Africana

Rust en Vreugd, waarin 'n deel van die William Fehr-versameling gehuisves word.

Mabel Jansen, politikus, skrywer, kultuurleier en opvoedkundige, was ’n kranige versamelaar van Kaapse silwer, Kaapse meubels en erdewerk, en van skilderye van al die groot skilders van daardie tyd. Daar was selfs stukke uit die tyd van die VOC, Kaapse erdewerk, ens. in die Jansen-versameling.

Die amptelike program vir die inwyding van die Voortrekkermonument is maar een van die aandenkings van die monument se inwyding wat 'n gewilde versamelstuk geword het. Bakkies, asbakkies, lapelwapens, 'n platestel en allerlei ander aandenkings is ook in 1938, tydens die simboliese ossewatrek, uitgereik.

Eerw. Andries Dreyer se derde gemeentelike gedenkalbum, Kerksouvenir van Durbanville, 1826–1926, is 'n voorbeeld van 'n gemeentelike gedenkboek wat die potensiaal het om as Africana versamel te word.

Met die NG gemeente Grahamstad se vyftigjarige bestaan in 1966 het die kerkraad dié bordjie laat vervaardig by die plaaslike Grahamstown Potteries Limited. Dit het Africana-potensiaal.

Africana is antikwariese artikels wat afkomstig is uit of betrekking het op Afrika. Hierdie voorwerpe is dikwels van groot waarde veral omdat hulle van historiese belang is en versamelaars bereid is om hoë pryse daarvoor te betaal.

Definisie

Africana kan omskryf word as kulturele erfenisartikels wat van kultuurhistoriese belang is vir Afrika. Dit gaan gewoonlik dus om voorwerpe van antikwariese aard wat kulturele of geografiese ontwikkeling aantoon omdat dit uit 'n vroeëre styl- of kultuurperiode stam. Hierdie Afrika-antiek is gewilde versamelitems en word versamel weens hul ouderdom, skoonheid, uniekheid, toestand, nut of 'n persoonlike emosionele band met die artikel. Die twee belangrikste maatstawe om te bepaal of 'n item as Africana beskou kan word, is of daar 'n mate van vakmanskap by die produksie betrokke is en die ouderdom van die item. Maar Africana is egter 'n begrip wat wissel wat betekenisinhoud betref. Vir die een verwys dit slegs na boeke, ander gedrukte materiaal en manuskripte. 'n Ander persoon sluit ook ander antiek uit Afrika daarby in. Oor die gebied waarvandaan Africana kom, is daar eweneens meningsverksil. Vir die een kom Africana uit Afrika suid van die Sahara, vir die ander uit Afrika suid van die Zambezirivier en vir die meeste versamelaars in Suid-Afrika uit Afrika ten suide van die Limpopo, maar wel met insluiting van Namibië, Botswana, Lesotho en eSwatini (Swaziland).

Watter items?

Africana in die wye definisie dek dus 'n groot veld. Dit handel oor elke vertakking van menslike bedrywighede – van die reisjoernale van die vroegste Portugese seevaarders om die Kaap tot moderne boeke oor die flora, fauna en argitektuur van Afrika. Versamelbare Afrikana kan in verskeie groepe verdeel word.

1. Produkte van die boekdrukkuns: boeke, tydskrifte, pamflette, programme, kennisgewings, posseëls en eerstedagkoeverte, spyskaarte, atlasse, landkaarte, ens. Manuskripte en briewe word hierby ingesluit.
2. Meubels: stoele en hul stoffering, banke, tafels, lessenaars, hemelbeddens, laaikaste, wakiste, skinkborde of spieëls. Dié groep sluit ook in houtsneewerk, gewere, eetgerei, mandjies, musiekinstrumente en selfs ou bottels met hul etikette.
3. Skilderye: Die waarde hiervan hang af van die toepaslikheid van die onderwerp, die kunswaarde sowel as die toestand. 'n Afbeelding van Tafelberg uit die 1700's is in Kaapstad gewoonlik van groter waarde as in Londen. Hierdie groep omvat ook tekeninge, prente en foto's.
4. Tekstiel: klere, borduurwerk, kant, laslappiekomberse
5. Keramiek: potte, vase en kruike
6. Sierade: armbande, ringe, krale, beeldhouwerk
7. Munte: geld, medaljes, gedenkpennings
8. Klokke: slaweklokke op die Bolandse plase
9. Metaal: Kaapse silwer

Waarde van Africana

Die waarde wat aan 'n item geheg word, kan wissel van koper tot koper, van plek tot plek en van tyd tot tyd. 'n Eeu oue roman is byvoorbeeld dalk vir 'n spesifieke persoon van groot waarde omdat dit afspeel teen die agtergrond van die dorp van sy geboorte. 'n Goue munt se waarde kan afhang van die heersende goudprys, maar die uniekheid van die munt speel ook 'n groot rol in prysbepaling. 'n Swak skildery van die vroeë Kaap kan teen 'n hoë prys verkoop word weens die koper se persoonlike belangstelling in die toneel wat afgebeeld word. Sommige mense koop artikels om hul geld in te belê en ander vir die prestige wat die besit daarvan aan hulle as eienaars bied. Ou boeke oor die Tweede Vryheidsoorlog het met die tyd van herdenkingsgeleenthede rondom die jaar 2000 besondere belangstelling gewek en 'n groot invloed op die prys van daardie boeke gehad.

Bekende Africana-versamelings

• Brenthurst-biblioteek
• Grey-versameling
• Fairbridge-versameling
• Mendelssohn-versameling
• Harold F. Strange-biblioteek in die Johannesburgse Openbare Biblioteek
• Solomon-versameling by die Universiteit van Stellenbosch
• William Fehr-versameling
• Killie Campbell-Africana-biblioteek by die Universiteit van KwaZulu-Natal
• James C.N. Humphreys-versameling by die Universiteit van die Witwatersrand
• Africana Museum in Johannesburg (veral prente en munte)
• C.D. Don-versameling by die openbare biblioteek in Durban
• J.L. van Schaik-versameling van Africana in Afrikaans by Universiteit van Suid-Afrika
• M.K. Jeffreys-versameling by die Kaapse Argiefbewaarplek
• Jansen-versameling
• muntversamelings by die SA Muntmuseum, Reserwebank en ABSA-hoofkantoor in Pretoria en die kultuur-historiese museums in Kaapstad en Pretoria
• fotoversamelings: Elliott-versameling, Gordon-versameling, Gribble-versameling, Ravenscroft-versameling, Duggan-Cronin-versameling, Sammy Marks-fotoversameling
• Buiten Suid-Afrika is daar beduidende Africana-versamelings in die Britse Museum, die Nationaal Archief in Den Haag sowel as in Lissabon en die Vatikaan.
• Kimberley Africana Library

Voorstelle vir versamelings

• Boeke deur Karel Schoeman, F.A. Venter, W.A. de Klerk, Sangiro en C.J. Langenhoven is onder die boeke in Afrikaans wat die potensiaal het om later as Africana bestempel te word. Die aanduiding “eerste druk” verhoog die versamelwaarde. Ook is gedenkboeke van kerkgemeentes 'n goeie onderwerp om te versamel. In so 'n geval kan die versamelaar hom toespits op gedenk- en feesblaaie van 'n aantal aanliggende gemeentes (bv. 'n ring) en dan gedenkblaaie van skole en ander instansies in die omgewing daarby voeg.
• Maak melkbottels bymekaar uit die tydperk toe melk nog by huise afgelewer is. Veral die naam van die melkery en die dorp op die bottel maak dit soveel interessanter.
• Versamel geadresseerde koeverte met die gestempelde posseëls daarop wat verstuur is in die voormalige Britse protektorate Betsjoeanaland, Basutoland en Swaziland.
• Bou 'n versameling op van items wat toon dat hulle afkomstig is uit een van die destydse onafhanklike state Transkei, Bophuthatswana, Venda of Ciskei.

Bibliografie

• Ensiklopedie van die wêreld, deel 1. Stellenbosch: Albertyn, 1992. ISBN 0-949948-18-7
• Godfrey, Denis: Collecting Africana. Lantern, jaargang 23, no. 1, September 1973
• Procter, Elizabeth: The romance of collecting round the world. In: Lantern. Tydskrif virKennis, Kuns en Kultuur. Jaargang 31, nr. 3, Julie 1982
• Schumann, Annie: J.C.N. Humphreys – Africana collector of distinction. Lantern, jaargang 18, no. 1, September 1968
• Smith, Anna: Ou botaniese boeke met illustrasies van Suid-Afrikaanse plante in die Johannesburgse Openbare Biblioteek. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis, Kuns en Kultuur. Jaargang 31, nr. 3, Julie 1982
• Smith, Anna: The Africana Museum Johannesburg. Lantern, jaargang 3, no. 2, September 1953
• Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 1. Kaapstad: Nasou, 1970
• Wagener, F.J.: Africana. Lantern, jaargang 6, no. 4, April 1957