat die nuwe Aksoemitiese hoofstad beskryf het. Dit was waarskynlik in die suidelike Tigrai-streek geleë. Die presiese ligging van die stad is egter tans onbekend.[75] In die 9de eeu was daar hongersnood in Ethiopië. Die Koptiese patriarge Jakobus (819-830) en Josef (830-849) van Alexandrië skryf Ethiopië se toestand toe aan oorlog, pes en onvoldoende reënval.[76] In die 9de eeu, onder die bewind van Degna Djan, het die ryk suidwaarts uitgebrei.[77]

Goedit se inval

[wysig | wysig bron]
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Goedit.
Die ruïne van Doengoer in Aksoem.

Volgens die geskiedenis het 'n Joodse koningin met die naam Goedit die ryk omstreeks 960 verslaan en sy kerke en letterkunde verbrand. Hoewel daar bewyse is van kerke wat omstreeks dié tyd gebrand het, bevraagteken sommige Westerse skrywers haar bestaan. Goedit het ook ander geboue verwoes, Christene vervolg en ikone vernietig. Debatte word gevoer oor haar oorsprong. Sommige geleerdes meen sy was Joods of van 'n suidelike streek. Volgens een tradisionele weergawe het sy 40 jaar lank regeer en het haar dinastie tot in 1137 bestaan.[78]

Volgens 'n mondelinge tradisie het Goedit aan die mag gekom nadat sy 'n koning van Beta Israel in Ethiopië vermoor het, en het sy daarna 40 jaar lank regeer. Sy het Aksoem met 'n Joodse leër binnegeval. Sy was vasbeslote om al die lede van die Aksoemitiese dinastie te vernietig, asook paleise, kerke en monumente in Tigrai. Boere in Noord-Etiopië vertel nog van haar berugte dade. Groot ruïnes en steles kom steeds in die gebied voor.[79]

Goedit het ook die laaste keiser van Aksoem, moontlik Dil Na'od, vermoor. Volgens ander weergawes het die keiser gevlug.[80] Sy is na berig word opgevolg deur Dagna-Jan, wie se troonnaam Anbasa Wudem was.[78] Volgens een Ethiopiese tradisie is haar bewind ná 40 jaar omvergewerp deur Mara Takla Haimanot, wat die vorming van die Zagwe-dinastie teweeggebring het deur die kinders wat sy by Dil Na'od gehad het.[81]

Ná 'n donker tydperk is die Aksoemitiese Ryk in die 11de of 12de eeu (heel waarskynlik omstreeks 1137) opgevolg deur die Zagwe-dinastie, hoewel dié se grootte en bekendheid beperk was. Tog speur Jekoeno Amlak, wat die laaste Zagwe-koning vermoor en die moderne Salomoniese Dinastie omstreeks 1270 gestig het, sy afkoms terug na Dil Na'od.

Daar moet op gelet word dat die einde van die Koninkryk van Aksoem nie die einde van die Aksoemitiese kultuur en tradisies beteken het nie. Die argitektuur van die Zagwe-dinastie toon duidelike Aksoemitiese invloede.[14]

Galery

[wysig | wysig bron]
  • Die grootste Aksoemitiese stele, wat omgeval en gebreek het.
    Die grootste Aksoemitiese stele, wat omgeval en gebreek het.
  • 'n Vaas van Asmara uit die Aksoemitiese tydperk.
    'n Vaas van Asmara uit die Aksoemitiese tydperk.
  • 'n Model van die Ta'akha Marjam-paleis.
    'n Model van die Ta'akha Marjam-paleis.
  • Aksoemitiese waterspuite in die vorm van leeukoppe.
    Aksoemitiese waterspuite in die vorm van leeukoppe.
  • Ingang na 'n Aksoemitiese grafkelder.
    Ingang na 'n Aksoemitiese grafkelder.
  • Die Stelepark in Aksoem.
    Die Stelepark in Aksoem.
  • Klein steles in die Goedit-steleveld.
    Klein steles in die Goedit-steleveld.
  • Die Istifanos-klooster in Haik.
    Die Istifanos-klooster in Haik.
  • 'n Aksoemitiese stele in die woestyn.
    'n Aksoemitiese stele in die woestyn.

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ (en) Turchin, Peter and Jonathan M. Adams and Thomas D. Hall: "East-West Orientation of Historical Empires and Modern States", bl. 222. Journal of World-Systems Research, Vol. XII, No. II, 2006
  2. ↑ The Cultural Heritage of Aksum., UNESCO Geargiveer 8 Oktober 2023 op Wayback Machine
  3. ↑ Munro-Hay, Stuart (1991). Aksum: An African Civilisation of Late Antiquity. Edinburgh: Edinburgh University Press. p. 69. ISBN 0748601066.
  4. ↑ Burstein, Stanley (2015). "Africa: states, empires, and connections". In Benjamin, Craig (red.). The Cambridge World History: Volume 4: A World with States, Empires and Networks 1200 BCE–900 CE. The Cambridge World History. Vol. 4. Cambridge University Press. pp. 631–661. doi:10.1017/cbo9781139059251.025. ISBN 978-1-139-05925-1.
  5. ↑ 5,0 5,1 Phillipson, David W. (2012). Foundations of an African Civilisation: Aksum & the Northern Horn, 1000 BC - AD 1300. Woodbridge: James Currey. p. 48. ISBN 978-1-84701-041-4.
  6. ↑ Butzer, Karl W. (1981). "Rise and Fall of Axum, Ethiopia: A Geo-Archaeological Interpretation". American Antiquity. 46 (3). Cambridge University Press: 471–495. JSTOR 280596. S2CID 162374800.
  7. ↑ Munro-Hay, Stuart (1991). Aksum: An African Civilisation of Late Antiquity. Edinburgh: Edinburgh University Press. p. 17. ISBN 0748601066.
  8. ↑ Hahn, Wolfgang (2000). "Askumite Numismatics - A critical survey of recent Research". Revue Numismatique. 6 (155): 281–311. doi:10.3406/numi.2000.2289. Besoek op 9 September 2021.
  9. ↑ 9,0 9,1 Derat, Marie-Laure (2020). "Before the Solomonids: Crisis, Renaissance and the Emergence of the Zagwe Dynasty (Seventh–Thirteenth Centuries)". In Kelly, Samantha (red.). A Companion to Medieval Ethiopia and Eritrea. Leiden: Brill. p. 34. ISBN 978-90-04-41958-2.
  10. ↑ Munro-Hay, Stuart (1991). Aksum: An African Civilisation of Late Antiquity. Edinburg: Edinburgh University Press. pp. 15–16. ISBN 0748601066.
  11. ↑ Munro-Hay, Stuart (1991). Aksum: An African Civilisation of Late Antiquity. Edinburg: Edinburgh University Press. p. 55. ISBN 0748601066.
  12. ↑ 12,0 12,1 Fritsch, Emmanuel; Kidane, Habtemichael (2020). "The Medieval Ethiopian Orthodox Church and Its Liturgy". In Kelly, Samantha (red.). A Companion to Medieval Ethiopia and Eritrea. Leiden: Brill. p. 169. ISBN 978-90-04-41958-2.
  13. ↑ Selassie, Sergew Hable (1972). Ancient and Medieval Ethiopian History to 1270. p. 68.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Munro-Hay, Stuart (1991). Aksum: An African Civilization of Late Antiquity (PDF). Edinburgh: University Press. p. 57. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 23 Januarie 2013. Besoek op 1 Februarie 2013.
  15. ↑ Munro-Hay, Stuart (1991). Aksum: An African Civilisation of Late Antiquity. Edinburgh: Edinburgh University Press. pp. 61–62. ISBN 0748601066.
  16. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 173.
  17. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 181.
  18. ↑ S. C. Munro-Hay (1991) Aksum: An African Civilization of Late Antiquity. Edinburgh: University Press. p. 40. ISBN 0748601066
  19. ↑ Phillips, Jacke (2016). "Aksum, Kingdom of". In MacKenzie, John M. (red.). The Encyclopedia of Empire. Hoboken: John Wiley & Sons, Ltd. pp. 1–2. ISBN 9781118455074.
  20. ↑ Binyam, Yonatan; Krebs, Verena (2024). 'Ethiopia' and the World, 330-1500 CE. Cambridge University Press. pp. 5–6.
  21. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 174.
  22. ↑ George Hatke, Aksum and Nubia: Warfare, Commerce, and Political Fictions in Ancient Northeast Africa (New York University Press, 2013), pp. 44. ISBN 0-7486-0106-6
  23. ↑ [<a href="https://archive.org/details/christiantopogra00cosmuoft">https://archive.org/details/christiantopogra00cosmuoft</a> "The Christian Topography of Cosmas Indicopleustes"]. Nature. 84 (2127): 133–134. Augustus 1910. Bibcode:1910Natur..84..133.. doi:10.1038/084133a0. hdl:2027/coo1.ark:/13960/t07w6zm1b. ISSN 0028-0836. S2CID 3942233. {{cite journal}}: Check |url= value (hulp)
  24. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 175.
  25. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 176.
  26. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 177.
  27. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: He-N. p. 1193.
  28. ↑ Bury, J. B. (1923). History of the Later Roman Empire. Vol. II. Macmillan. pp. 325–326.
  29. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 178.
  30. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 178.
  31. ↑ Hable Selassie, Sergew. Ancient and Medieval Ethiopian History to 1270. p. 27.
  32. ↑ Taddesse Tamrat, Church and State in Ethiopia (Oxford: Clarendon Press, 1972), p. 50.
  33. ↑ Crawford Young, The Rising Tide of Cultural Pluralism: The Nation-state at Bay?, (University of Wisconsin Press: 1993), p. 160
  34. ↑ Pankhrust, Richard (1997). [<a href="https://books.google.com/books?id=zpYBD3bzW1wC&q=ethiopian+borderlands%7D%7D">https://books.google.com/books?id=zpYBD3bzW1wC&q=ethiopian+borderlands The Ethiopian Borderlands]. The Red Sea Press. p. 33. ISBN 9780932415196. {{cite book}}: Check |url= value (hulp)</a>
  35. ↑ Hatke, George (7 Januarie 2013). [<a href="https://books.google.com/books?id=Oy7N_d6HoYIC&dq=Aksumite+baryas&pg=PA165%7D%7D">https://books.google.com/books?id=Oy7N_d6HoYIC&dq=Aksumite+baryas&pg=PA165 Aksum and Nubia]. NYU Press. ISBN 9780814762837. {{cite book}}: Check |url= value (hulp)</a>
  36. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 187.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 "The wealth of Africa – The kingdom of Aksum: Teachers' notes" (PDF). The British Museum. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 4 November 2019.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 "Daily Life in Aksum" (PDF). www.hmhco.com/ (formerly eduplace.com). Research Reports: Daily Life in Ancient Times. Houghton Mifflin Company. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 3 Augustus 2020.
  39. ↑ Cox, George O. (2015). African Empires and Civilizations : Ancient and Medieval. Routledge. p. 71.
  40. ↑ Abba Salama Volumes 6-8. University of California. 1975. p. 24.
  41. ↑ Andebrhan Welde Giorgis (2014). Eritrea at a Crossroads A Narrative of Triumph, Betrayal and Hope. Strategic Book Publishing and Rights Company. p. 19.
  42. ↑ Raoul McLaughlin, The Roman Empire and the Indian Ocean, p. 114, Barnsley, Pen & Sword Military, 2012, ISBN 9781-78346-381-7.
  43. ↑ 43,0 43,1 Judith S. McKenzie; Francis Watson (2016). The Garima Gospels: Early Illuminated Gospel Books from Ethiopia. NYU Press. p. 18.
  44. ↑ American Numismatic Society (1984). Museum Notes, Volumes 29 to 31. American Numismatic Society. p. 165.
  45. ↑ F. J. Nöthling (1989). Pre-colonial Africa: Her Civilisations and Foreign Contacts. Southern Book Publishers. p. 58.
  46. ↑ Unesco. International Scientific Committee for the Drafting of a General History of Africa (1981). Ancient Civilizations of Africa. Heinemann Educational Books. p. 398.
  47. ↑ James Cowles Prichard (1826). Researches Into the Physical History of Mankind, Volume 1. John and Arthur Arch, Cornhill. p. 284.
  48. ↑ The Encyclopædia Britannica: The New Volumes, Constituting, in Combination with the Twenty-nine Volumes of the Eleventh Edition, the Twelfth Edition of that Work, and Also Supplying a New, Distinctive, and Independent Library of Reference Dealing with Events and Developments of the Period 1910 to 1921 Inclusive, Volume 24. Encyclopædia Britannica Company, Limited. 1911. p. 629.
  49. ↑ Thomas O. Lambdin (2018). Introduction to Classical Ethiopic (Geʻez). Brill. p. 1.
  50. ↑ American University (Washington, D.C.). Foreign Areas Studies Division; Irving Kaplan (1964). Area Handbook for Ethiopia. U.S. Government Printing Office. p. 34.
  51. ↑ Munro-Hay, Stuart (1991). Aksum: An African Civilisation of Late Antiquity. Edinburgh: Edinburgh University Press. p. 5. ISBN 0748601066.
  52. ↑ Muḥammad Jamāl al-Dīn Mukhtār (1990). UNESCO General History of Africa, Vol. II, Abridged Edition: Ancient Africa. University of California Press. p. 234.
  53. ↑ Kim, Sergey (8 November 2022). "New Studies of the Structure and the Texts of Abba Garima Ethiopian Gospels". Afriques. Débats, méthodes et terrains d'histoire (in Engels) (13). doi:10.4000/afriques.3494. ISSN 2108-6796.
  54. ↑ Hatke, Georg (2022). "Religious Ideology in the Gəʿəz Epigraphic Corpus from Yemen". Rocznik Orientalistyczny (in English). 75 (2): 76–78. ISSN 0080-3545.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: onerkende taal (link)
  55. ↑ Bausi, Alessandro; Brita, Antonella; Marco Di Bella; Nosnitsin, Denis; Rabin, Ira; Sarris, Nikolas (2020). "The Aksumite Collection or Codex Σ (Sinodos of Qǝfrǝyā, MS C3-IV-71/C3-IV-73, Ethio-SPaRe UM-039): Codicological and Palaeographical Observations. With a Note on Material Analysis of Inks". Comparative Oriental Manuscript Studies Bulletin. 6: 127–171. doi:10.25592/uhhfdm.8470.
  56. ↑ Hatke, Georg (2022). "Religious Ideology in the Gəʿəz Epigraphic Corpus from Yemen". Rocznik Orientalistyczny (in English). 75 (2): 73. ISSN 0080-3545.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: onerkende taal (link)
  57. ↑ Butts, Aaron (2021). "Ethiopic". In Walters, J. Edward (red.). Eastern Christianity: a reader. Chicago: Wm. B. Eerdmans Publishing Co. pp. 369–370. ISBN 978-0-8028-7686-7.
  58. ↑ Bausi, Alessandro (2020-01-08), "Ethiopia and the Christian Ecumene: Cultural Transmission, Translation, and Reception" (in en), A Companion to Medieval Ethiopia and Eritrea (Brill): pp. 225–226, doi:10.1163/9789004419582_010, ISBN 978-90-04-41958-2, https://brill.com/display/book/edcoll/9789004419582/BP000022.xml, besoek op 2025-03-28 
  59. ↑ Phillipson, David (2012). Foundations of an African Civilisation: Aksum and the northern Horn, 1000 BC – AD 1300. James Currey. p. 91. ISBN 978-1847010414.
  60. ↑ G. Mokhtar, red. (1990). UNESCO General History of Africa: Ancient Africa v. 2. University of California Press. p. 221. ISBN 978-0520066977.
  61. ↑ Munro-Hay, Stuart (2010). Henry Louis Gates Jr., Kwame Anthony Appiah (red.). Encyclopedia of Africa Vol. I. Oxford University press. p. 77. ISBN 978-0195337709.
  62. ↑ Adejumobi, Saheed A. (2007). The History of Ethiopia. Greenwood Publishing Group. p. 171. ISBN 978-0-313-32273-0.
  63. ↑ "GoBlues - Asheville School" (PDF). 16 Mei 2023.
  64. ↑ Bekerie, Ayele. "The Rise of the Askum Obelisk is the Rise of Ethiopian History" (PDF). Newark, USA: Rutgers University. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 7 Januarie 2017. Besoek op 6 Januarie 2017.
  65. ↑ Trimingham, Spencer, Islam in Ethiopia, p. 47.
  66. ↑ 66,0 66,1 Kingdom of Axum Geargiveer 25 September 2020 op Wayback Machine
  67. ↑ 67,0 67,1 Záhoří, Jan (Februarie 2014). "Review: Phillipson, (2012). Foundations of an African civilization: Aksum & the Northern Horn, 1000 BC - AD 1300" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 7 Januarie 2017. Besoek op 6 Januarie 2017.
  68. ↑ State Formation in Ancient Northeast Africa and the Indian Ocean Trade Geargiveer 14 Januarie 2009 op Wayback Machine, by Stanley M. Burstein.
  69. ↑ E. Cerulli, "Ethiopia's Relations with the Muslim World" in Cambridge History of Africa: Africa from the Seventh to the Eleventh century, p. 575.
  70. ↑ Trimingham, Spencer, Islam in Ethiopia, p. 46.
  71. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 178.
  72. ↑ González-Ruibal, Alfredo. [<a href="https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00934690.2025.2479290?src=#d1e1916%7D%7D">https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00934690.2025.2479290?src=#d1e1916 Rise of the Nomad Kings—Pastoral Polities in the Horn of Africa (a.d. 650–1000)]. Taylor & Francis. {{cite book}}: Check |url= value (hulp)</a>
  73. ↑ Trimingham, Spencer, Islam in Ethiopia, p. 49.
  74. ↑ Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. p. 178.
  75. ↑ Taddesse Tamrat, Church and State in Ethiopia (Oxford: Clarendon Press, 1972), p. 36.
  76. ↑ Evetts, B.: "History of the Patriarchs of the Coptic Church of Alexandria", by Sawirus ibn al-Mukaffa', bishop of al-Ashmunien, Vol I, IV, Menas I to Joseph, PO X fasc. 5. pp 375-551, Paris, 1904
  77. ↑ Werner J. Lange, "History of the Southern Gonga (southwestern Ethiopia)", Steiner, 1982, p. 18
  78. ↑ 78,0 78,1 Henze, Paul B. (2000). Layers of Time: A History of Ethiopia (in Engels). Hurst & Company. ISBN 978-1-85065-393-6.
  79. ↑ Childress, David Hatcher (27 Oktober 2015). Ark of God: The Incredible Power of the Ark of the Covenant (in Engels). SCB Distributors. ISBN 978-1-939149-60-2.
  80. ↑ Jewel, Lady (Augustus 2012). Keeper of the Ark (a Moses Trilogy): For the Love of Moses, for the Children of Moses, for the Children of God (in Engels). WestBow. ISBN 978-1-4497-5061-9.
  81. ↑ Mekonnen, Yohannes K. (April 2013). Ethiopia: The Land, Its People, History and Culture. New Africa Press. ISBN 978-9987-16-024-2.

Skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Koninkryk_Aksoem&oldid=2813352"