NG gemeente Bothasrus

Die NG kerk Bothasrus in 1949. Dit is in 1946 voltooi volgens die plan van die argitek Hendrik Vermooten.

Die NG gemeente Bothasrus is die moedergemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk op die Oos-Kaapse nywerheidsdorp Despatch.

Despatch het ontstaan rondom die steenmakery wat op die plek opgerig is. Van hier is dit "despatch" (versend) na ander plekke; vandaar die dorp se naam. 'n Dorpsbestuur is in 1941 aangestel, waarna die dorpie in 1945 munisipale status verkry het. Die gemeente is in die jaar 1941 van die steeds groeiende moedergemeente Uitenhage afgestig as die eerste gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk op die dorp. Dit was een van 'n volle agt gemeentes wat in daardie jaar in die destydse Kaapse Kerk gestig is, vergeleke met twee in die Natalse Kerk en drie in die Transvaalse Kerk. Later sou op Despatch ook nog die gemeentes Retief (1958), Despatch-Dagbreek (1984), Despatch-Eendrag (1965), Despatch-Noord (1976) en Despatch-Suid (1969) volg.

Die eerste gebou wat die gemeente se samekomste moes huisves, was 'n saaltjie wat by die inwyding daarvan deur bydraes van die gemeente betaal is. Vyf jaar ná die stigting is die bou van die huidige kerkgebou sonder spaargeld en in die geloof aangepak. In September 1947 kon dit ingewy word, nadat 'n totale koste van meer as £24 000 aangegaan is. Hierdie skuld is binne vyf jaar met meer as die helfte gedelg.

Voorgeskiedenis

Die NG kerk Bothasrus, 2015.

Die vroeë inwoners van Despatch het Sondae oggende die agtuur-trein na Uitenhage gehaal sodat hulle betyds kon wees vir die oggenddiens. Die eerste trein terug Despatch toe het om elfuur vertrek. As die inwoners die aanddienste wou bywoon, moes hulle die halfsewe-trein na Uitenhage haal, die diens bywoon en dan die negeuur-trein terug Despatch toe haal.

Die behoefte aan ’n eie gemeente op Despatch was daarom groot. Van 1930 af is daar slegs wyksdienste op Despatch gehou. Wyksdienste is in die skoolsaaltjie van die Laerskool Susannah Fourie deur die predikante van Uitenhage behartig. Die eerste orreliste was mev. Nel, die moeder van adv. Fred Nel, wat die sang begelei het met ’n traporreltjie. Die saaltjie was egter te klein en nie toegerus vir die noodsaaklikhede van ’n kerkdiens nie, en die behoefte het ontstaan vir ’n vergaderplek op Despatch self. Met die oog daarop het mnr. P.B. Botha in 1932 ’n stuk grond, een en ’n halwe morg, aan die kerkraad van Uitenhage geskenk.

In Januarie 1935 is verlof van die kerkraad gevra om ’n saal op Despatch te bou. Daar was egter ’n vertraging aangesien die grond wat gebruik sou word vir die bou van die kerksaal, nog in mnr. Botha se naam was. Die oordrag van die grond het eers in 1938 plaasgevind. Verlof om voort te gaan met die bou van die kerksaal kon eers verkry word nadat ds. Van Heerden met die Pinksterdienste van Mei 1938 die toestande van die vergaderplek (die skoolsaaltjie van die Laerskool Susannah Fourie) as “uiters onbevredigend” bevind het.

Ds. Van Heerden het tydens die Pinksterdiens die wyk se opinie gevra oor die bou van ’n kerksaal. Die gemeente se reaksie was so gunstig dat £200 dadelik ingesamel is vir hierdie doel. Hierdie bedrag is binne enkele weke aangevul tot £425. Mnr. R.J. Fourie het die Uitenhage-kerkraad verseker dat die bou van die kerksaal £775 sou beloop en dat die ontbrekende £150 deur die inwoners van Despatch bygebring sou word. Die kerkraad het in Julie 1938 ’n boukommissie benoem om dadelik met die bou van die saal te begin. Teen Desember 1938 was die saal voltooi en het die gemeentelede van Despatch hulle eie vergaderplek gekry. Die drang na ’n eie gemeente het begin posvat by die mense van Despatch.

Afstigting

Ds. L.M. Cilliers was Bothasrus se eerste leraar, van 1942 tot 1947. Hy het op 21 November 1976 afgetree in Allanridge in die Vrystaat, waar hy leraar was van 1962 af.

Die kerkgebou se hoeksteen.

Namate die Tweede Wêreldoorlog al hoe meer mense vanuit die platteland na Despatch gestoot het, het die getal huisgesinne op Despatch vergroot. ’n Behoefte aan beter geestelike bearbeiding het ontstaan. Tydens ’n kerkraadsvergadering op Uitenhage op 2 Desember 1939 versoek ouderling Pienaar ’n eie predikant vir Despatch. Alhoewel die kerkraad nie onmiddellik voldoen het aan die versoek van mnr. Pienaar nie, het die kerkraad van Uitenhage in Augustus 1940 nog twee ouderlinge en twee diakens vir die Despatch-wyk aangestel.

Mnr. Pienaar se wens vir ’n eie prediker vir Despatch is opnuut ter tafel gelê tydens ‘n kerkraadsvergadering op 30 November 1940. Die voorsitter van hierdie vergadering, ds. P.M. van Heerden, het dit aan die kerkraad van die moedergemeente gestel dat ’n hulpprediker onverwyld vir Despatch bekom moes word. In Januarie 1941 het die inwoners van Despatch hul eie predikant ontvang in die persoon van ds. L.M. Cilliers.

Sprake van afstigting van die Despatch-gemeente vanaf die moedergemeente het tydens ‘n kerkraadsvergadering van 13 September 1941 begin posvat. Mnr. H. du Plessis het namens die lidmate van die Despatch-wyk om spoedige afstigting gevra. Du Plessis het aangevoer dat daar alreeds 600 lidmate en 1 000 siele op Despatch was, en dat die getal steeds groei as gevolg van die toevloei van mense na Despatch. Die kerkraad van die moedergemeente was die Despatchers goedgesind en het versoek dat waarborglyste intussen op Despatch gesirkuleer word ten einde ‘n bedrag van £400 vir ‘n periode van vyf jaar te waarborg wat sou dien as die predikant se vergoeding.

Op 18 Oktober 1941 was al die waarborglyste onderteken en is die Ring van Uitenhage genader oor die afstigting van die Despatch-gemeente. Die kerkraad van moedergemeente het ook ‘n bruidskat aangebied. Dit het die volgende behels: die kerksaal op Despatch, ’n donasie van £200, die dankoffer van die wyk vir die laaste kwartaal van 1941, asook om die salaris van die predikant op Despatch tot einde Desember 1941 te betaal.

Nadat ‘n opdrag van die Ring ontvang is, het die Ringskommissie en lidmate van die Despatch-wyk op 21 November 1941 in die kerksaal op Despatch vergader. Die Despatch-gemeente het toe afgestig vanaf die moedergemeente Uitenhage.

Ds. L.M. Cilliers het reeds nege maande lank voorbereidingswerk verrig. Die naam “Bothasrus” is vir die gemeente gekies omdat die dorpie van Despatch reeds ‘n baie sterk Afrikaanse karakter gehad het en dit sou dus gepas gewees het om die gemeente ‘n eg Afrikaanse naam te gee. Erkenning is ook daardeur gegee aan die skenker van die grond, mnr. P. B. Botha, waarop die kerk en saal vandag staan. Met afstigting het die gemeente ‘n ledetal van 480 gehad.

Die eerste kerkraad van die gemeente Bothasrus het bestaan uit vier ouderlinge en ses diakens. Ds. en mev. L.M. Cilliers is aangestel as die eerste pastoriepaar. Bothasrus-gemeente se eerste kerkraad was: Ouderlinge: J.J. Nel, R.J. Fourie, J.M. Vermaak, A.L. van Onselen. Diakens: H.J. du Plessis, G.H. Holtzhausen, A.J. Zeelie, G.P. van R. Marais, E.J. Landman, G.A.V. Schreuder. Die eerste konsulent was ds. J.S. Gericke.

Kerkbou

Syaansig van die kerkgebou, 2015.

Luidens die verslag van die boukommissie is die eerste vergadering rakende die bou van ’n kerk vir die gemeente van Bothasrus op 28 Augustus 1943 gehou. Tydens hierdie vergadering is die voorsitter en die sekretaris benoem om as verteenwoordigers na Transvaal te gaan om ‘n gepaste bouplan vir die kerk te vind, asook om ‘n argitek aan te stel. Die Pretoriase argitek Hendrik Vermooten is as die argitek aangestel en opdrag gegee om ‘n kerk te ontwerp.

Op die derde vergadering van die Boukommissie, gehou op 30 November 1945, het die Boukommissie die voorlopige plan van mnr. Vermooten aanvaar en besluit om die Kerkkantoor te nader vir ‘n lening van £15 000. Op 23 Februarie 1946, met die vyfde vergadering van die Boukommissie, is die goeie nuus ontvang dat die boukontrakteur ‘n permit sal uitreik vir die bou van die kerk. Dit was goeie nuus aangesien die Tweede Wêreldoorlog slegs ‘n jaar tevore geëindig het , en boumateriaal skaars was. Verder het die Boukommissie ook verneem dat die Kerkkantoor die lening sou toestaan teen ‘n rentekoers van 4%, asook dat die Armsorgkommissie ‘n donasie van £200 geskenk het as bydrae tot die rentedelging. Op 30 April is ‘n spesiale vergadering gehou waarop daar besluit is dat tenders vir die werk uitgestuur moet word.

Tydens die sewende vergadering aanvaar die Boukommissie die tender van die here Louw en Swart vir £17 264 5s 6d. Die besluit is geneem dat die eerste sooi op 7 September 1946 gespit sal word.

In Maart 1946 het die gemeente in alle erns begin geld insamel vir die bou van die kerk. Die vroue is in afsonderlike aksiegroepe ingedeel en het begin fondse insamel vir die orrel. Die jeug van die gemeente het met insamelings begin vir die toring, klok en horlosie, terwyl die kinders die taak gehad het om vir die preekstoel fondse te bekom.

Op Saterdag 7 September 1946 is die eerste sooi vir die bou van die kerk vir die gemeente Bothasrus gespit. Theunis Christiaan Lombaard het die eerste sooi omgekeer. Lombaard was reeds vanaf 1936 woonagtig op Despatch. Lombaard en sy vrou, Grieta, was as geëerde kerklidmate geag weens hulle ywer by hulle vorige gemeente op Klipfontein, waar hy vir twaalf jaar diens vir die Nederduitse Gereformeerde Kerk verrig het as diaken en ouderling. Met sy aankoms op Despatch, het Lombaard, volgens oorlewering, hom dadelik met die sake van die Kerk bemoei en is hy as een van die dorp se mees geëerde inwoners geag.

Die hoeksteen van die nuwe kerkgebou is gelê op 30 November 1946, drie maande nadat met die bou van die kerk begin is. Ds. L.M. Cilliers het die hoeksteen gelê wat die inskripsie: “Die Ewige God is ‘n Woning” bevat. Tydens hierdie seremonie het die eerste huwelikspaar ook in die kerk getrou. Bruidegom William Pitout en bruid Elizabeth Oosthuizen is in die huwelik deur ds. Cilliers bevestig.

Die kerkgebou is in September 1947 ingewy en die totale koste van die gebou het oor die £24 000 beloop.

Vroeë jare

Ds. J.L. Nel het in 1948 van die NG gemeente Murraysburg af gekom as Bothasrus se tweede leraar. In sy meer as 30 jaar lange bediening het hy in ses verskillende Oos-Kaapse gemeentes gestaan.

Ds. J.F Kelber was medeleraar van Bothasrus van 1971 tot 1981.

Aanvanklik het Bothasrus die hele dorpsgebied beslaan, met enkele huisgesinne aan die oostelike en suidelike grense. Die gemeente dra die naam van die skenker van die grond waarop die kerkgebou en saal staan, P.B. Botha. By die afstigting was die ledetal ongeveer 600. Dit het binne tien jaar aangegroei tot 1 500, met 'n sieletal van 2 800. Die gemeente, soos trouens die dorp Despatch, het destyds grotendeels uit mense bestaan wat in Port Elizabeth en op Uitenhage gewerk het en wat hier 'n rustiger en gesonder verblyf as wat die stede bied, vir hulle huisgesin kom stig het.

Tot by die inwyding van die kerkgebou is die gemeente deur ds. L.M. Celliers gelei, wat met die hulp van sy eggenote en die kerkraad die gemeente deur die eerste moeilike jare gebring het. Deur hulle bediening het die Here dan ook hegte fondamentstene gelê. Gou was die gemeente deeglik georganiseer en vereniginge soos die VSB, ACVV, Christelike Strewers en Kinderkrans het die werkkragte vir die Here saamgesnoer en in gesonde bane gelei.

In 1948 is ds. en mev. L.M. Celliers, nadat hulle 'n beroep na Meyerton aangeneem het, deur ds. en mev. J.L. Nel van die NG gemeente Murraysburg opgevolg. Die jong gemeente is gekenmerk deur 'n lewendige ondernemingsgees en pragtige samewerking. Hy lewer 'n akker vir die saad van die Woord van God wat baie ontvanklik is en steeds verblydende vrugte dra. Die gemeente was destyds geseën met 'n groot aantal kinders.

Sondagskool

Groot gesinne op Despatch was die norm gewees vir die jare 1941 tot 1962. Dit was die norm gewees vir 'n gesin om vyf of ses kinders te hê en gesinne wat uit agt kinders bestaan het, was nie skaars nie. Gevolglik het die Sondagskool en die ander jeugbedieninge nooit ’n tekort aan lede gehad nie. Teen 1944 moes die gemeente reeds nagenoeg 500 kinders bedien. Alhoewel ’n saal vir die doel gebruik was, was dit nie heeltemal geskik nie aangesien van die klassies in die kombuis van die saal moes vergader en ander moes selfs in die buitelug hulle godsdiensonderrig ontvang. Teen 1962 het die ledetal van die Sondagskool gegroei tot 945 en het hulle gebruik gemaak van die kerkgebou, die kerksaal, die Ebenhaeser-saal (voor die afstigting van Eendrag-gemeente) en klaskamers van die Laerskool Susannah Fourie.

Die eerste onderhoof van die Sondagskool was mnr. Du Plessis. Hy is opgevolg deur mnre. Jordaan, Olckers, Horn en Wolmarans. Vanaf 1962 was 80 Sondagskoolonderwysers en vier onderhoofde nodig om die groot getal kinders te bedien. Mnre. J. du Plessis, W.D. Victor, J. Nortier en J.D. Anthony het hierdie portefeulje in 1962 beklee.

Afstigtings

Regstreeks of onregstreeks het mettertyd al die NG gemeentes op Despatch uit Bothasrus ontstaan: Retief (1958), Despatch-Eendrag (1965), Despatch-Suid (1969), Despatch-Noord (1976) en Despatch-Dagbreek (1984). Van die nederige begin met sowat 600 belydende lidmate in 1941, het hul getalle op Despatch toegeneem tot 'n hoogtepunt van sowat 6 200 omstreeks die jaar 2000, maar daarna teruggesak tot sowat 5 200 in 2012. Die gemeente Bothasrus se lidmaattal het met die jare gewissel namate dogtergemeentes afgestig is: 1947: 1 100, 1960: 2 100, 1972: 1 542, 1985: 1 410, 2000: 1 420, 2012: 934, 2015: 822.

Volledige lys leraars

• Lambertus Marthinus Cilliers, 1942–1947
• Johannes Lodewyk Nel, 1948–1955
• Frederik Simon Marincowitz, 1952–1958
• Johannes Ebenhaëzer Cilliers, 1956–1961
• H.L.N. van Worm, 1959–1971
• Gert Ignatius Marais, 1961–1971
• Petrus Dirk, Strauss, 1964–1965 (waarna Despatch-Eendrag tot 1969)
• Christo Albertyn, 6 Maart 1965–1968
• Jacobus Nathanael Gerber, 21 Januarie 1967–1970
• Abraham Stefanus Erasmus, 19 Julie 1969 – November 1969 (waarna Despatch-Suid)
• Johan Frederik Kelber, 1 Mei 1971 – 26 April 1981
• Lodewikus Petrus du Preez, 17 Julie 1971–1977
• Alwyn Griebenow, 10 Desember 1977–1996 (emeriteer)
• J. Badenhorst, 1981–1983
• Gert Petrus (Gerrit) van der Merwe, 5 November 1983 – 2 Desember 2002 (sy enigste gemeente; sterf in die ouderdom van 46 jaar in 'n motorongeluk)
• Phlippus Petrus (Philip) Kuhn, 1996 – hede

Bronne

• (en) Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• (af) Olivier, ds. P.L., Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.
• (af) Small, Mario (samesteller). 2014. Jaarboek van die Nederduitse Gereformeerde Kerke 2014. Wellington: Tydskriftemaatskappy van die NG Kerk MSW – 'n divisie van Bybel-Media.
• (af) Steyn, Jacobus Pieter. 2010. Die Geskiedenis van Despatch, 1945–1995: 'n Verkennende Studie. Port Elizabeth: Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit.

Eksterne skakels

• (en) Die kerkgebou op Google Maps. URL besoek op 2 Oktober 2013.
• (af) Ongeluk: Geliefde leraar sterf op 'Bloedpad'. Despatch rou. Sy dogter doen net stamp op in kettingbotsing. Geargiveer 29 Oktober 2015 op Wayback Machine, Die Burger, 3 Desember 2002. URL besoek op 15 Januarie 2015.
• (af) Ds. Alwyn Griebenow gee sy eerste boek uit op die ouderdom van 75. URL besoek op 2 Oktober 2013.