Posstelsel
Die posstelsel is ontwikkel vir die fisiese vervoer van poskaarte, briewe en pakkies.[1] 'n Posdiens kan privaat of openbaar wees, hoewel baie regerings beperkings op private stelsels plaas. Sedert die middel van die 19de eeu is nasionale posstelsels meestal as 'n monopolie van die regering gevestig, met 'n vooruitbetaalde fooi vir elke artikel. Bewys van betaling is gewoonlik in die vorm van 'n geplakte posseël.
Posowerhede vervul dikwels ook ander funksies, buiten die vervoer van briewe. In sommige lande hou 'n pos-, telegraaf- en telefoondiens toesig oor die posstelsel. Sekere lande se posstelsels maak voorsiening vir spaarrekeninge en hanteer aansoeke vir paspoorte .
Die Wêreldposunie (UPU), wat in 1874 gestig is, sluit 192 lidlande in en stel die reëls vir internasionale posuitruilings vas.
Etimologie[wysig | wysig bron]
.jpg)
Die selfstandige naamwoord 'pos', wat verwys na die amptelike diens wat versending van posstukke administreer, is afkomstig van die Nederlandse post (1658 - 1659). Die oudste betekenig van die Nederlandse woord post (1525) was 'standplaas', te wete die plek waar posperde op 'n verkeersweg, of posweg, hulle bevind het. Uit die betekenis 'plek, vervoermiddel, bode' ontwikkel die betekenis 'tyding deur die pos gebring', 'stukke deur die pos gebring' en 'posdiens'.
Die Nederlandse woord post stam weer uit die Franse poste (1480), wat beteken 'plek waar posperde verwissel word'.
Die werkwoord 'pos', wat beteken om posstukke in 'n posbus gooi, kom uit die Engelse post (1837). Die Nederlandse woord posten (1896) is 'n jong woord, en indien die werkwoord pos nie in Afrikaans self uit die selfstandige naawoord pos ontwikkel het nie, is dit eerder 'n ontlening aan Engels.
Geskiedenis[wysig | wysig bron]
Die praktyk van kommunikasie deur geskrewe dokumente wat deur 'n tussenganger van een persoon of plek na 'n ander oorgedra word, strek byna sekerlik terug tot die uitvinding van die skryfkuns. Die ontwikkeling van formele posstelsels het egter veel later plaasgevind. Die eerste gedokumenteerde gebruik van 'n georganiseerde koerierdiens vir die verspreiding van geskrewe dokumente is in Egipte, waar Farao's koeriers gebruik het vir die verspreiding van hul bevele op die grondgebied van die staat (2400 vC). Die vroegste pos wat oorleef het, is ook Egipties en dateer uit 255 vC.[2]
Persië (Iran)[wysig | wysig bron]
Die eerste geloofwaardige aanspraak op die ontwikkeling van 'n regte posstelsel kom uit Antieke Persië, maar die plek van uitvinding bly onseker. Die bes gedokumenteerde aanspraak (Xenophon) skryf die uitvinding toe aan die Persiese koning Kores die Grote (550 v.C.), wat die opdrag gegee het dat elke provinsie in sy koninkryk ontvangs en aflewering van pos aan elkeen van sy burgers sou reël. Hy het ook met buurlande onderhandel om dieselfde te doen en het paaie gebou vanaf die stad Post in Wes-Iran tot by die stad Hakha in die Ooste. Ander skrywers voer aan dit was sy opvolger Darius I van Persië (521 v.C.), terwyl nog ande bronne beweer dat 'n Assiriese posstelsel baie vroeër reeds bestaan het, met krediet aan Hammoerabi (1700 v.C.) en Sargon II (722 vC). Dit is egter moontlik dat pos nie die primêre missie van hierdie posdiens was nie. Die rol van die stelsel as 'n voertuig om intelligensie te versameling is goed gedokumenteer, en die diens is (later) angariae genoem, 'n term wat mettertyd 'n belastingstelsel sou aandui. Die Ou Testament (Ester, VIII) maak melding van hierdie stelsel: Ahasveros, die koning van Medië, het koeriers gebruik om sy besluite te kommunikeer.
Die Persiese stelsel het met stasies (Chapar-Khaneh) gewerk, waarvandaan die boodskapper (Chapar genoem) na die volgende pos sou ry, waarna hy 'n vars perd sou kry vir maksimum dienslewering en afleweringspoed. Herodotus het die stelsel op hierdie manier beskryf: Daar word gesê dat soveel dae as wat daar in die reis is, soveel mans en perde staan daar wat langs die pad, elke perd en man in die interval van 'n dagreis; en geen sneeu of reën of hitte of duisternis het hulle belemmer om hul vasgestelde koers met spoed te voltooi nie.[3] Die vers verskyn prominent in Engels op die James Farley Poskantoor in New York: Neither snow nor rain nor heat nor gloom of night stays these couriers from the swift completion of their appointed rounds.
Indië[wysig | wysig bron]
Die ekonomiese groei en politieke stabiliteit in die tyd van die Maurya-ryk (322–185 v.C.) het die volgehoue ontwikkeling van burgerlike infrastruktuur in antieke Indië gestimuleer. Die Mauryans het vroeë Indiese posdienste sowel as openbare putte, rushuise en ander geriewe vir die publiek ontwikkel.[5] Algemene strydwaens wat Dagana genoem is, is soms in eertydse Indië as poswaens gebruik.[6] Koeriers is militêr deur konings en plaaslike heersers gebruik om inligting deur hardlopers en ander vervoerders af te lewer. Die posmeester, wat ook die hoof van die intelligensiediens was, was verantwoordelik vir die instandhouding van die koerierstelsel. Koeriers is ook gebruik om persoonlike briewe af te lewer.[7]
In Suid-Indië het die Wodeyar-dinastie (1399–1947) van die Koninkryk Mysore posdienste gebruik vir spioenasiedoeleindes en sodoende kennis verkry oor sake wat oor groot afstande plaasgevind het.[8]
Teen die einde van die 18de eeu was 'n posstelsel in Indië in werking. Later het hierdie stelsel 'n volledige modernisering ondergaan toe die Britse Raj sy beheer oor die grootste deel van Indië gevestig het. Die Poskantoorwet XVII van 1837 het bepaal dat die goewerneur-generaal van Indië in die Raad die eksklusiewe reg gehad het om briewe per posdienste binne die gebiede van die Oos-Indiese Kompanjie te verhuur. Die posstelsel was kosteloos beskikbaar vir sekere amptenare, wat 'n omstrede voorreg geword het met die verloop van die jare. Op hierdie wyse is die Indiese Poskantoor op 1 Oktober 1837 tot stand gebring.[9]
Rome[wysig | wysig bron]
Die eerste goed gedokumenteerde posdiens was dié van Rome. Georganiseer in die tyd van Keiser Augustus (62 vC-14 nC), is die diens cursus publicus genoem en van ligte waens (rhedæ) voorsien wat deur vinnige perde getrek is. Teen die tyd van Diocletianus is 'n parallelle diens tot stand gebring met tweewielkarretjies (birotæ) wat deur osse getrek is. Hierdie diens was vir regeringskorrespondensie gereserveer. Nog 'n diens vir burgers is later bygevoeg.
China[wysig | wysig bron]
Sommige Chinese bronne beweer dat posstelsels uit die dinastieë van Xia of Shang dateer, wat die oudste posdiens ter wêreld sou wees. Die vroegste geloofwaardige stelsel van koeriers is deur die Han-dinastie (206 v.C.- 20 n.C.) van stapel gestuur, wat aflosstasies elke 30 li (Chinese myl) langs die hoofroetes gehad het.
Die Tang-dinastie (618-907 nC) het 1 639 poshuise, insluitend maritieme kantore, bedryf en het ongeveer 20 000 mense in diens gehad. Die stelsel is deur die Ministerie van Oorlog geadministreer en privaat korrespondensie was verbode. Die Ming-dinastie (1368-1644) wou 'n posstelsel ontwikkel om pos vinnig en goedkoop af te lewer. Voldoende spoed was altyd 'n probleem vanweë die stadige vervoer oor land, en onderbefondsing. Die netwerk het 1 936 poshuise elke 60 li op hoofroetes gehad, met vars perde elke 10 li tussenin.[10] Die Qing het 1 700 poshuise bedryf. Die stelsel wat die internasionale nedersettings gekoppel het, rondom Sjanghai en die hawens gesentreer, was egter doeltreffender. Dit was die belangrikste kommunikasiestelsel vir China se internasionale handel.[11]
Mongoolse Ryk[wysig | wysig bron]
Djengis Khan het 'n ryk-wye boodskapper- en posstasie-stelsel met die naam Örtöö binne die Mongoolse Ryk begin. Gedurende die Yuan-dinastie onder Koeblai Khan het hierdie stelsel ook die gebied van China gedek. Posstasies is nie net gebruik vir die versending en aflewering van amptelike pos nie, maar was ook beskikbaar vir reisende beamptes, militêre mans en buitelandse hoogwaardigheidsbekleërs. Hierdie stasies het spesifiek die vervoer van buitelandse en binnelandse goedere en die handel in die algemeen vergemaklik.
Teen die einde van Koeblai Khan se bewind was daar meer as 1 400 posstasies in China alleen, wat op hul beurt ongeveer 50 000 perde, 1 400 osse, 6 700 muile, 400 waens, 6 000 bote, meer as 200 honde en 1 150 skape gehad het .[12]
Die stasies was 25 tot 65 km uitmekaar en het betroubare dienaars gehad wat vir die posdiens gewerk het. Buitelandse waarnemers, soos Marco Polo, het getuig van die doeltreffendheid van hierdie vroeë posstelsel.[12]
Japan[wysig | wysig bron]
Die moderne Japannese stelsel is in die middel van die 19de eeu ontwikkel en het die Europese modelle nougeset gekopieër. Japan was baie innoverend in die ontwikkeling van die wêreld se grootste en suksesvolste posbesparingstelsel en later ook 'n posversekeringsstelsel. Posmeesters het 'n sleutelrol gespeel om die Japannese politieke stelsel aan plaaslike politiek te koppel. Die posmeesters het hoë aansien gehad en hul rang is dikwels oorgeërf.[13] Die posstelsel het 'n groot bydrae gelewer tot die enorme befondsing wat nodig was om Japan in die laat 19de eeu vinnig te industrialiseer.[14]
Ander stelsels[wysig | wysig bron]
_(9159136558).jpg)
'n Ander belangrike posdiens is in die Islamitiese wêreld geskep deur die kalief Mu'awiyya; die diens is 'barid' genoem, na die torings wat gebou is om die paaie te beskerm waardeur koeriers gereis het.
Teen 3000 vC het Egipte posduiwe vir posaflewering gebruik, omdat hierdie voël die sonderlinge vermoë het om, as hy ver van sy nes af weg is, in staat is om terug te keer as gevolg van 'n besonder goed ontwikkelde oriënteringsvermoë. Boodskappe is toe om die bene van die duif vasgemaak, waarna die duif losgelaat is om na sy oorspronklike nes terug te vlieg. Teen die negentiende eeu is duiwe dikwels vir militêre kommunikasie gebruik.[15]
Karel die Grote het die stelsel wat die Franke in die noorde van Gallië gebruik het, uitgebrei en het hierdie diens met dié van missi dominici verbind.[16]
In die middel van die 11de eeu het vlashandelaars bekend as die Cairo Geniza-handelaars uit Fustat, Egipte geskryf oor die gebruik van 'n posdiens bekend as die kutubi. Die kutubi-stelsel het roetes tussen die stede Jerusalem, Ramla, Tirus, Ascalon, Damaskus, Aleppo en Fustat bestuur met gereelde posaflewering deur die hele jaar.[17]
Talle godsdienstige ordes het 'n privaat posdiens gehad. Die Cisterciënsers het een gehad wat meer as 6 000 abdye, kloosters en kerke met mekaar verbind het. Die beste organisasie is egter deur die Tempelridders geskep.[18]
In 1505 het die Heilige Romeinse keiser Maksimiliaan I 'n posstelsel in die Ryk opgerig en Franz von Taxis aangestel om dit te bestuur. Die familie Thurn und Taxis, destyds bekend as Tassis, het vanaf 1290 postdienste tussen Italiaanse stadstate bedryf. Na die afskaffing van die Ryk in 1806 het die Thurn-und-Taxis-posstelsel as 'n private organisasie in die posseël-era voortgegaan voordat dit na 1871 in die posstelsel van die nuwe Duitse Ryk opgeneem is.
In 1716 is Correos y Telégrafos in Spanje gestig as openbare posdiens, beskikbaar vir alle burgers. Afleweringsposmanne is eers in 1756 in diens geneem en posbusse in 1762 geïnstalleer.[19]
Poshervormings[wysig | wysig bron]
In die Verenigde Koninkryk voor 1840 het die ontvanger van die brief daarvoor betaal. Die koste is bepaal deur die afstand van die sender na die ontvanger en die aantal velle papier, eerder as deur 'n landswye vaste koers met gewigbeperkings. Sir Rowland Hill het die posstelsel hervorm op grond van die konsepte van pennie-posgeld en vooruitbetaling.[20] In sy voorstel vra Hill ook vir amptelike voorafgedrukte koeverte en gegomde posseëls as alternatiewe maniere om die sender te laat betaal vir die posgeld, op 'n tydstip waarop vooruitbetaling opsioneel was, wat gelei het tot die uitvinding van die posseël, die Penny Black.
Moderne vervoer en tegnologie[wysig | wysig bron]
Die posstelsel was belangrik in die ontwikkeling van moderne vervoer. Spoorweë het spoorwegposkantore gehad. Gedurende die 20ste eeu het lugpos die eerste keuse vir interkontinentale posaflewering geword. Posmanne het posvragmotors begin gebruik. Die hantering van pos het toenemend outomaties geword.
Die internet het die voorwaardes vir fisiese pos verander. E-pos (en in onlangse jare ook sosiale netwerke) het 'n strawwe mededinger vir fisiese posstelsels geword, maar aanlynveilings en internet-inkopies het nuwe sakegeleenthede moontlik gemaak, aangesien mense gereeld artikels wat aanlyn gekoop is, deur posdienste laat aflewer.
Verwysings[wysig | wysig bron]
- ↑ (en) In Australia, Canada, and the U.S., the term "mail" is commonly used for the postal system and for the letters, postcards, and parcels it carries; in New Zealand, "post" is more common for the postal system and "mail" for the material delivered; in the UK, "post" prevails in both senses. However, the British, American, Australian, and Canadian national postal services are called, respectively, the "Royal Mail", the "United States Postal Service", "Australia Post", and "Canada Post".
- ↑ Universal Postal Union. "History Geargiveer 10 Mei 2020 op Wayback Machine". Accessed 2 October 2013.
- ↑ Herodotus, trans. A.D. Godley, vol. 4, book 8, verse 98, pp. 96–97 (1924).
- ↑ "First Issues Collectors Club of stamps and philatelic material". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 September 2012. Besoek op 28 Julie 2007.
- ↑ Dorn 2006: 145
- ↑ Prasad 2003: 104
- ↑ Mazumdar 1990: 1
- ↑ Aiyangar 2004: 302
- ↑ Lowe 1951: 134
- ↑ Chelsea Zi Wang, "More Haste, Less Speed: Sources of Friction in the Ming Postal System." Late Imperial China 40.2 (2019): 89-140.
- ↑ Lane J. Harris, "Stumbling towards empire: the Shanghai Local Post Office, the transnational British community and informal empire in China, 1863–97." Journal of Imperial and Commonwealth History 46.3 (2018): 418-445.
- ↑ 12,0 12,1 Mote 1978: 450
- ↑ Patricia L. Maclachlan, The people’s post office: The history and politics of the Japanese postal system, 1871–2010 (Brill, 2012).
- ↑ Sheldon Garon, Beyond Our Means: Why America Spends While the World Saves (2012) pp 143-67.
- ↑ Carter W. Clarke, "Signal Corps Pigeons." The Military Engineer 25.140 (1933): 133-138 Online.
- ↑ François L. Ganshof, "The impact of Charlemagne on the institutions of the Frankish realm." Speculum 40.1 (1965): 47-62 Online . Geargiveer 27 Julie 2020 op Wayback Machine
- ↑ Goldberg, Jessica, "Trade and Institutions in the Medieval Mediterranean : The Geniza Merchants and Their Business World." Cambridge University Press, (2012): 189-193.
- ↑ Marco Mostert, "New approaches to medieval communication?." in New approaches to medieval communication (1999) pp. 15-37.
- ↑ Alvaro Escribano, Patricia González, and Julio Lasheras. "Evolution and Analysis of the Market Structure of Postal Services in Spain." in Competitive Transformation of the Postal and Delivery Sector (Springer, 2003) pp. 287-309.
- ↑ "Rowland Hill's Postal Reforms". The British Postal Museum & Archive. 21 Augustus 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Desember 2014. Besoek op 27 Desember 2014.
