Xhosas

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Xhosas

Nelson MandelaThabo MbekiDesmond TutuSteve Biko
Totale bevolking: 8 104 752 (2011-sensus)
Belangrike bevolkings  in: 2001-skattings:

Oos-Kaap: 5 092 152
Wes-Kaap: 1 403 233
Gauteng: 796 841
Vrystaat: 201 145
KwaZulu-Natal: 340 832

Taal: Xhosa (baie praat ook Zoeloe, Engels en/of Afrikaans)
Geloofsoortuiging: Christene, Tradisionele Afrika-godsdiens
Verwante etniese groepe: Nguni-stam, Basotho, Zoeloes, Khoisan

Die Xhosas (Xhosa: amaXhosa [kǁʰɔ́ːsa] ) is 'n etniese groep van Suid-Afrika wat die Xhosataal praat en histories in die landelike Oos-Kaap[1] woon, maar nou ook elders in Suid-Afrika, veral in Gauteng en die Wes-Kaap.

Xhosavroue in tradisionele drag.

Die Xhosas word verdeel in 'n aantal subgroepe met verwante, maar afsonderlike erfenisse. Die hoof subgroepe is die Bhaca, Bomvana, Hlubi, Mfengu, Mpondo, Mpondomise, Xesibe, en Thembu.[2] Daar word gemeen dat die naam "Xhosa" afkomstig is van 'n legendariese leier genaamd uXhosa. Daar is ook 'n teorie dat die woord xhosa afkomstig is van 'n woord in 'n Khoikhoi of San taal wat "kwaai" of "kwaad" beteken. Die Xhosas verwys na hulleself as amaXhosa en na hulle taal as isiXhosa.

Tans is daar ongeveer 8 miljoen Xhosas wat oor Suid-Afrika versprei is en Xhosa is Suid-Afrika se tweede mees algemene huistaal, naas Zoeloe, waaraan Xhosa nou verwant is. Voor 1994 is Xhosas soos ander swart bevolkingsgroepe in Suid-Afrika onder die Apartheidstelsel van hulle burgerskap ontneem en was hulle veronderstel om in die Transkei en Ciskei tuislande (nou beide deel van die Oos-Kaapprovinsie) selfbeskikking te bereik. Baie Xhosas woon vandag in Kaapstad, Oos-Londen en Port Elizabeth.

Teen 2003 het die meerderheid Xhosasprekers, ongeveer 5,3 miljoen, steeds in die Oos-Kaap gebly, gevolg deur die Wes-Kaap (ongeveer 1 miljoen), Gauteng (671 045), die Vrystaat (246 192), KwaZulu-Natal (219 826), Noordwes (214 461), Mpumalanga (46 553), die Noord-Kaap (51 228) en Limpopo (14 225).[3]

Geskiedenis[wysig | wysig bron]

'n Eietydse uitbeelding van die leefwyse en kleredrag van die Xhosa in die vroeë 1800's.
'n Jeugdige Ngqika in 1803, as opperhoof van die Rharhabe Xhosa, in sy knoopversierde luiperdmantel.
Xhosas in 1848.

Die Xhosas is afkomstig van die Bantoesprekers wat vanaf die 2de eeu waarskynlik uit Wes-Afrika na Suider-Afrika begin geëmigreer het. Min is bekend oor dié tydperk en inligting berus hoofsaaklik op mondelingse tradisie. Teen die 17de eeu was die Xhosas in die Oos-kaap tussen die Amatola- en Winterberge gevestig, waar hulle moontlik reeds so vroeg as die in die 15de eeu aangekom het. Hulle het die inheemse Khoisan volke wat op daardie stadium daar woonagtig was verdryf. Die Xhosas se taal, kultuur en fisieke voorkoms, soos hulle ligte gelaatstrekke, is deur vermenging met die Khoisan beïnvloed.[1]

Die eerste hoofman wat as die "vader" van die Xhosas gesien word is Tshawe of Tshiwo.[4] Hoewel die datum van sy bewind nie akkuraat bepaal kan word nie, word daar algemeen aanvaar dat hy die patriarg van 'n los konfederasie van stamme was wat uiteindelik die Xhosa geword het. Hoofmanne van die verskillende stamme het omgesien na die dag tot dag regering van die Xhosas. Die stamme se gebied het uitgebrei soos wat hulle meer grond nodig gehad het totdat hulle gebied gestrek het van die Groot-Visrivier in die suidweste, noord tot in hedendaagse KwaZulu-Natal, en in die binneland tot by die Drakensberge. Belangrike hoofmanne uit die tydperk sluit in Vusani van die Thembu stam; Gambushe van die Bomvana stam, en Faku van die Mpondo stam.[1]

Die eerste hoofman waarvan die bewindstydperk deur antropoloë bepaal kan word is Phalo, Tshawe se seun, wat van 1715 tot 1775 geheers het. Phalo is volgens oorlewering in 'n dilemma geplaas toe twee bruilofsgeselskappe tegelykertyd by sy kraal aangekom het. Hy sou moes kies of hy die dogter van die Koning van die Mpondo en die dogter van die Koning van die Thembu sy "Groot Vrou" sou maak. Op die advies van die ou raadgewer Majeke het hy twee huise met gelyke status geskep, die Groot Huis wat van die Mpondo meisie afgestam het en wat Phalo se Groot Seun, Gcaleka, vernoem is, en die Regterhand Huise wat vernoem is na sy regterhand seun Rharhabe. Met Phalo se afsterwe is die Xhosaryk tussen sy seuns Rharhabe en Gcaleka verdeel. Wedywering tussen die twee broers het tot 'n burgeroorlog gelei waarin Rharhabe verslaan is en gedwing is om wes van die Groot-Keirivier te vlug. Daar het hy 'n nuwe koninkryk gestig onder Xhosas wat reeds daar woonagtig was. Rharhabe en sy erfgenaam, Mlawu, is in struwelings doodgemaak wat beheer na Mlawu se seun Ngqika laat oorgaan het. Dié was egter te jonk om te regeer en Rharhabe se ander seun, Ndlambe, het namens hom regeer tot hy oud genoeg was. Die stam het as die Ngqika bekend geword.[1]

Teen die einde van die 18de eeu het Xhosa gebiedsuitbreiding en die ooswaartse trek van Europese setlaars van die Kaapkolonie die groepe in kontak met mekaar gebring. Beide groepe was oorwegend afhanklik van beesboerdery wat noodwendig tot konflik gelei het. Dit het kompetisie vir weiveld wes van die Groot-Keirivier ingesluit sowel as oor en weer strooptogte. Die frekwensie en graad van die konflik het vinnig geëskaleer en teen 1779 het die situasie buite beheer geraak. Drie grensoorloë het oor die volgende 25 jaar plaasgevind.[1]

'n Noemenswaardige gebeurtenis uit die tydperk is 'n bondgenootskap tussen Ndlambe, wat namens die te jong Ngqika regeer het, en Nederlandse setlaars uit die Kaapkolonie. Hy wou naamlik in 1793 die oorblywende Xhosa stamme wes van die Keirivier verslaan wat die Ngqika die opperstam in die gebied sou maak. In die Tweede Grensoorlog het die Boere, wat gretig was om 'n einde te bring aan voortslepende veediefstal, gehelp om 'n aantal kleiner stamme uit die gebied wes van die Groot-Visrivier te dryf wat Ndlambe toegelaat het om met die vlugtendes af te reken. Teen die tyd dat Ngqika agtien geword het was Ndlambe nie juis gretig om die mag oor te gee nie. Dit het daartoe gelei dat hy hulp gaan soek het by die Gcaleka, oos van die Keirivier. Ngqika het Ndlambe egter in 'n beroemde slag verslaan en in hegtenis geneem.[1]

Die Xhosas bestaan uit verskeie stamme, insluitend die Pondo, Themboe, Pondomise, Gcaleka en Bhaca, en later ook die splintergroep, die Fingo. Baie van hulle woon verspreid buite hierdie gebiede, hoofsaaklik as gevolg van 'n voorspelling wat in die middel-1850's gemaak is. Hierdie voorspelling staan bekend as Nongqawuse, vernoem na 'n jong meisie wat in 1856 'n visioen van die voorvaderlike krygers ontvang het. Hul boodskap was dat sy aan haar mense moes vertel dat die son op 'n sekere dag bloedrooi sal wees en om twaalfuur die middag swart sou word en die wit setlaars sou vernietig. Om hierdie visioen te gehoorsaam, moes hulle al hul "onrein" beeste en landerye vernietig. Daarna sou vetter troppe vee en gewasse uit die grond verrys en hul verliese vergoed. Binne maande ná die vernietiging van hierdie lewensbronne het tienduisende mense gesterf weens hongersnood, wat die einde van die Xhosa as 'n magtige nasie tot gevolg gehad het. Hierdie gebeurtenis staan bekend as die Nasionale Selfmoord van Xhosas.

Die Xhosa het 'n trotse militêre geskiedenis: nòg die magtige Shaka Zoeloes, nòg die wit setlaars van die negentiende eeu kon hulle verslaan.

Vandag[wysig | wysig bron]

Xhosa-kinders in die voormalige Transkei
'n Xhosa-vrou wat vanaf die voormalige Transkei na die Wes-Kaap verhuis het

Die opvallende kleure van hul komberse, wat hulle as mantels dra (tradisioneel met rooi oker gekleur en verskillend van stamgroep tot stamgroep), het aan hulle die naam "Rooikombersmense" besorg. Hierdie rooi oker dui ook die spesifieke status en tradisie van die vrou aan en word ook as skoonheidsmiddel gebruik.

Die Xhosa word egter nie geroem vir hul puik vakmanskap nie. In der waarheid vervaardig hulle nooit hul eie huishoudelike erdewerk nie. Nogtans bly versiering met rooi oker, kralewerk en oordadige pype, wat kenmerkend van hul kultuur is, hul tradisionele drag. Dit is interessant dat die vroue se pype baie langer is as dié van die mans en wel om 'n goeie rede – hul indrukwekkende lengte verseker dat die as nie op die babas op hul skote of aan die bors val nie.

Daar is baie heilige rituele en seremonies wat met die Xhosa geassosieer word, soos die inisiasie van jong seuns, genaamd khwetha – 'n drie maande lange periode van afsondering waartydens die ingewydes hul naakte liggame met wit klei smeer en hulle met slegs 'n karos of diervel bedek is. Nog 'n interessante aspek is die feit dat Suid-Afrika se nasionale voël, die grasieuse bloukraanvoël, vir die Xhosa 'n heilige en beskermde voël is.

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Rural Health Initiative South Africa[dooie skakel], Xhosa History and Society Geargiveer 5 Oktober 2006 op Wayback Machine, besoek op 17 November 2007
  2. Countries and their Cultures, Xhosa, besoek op 17 November 2007
  3. southafrica.info Geargiveer 3 Januarie 2013 op Wayback Machine, South Africa grows to 44.8-million Geargiveer 22 Mei 2005 op Wayback Machine, URL besoek op 17 November 2007
  4. Amathole District Municipality Geargiveer 3 September 2011 op Wayback Machine, Phalo Route[dooie skakel] Besoek op 18 November 2007

Bronnelys[wysig | wysig bron]

  • Elliott, Aubrey: The magic world of the Xhosa. In: Lantern.Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 23, nr. 1, September 1973

Eksterne skakels[wysig | wysig bron]


Etniese groepe in Suid-Afrika

AfrikanersAnglo-AfrikaneAsiateGriekwasKaapse MaleiersKhoisanKleurlingeNdebelesNoord-Sotho'sSuid-Sotho'sSwazi'sTsongasTswanasVendasXhosasZoeloes