Sterrekunde

Die groot krater Daedalus, wat deur Apollo 11 se bemanning gefotografeer is terwyl hulle in 1969 om die Maan gewentel het.

Sterrekunde (ook astronomie genoem, wat "die wette van die sterre" beteken) is 'n wetenskap wat die waarneming en verduideliking van gebeurtenisse buite die Aarde se atmosfeer behels. Die oorsprong, evolusie, fisiese en chemiese eienskappe van voorwerpe wat in die hemelruim waargeneem kan word, word bestudeer. Sterrekunde is een van die min wetenskappe waar amateurs steeds 'n rol speel, veral met die ontdekking en monitering van verskynsels van 'n verbygaande aard, soos komete en meteore.

Sterrekunde moenie met astrologie verwar word nie. Laasgenoemde is 'n geloof dat daar 'n verhouding bestaan tussen mense se doen en late en die noodlot aan die een kant en die stand van die hemelliggame aan die ander kant. Al het die twee velde 'n gemeenskaplike oorsprong, is hulle baie verskillend: die een is wetenskaplik en die ander nie.

Vertakkings

Professionele sterrekunde word dikwels verdeel in kosmologie en astrofisika. Laasgenoemde het te doen met die begip dat die Aarde en alle hemelliggame uit dieselfde skeikundige elemente bestaan en dieselfde natuurwette oral in die ruimte geld.

Toe sterrekunde nog in sy kinderskoene was, in die tyd van die antieke Grieke en ander antieke beskawings, het sterrekunde hoofsaaklik bestaan uit sterremeetkunde, waar die posisies van sterre en planete aan die hemelruim gemeet is. Later, met die werk van Kepler en Newton, is die weg gebaan vir hemelmeganika, die wiskundige voorspelling van die bewegings van die hemelliggame onder die invloed van swaartekrag, veral die voorwerpe in ons Sonnestelsel.

Van die begin van die 20ste eeu af is professionele sterrekunde dikwels verdeel in waarnemende sterrekunde en teoretiese astrofisika. Eersgenoemde is meestal gemoeid met die insameling en verwerking van data en laasgenoemde met die meetbare implikasies van fisikamodelle.

Onderwerpe

Die studievelde kan ook verdeel word volgens die onderwerp wat bestudeer word:

• Sterremeetkunde: die studie van die ligging van hemelliggame en die verandering daarvan. Dit definieer die koördinaatstelsel en die bewegingsleer van voorwerpe in die heelal.
• Astrofisika (fisiese sterrekunde): die studie van die fisika van die heelal, insluitende die fisiese eienskappe (ligsterkte, digtheid, temperatuur en chemiese samestelling) van voorwerpe.
• Kosmogonie: die studie van die oorsprong van die heelal en sy evolusie.
• Kosmologie: die studie van die struktuur, ontstaan, algemene geskiedenis en toekoms van die heelal.
• Evolusie: die studie van die vorming van hemelliggame en die veranderings wat hulle ondergaan.
• Sterstelselkunde: die studie van die struktuur en onderdele van die Melkweg en ander sterrestelsels.
• Planetêre wetenskap: die studie van die planete van die sonnestelsel.
• Astrobiologie: die studie van die oorsprong en evolusie van biologiese stelsels in die heelal.

Maniere waarop inligting verkry word

In sterrekunde word inligting hoofsaaklik verkry deur die waarneming en ontleding van elektromagnetiese straling, fotone, kosmiese straling, neutrino's, meteore en dalk in die toekoms swaartekraggolwe.

'n Tradisionele verdeling van sterrekunde volgens die deel van die elektromagnetiese spektrum wat waargeneem word, is:

• Optiese sterrekunde, die tegnieke wat gebruik word om lig te bespeur van golflengtes wat die blote oog kan sien (omtrent 400-800 nm). Die mees algemene apparaat is die teleskoop met elektroniese kameras en spektrograwe.
• Infrarooisterrekunde, wat gemoeid is met die waarneming van infrarooistraling (golflengtes korter as dié van rooi lig). Die mees algemene apparaat is die teleskoop wat aangepas is vir infrarooilig. Ruimteteleskope word ook gebruik om die elektromagnetiese steurings van die atmosfeer uit te skakel.
• Radiosterrekunde is die waarneming van hemelliggame se uitgestraalde radiogolwe. Die ontvangers is soortgelyk aan dié wat gebruik word vir radio-uitsendings.
• Hoë-energie-sterrekunde: Die studie van hemelliggame wat hoë-energie- elektromagnetiese golwe vrystel. Dit sluit X-strale, gammastrale, ultravioletstrale, neutrino's en kosmiese straling in.

’n Gravitasielenseffek. Die foto wys verskeie blou, lusvormige voorwerpe wat verwronge beelde van sterrestelsel is wat deur die tros geel sterrestelsels naby die foto se middel veroorsaak word.

Optiese en radiosterrekunde kan beoefen word met aardgebaseerde sterrewagte omdat die Aarde se atmosfeer liggolflengtes deurlaat. Infrarooilig word sterk deur waterdamp geabsorber, dus moet infrarooisterrewagte op hoë en droë plekke of in die ruimte geleë wees. Ook X-strale, gammastrale en UV-strale word deur die atmosfeer beïnvloed en dus moet waarnemings gedoen word vanaf ballonne of ruimtesterrewagte.

Kort geskiedenis

In die vroeë geskiedenis het sterrekunde slegs waarnemings en voorspellings behels van hemelligame wat met die blote oog waargeneem kon word. Die Rigveda verwys na die 27 sterrebeelde wat met die beweging van die Son verbind word en die 12 sterrebeelde van die diereriem. Die antieke Grieke het belangrike bydraes gemaak tot sterrekunde, onder meer die definisie van die helderheidstelsel. Die Bybel bevat 'n aantal stellings oor die posisie van die Aarde in die heelal en die aard van die sterre en planete, waarvan die meeste eerder digterlik as letterlik is. In 500 n.C. het Aryabhata 'n wiskundige stelsel voorgestel waarvolgens die Aarde om sy eie as draai en die beweging van die planete relatief tot die son oorweeg is.

Sterrekunde het gestagneer in die Middeleeuse Europa, maar het in die Arabiese wêreld gefloreer. Laat in die 9de eeu het die Islamitiese sterrekundige Al-Farghani (Abu'l-Abbas Ahmad ibn Muhammad ibn Kathir al-Farghani) uitvoering geskryf oor die beweging van hemelliggame. Sy werk is in die 12de eeu in Latyn vertaal. Laat in die 10de eeu is 'n baie groot sterrewag naby Teheran in Iran deur die sterrekundige Al-Khujandi gebou wat onder meer die skuinste van die aarde se wentelvlak (eklipties) ten opsigte van die hemelewenaar bereken het. In Persië het Omar Khayyam (Ghiyath al-Din Abu'l-Fath Umar ibn Ibrahim al-Nisaburi al-Khayyami) talle tabelle opgestel en 'n verandering van die kalender voorgestel wat akkurater was as die Juliaanse kalender en byna so akkuraat soos die Gregoriaanse kalender.

Tydens die Renaissance het Copernicus 'n heliosentriese model van die Sonnestelsel voorgestel. Sy werk is deur Galileo Galilei en Johannes Kepler uitgebrei, reggestel en verdedig. Galileo het teleskope begin gebruik om sy waarnemings te verbeter. Kepler het die eerste stelsel ontwikkel wat die bewegings van die planete om die Son as middelpunt in korrekte besonderhede beskryf het.

Kepler was egter nie suksesvol met die ontwikkeling van die toerieë vir sy wette nie. Newton se uitvinding van hemelligaamdinamika en sy swaartekragwet het eindelik die bewegings van die planete verduidelik. Die refleksieteleskoop is toe ook ontdek, wat waarnemings nog verder verbeter het.

Daar is bevind dat sterre verafgeleë voorwerpe was. Met die ontdekking van spektroskopie is bewys dat sterre soortgelyk aan ons eie Son is, maar met 'n groot verskeidenheid temperature, massas en groottes. Die bestaan van ons sterrestelsel, die Melkweg, as 'n aparte groep sterre is eers in die 20ste eeu bewys, saam met die bestaan van ander sterrestelsels. Die uitdying van die heelal soos waargeneem deur die oënskynlike uitwaartse beweging van die meeste sterrestelsels is ook ontdek. Kosmologie het in die 20ste eeu ’n reusevooruitgang beleef met die Groot Knal-teorie wat sterk ondersteun word deur bewyse in sterrekunde en fisika, soos die kosmiese mikrogolfagtergrondstraling en Hubble se wet.

Die Mier-newel. Die uitstorting van gas deur die sterwende ster in die middel laat simmetriese patrone ontstaan wat anders lyk as die chaotiese patrone wat van ’n gewone ontploffing verwag sou word.

Sien ook

Sterrekundeportaal

Eksterne skakels

Organisasies

• Astronomical Society of Southern Africa
• American Association of Variable Star Observers
• American Astronomical Society
• Astronomical Society of the Pacific
• Cassini Imaging Laboratory – beelde van die planete geneem deur die Cassini-ruimteverkenningsvaartuig.
• Czech Astronomical Society
• Durham Region Astronomical Association
• European Southern Observatory
• Hawaiian Astronomical Society
• Herzberg Institute of Astrophysics
• National Optical Astronomy Observatories
• North York Astronomical Association
• Open Encyclopedia Project – Sterrekunde-afdeling.
• Royal Astronomical Society of Canada
• Royal Astronomical Society (UK)
• Royal Astronomical Society of New Zealand
• Saint Louis Astronomical Society
• Society for Popular Astronomy (UK)
• International Astronomy Youth Camp (IAYC)

Verwysings: Formules en konstantes

• Sterrekundige Formules
• Indeks van sterrekundige konstantes
• Zombeck se Handbook of Space Astronomy and Astrophysics

Ander

• Sterrekundige fotos vir gebruik as rekenaar agtergrond
• Sterrekundige feite en inligting
• Sterrekundige feite vir opvoeders
• Die Los Alamos Astrofisika Databasis
• Sterrekundige foto van die dag
• Bruce Medaljewenners (jaarlikse sterrekundige toekenning sedert 1898)
• Islamieties en Arabiese Sterrekunde
• Universiteit van Ottawa se Sterrekunde Stoor van Kennis
• Meer oor die noorderligte
• cartomanzia Universiteit van Pisa
• Astronomy - A History - G. Forbes - 1909 (eLibrary Project - eLib Text)

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Sterrekunde.