Inkas

Tawantinsuyu
Inka-ryk

1438-1533
Coat of arms
Ligging of Inka Die Inka-ryk in sy grootste uitbreiding in 1533
Hoofstad	Cusco 13°31′S 71°58′W
Taal/Tale	Quechua (amptelik), Aymara
Godsdiens	Inka-mitologie
Regering	Monargie
Sapa Inka
- 1438–1471	Pachacuti
- 1471–1493	Túpac Inca Yupanqui
- 1493–1525	Huayna Capac
- 1525–1532	Huáscar
- 1532–1533	Atahualpa
Historiese tydperk	Middeleeue
- Pachacuti stig die Inka-ryk	1438
- Burgeroorlog tussen Huáscar en Atahualpa	1529-1532
- Spaanse verowering van die Inka-ryk	1533
- Einde van die laaste weerstand deur Inkas	1572
Oppervlakte
- 1438	800 000 km2 308 882 sq mi
- 1527	2 000 000 km2 772 204 sq mi
Bevolking
- 1438 skatting	12 000 000
Digtheid	15 /km²  38,8 /sq mi
- 1527 skatting	20 000 000
Digtheid	10 /km²  25,9 /sq mi

Die Inkas (Quechua: Tawantinsuyu) was 'n Suid-Amerikaanse volk uit die Andes in 'n deel van wat vandag as Peru bekend staan.

Die Inkabeskawing het 'n glorietyd beleef wat geduur het van 1438 tot 1532. Die Inka-ryk is vernietig deur die Spaanse conquistadores onder leiding van Francisco Pizarro. Die Inka-ryk het op sy hoogtepunt rofweg die huidige lande Peru, Bolivië, Ecuador, die suide van Colombia en die noorde van Argentinië en Chili beslaan. Baie van die geboue in die Peruaanse stad Cusco is gebou op die oorblyfsels van Inka geboue, aangesien dat Cusco eens die hoofstad van die ryk was. Een van die bekendste ruïnestede van die Inkas is Machu Picchu in Peru.

Dit was egter eers in 1531 dat kapt. Francisco Pizarro, pas aanverteenwoordiger van koning Karel V van Spanje, met 180 manskappe en 27 perde in drie skepe vertrek het om die bergagtige en goed verdedigde land Peru, die land van die Inkas, binne te dring. Die term Inka word vandag gebruik om die Indiaanse stamme en kultuur te beskryf wat die Spanjaarde in Peru, Ecuador, Bolivia en Noord-Chili aangetref het.

Die ekspedisie het op 13 Mei 1532 naby Tumbes geland. Die Inkas in daardie stadium pas klaar met 'n uitputtende burger-oorlog Atahualpa, wat die oorlog gewen het, was nou die Inka, of aangewese keiser, maar hy het nie die mag van die vreemde aanvallers besef nie. Die Spanjaarde het min weerstand ondervind totdat hulle die stad Kajamarka bereik het.

Hier is hulle deur 50 000 Inka-krygs-manne omsingel. 'n Ontmoeting is tussen Pizarro en Atahualpa gereël. Maar die Spanjaarde, gewapen met gewere, het die Inkas onverwags aangeval, 2 000 inboorlingwagte - wat ongewapen opgedaag het om nie aanstoot te gee nie - doodgeskiet en Atahu-alpa gevange geneem. In daaropvolgende vyf jaar het die Spanjaarde die hele antieke ryk van die Inkas beset. Skatte ter waarde van miljoene rande het in die hande van die Spaanse oorwinnaars (bekend as die Conquista-dores), die Spaanse kerk en die Spaanse koning geval.

Die verowering van so 'n groot gebied deur 'n handjievol fortuinsoekers is een van die merkwaardigste gebeurtenisse in die geskiedenis, en ʼn  onuitwisbare klad op die naam van Spanje, want die inboorlinge is keer op keer verraai en uitgemoor. Dat dit so lank geduur het om die Inkas te oorwin, moet toegeskryf word aan die feit dat die ryk georganiseer was, en dat die Inka al die mag gehad het. Toe hy dus deur 'n Spaanse goewerneur en administrasie vervang is, het alles baie lank nog volgens die ou stelsel voortgegaan.

Die Inka

Die “Sapa Inka'', wat die uitgestrekte gebied regeer het, is deur sy Indiaanse onderdane as 'n goddelike afstammeling van die Songod beskou. Die grond, die mense, die aarde, alle goud (die sweet van die son) en silwer (die trane van die maan) was sy eiendom.

Hy moes onder meer sy mense teen oorlog en hongersnood beskerm, hy moes toesien dat die paaie in stand gehou word en by moes die wet en orde handhaaf. Hy het honderde offisiere gehad wat hom met al hierdie take gehelp bet. Sy hoofvrou, die koja, was die koningin. Die Inka het die reg gehad om haar bekwaamste seun as sy opvolger aan te wys. Na die Inka se dood is sy lyk gebalsem.

Argitektuur

Die bekendste voorbeelde van die Inka-argitektuur is deur die regering volgens sorgvuldige planne opgerig. Die hoofstad, Cuzco, was in ʼn vallei geleë. Die stad was in vier, dele verdeel volgens die hoofpunte van die kompas en het twee sentrale pleine gehad. Die huis van die gewone stadbewoners het net een verdieping gehad, maar die van die welgestelde inwoners het uit twee en selfs drie verdiepings bestaan.

Die hoofgeboue is deur beroepsargitekte ontwerp. Dit was van lang stukke fyn afgewerkte, vierkantig gepakte klip, wat merkwaardig noukeurig in posisie geplaas is. Die koninklike paleise en die Sontempel is met goud oorgetrek. Die skouspelagtigste gebou in Cuzco was die Goue Omheining (Curi-Cancha). Hierdie tempel het vyf heiligdomme gehad, wat onderskeidelik aan die son, die maan, die sterre, die weerlig en die reën gewy was.

Op ʼn binneplein met die naam Veld van die Son was daar ʼn goue fontein, goue nabootsings van plante, 'n kunsmatige koringland en lewensgroot goue modelle van lamas met goue wagters wat hulle oppas. Die vesting of poekara, op 'n heuwel agter die stad, is van rotsblokke gebou, waarvan party 20 ton geweeg het. Ambagsmanne het die blokke met klipgereedskap gesny. Die blokke is met bronsstawe uit die steengroewe gelig en op rollers vervoer. Altesame 30 000 werkers het 70 jaar aan die vesting gebou.

Die paaiestelsel

Aangesien ‘n doeltreffende verbindingstelsel noodsaaklik was vir die regering van die land, is 'n uitstekende netwerk van paaie in stand gehou. Daar was duisende kilometer weervaste hoofweë, waarvan die belangrikste die Koninklike Pad (Capacnan) en die Kuspad was. Eersgenoemde het oor die Andes-hoogland, deur die huidige Ecuador, Peru en Bolivië tot in Argentinië geloop.

Die Kuspad het van die grens by Tumbes tot in Chili gestrek. Die Koninklike Pad was 5 000 km en die Kuspad 4 000 km lank. Die hoofpaaie het 'n standaard-wydte van 7 m gehad. Aangesien die Inkas nie die wiel geken het nie, was die paaie nie vir voertuie bedoel nie, maar vir voetgangers en lasdiere. Kliptrappe het teen kranse opgelei, die riviere is deur hangbrûe, wat van veselkabels gemaak was, oorbrug, en moerasagtige gebiede is deur verhoogde grondpaaie, wat met plaveiklip uitgelê was, oorkruis.

Op sommige plekke is selfs tonnels deur heuwels gemaak. 'n Besondere kenmerk van die Peruaanse paaie was die sywalle, wat dryfsand gekeer en die kant van die pad aangedui het. Rushuise of tamboes is langs die paaie opgerig vir gebruik deur staatsamptenare op reis, en afstande is deur padtekens aangedui. Karavane lamas het die goedere vervoer, terwyl belangrike mense op draagstoele gedra is. Aflosboodskappers het die Inka se boodskappe aan en verslae van sy goewerneurs in alle dele van die ryk oor hierdie paaie gedra. Wanneer die Inka die provinsies besoek het, het hy in praal op ʼn draagstoel gereis. Die draagstoel was ryklik versier met goud en silwer en met gordyne behang. Op sulke reise is hy deur die koninklike wag en 5 000 krygers, gewapen met slingervelle, vergesel. Die stoel is beurtelings deur tagtig draers gedra.

Bronne

• KENNIS, 1980, ISBN 0798108231, volume 1, bl. 173, 174

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Inkas.