Gaan na inhoud

Geskiedenis van die Aarde: Verskil tussen weergawes

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
Uitgebrei, nog besig
Uitgebrei, nog besig
Lyn 80: Lyn 80:
}}, Taylor (2006) by die Nasa-webtuiste.
}}, Taylor (2006) by die Nasa-webtuiste.
</ref>
</ref>

===Eerste kontinente===
[[Lêer:North america terrain 2003 map.jpg|thumb|’n Geologiese kaart van [[Noord-Amerika]], volgens ouderdom. Die rooi en pienk dui rotse uit die Argeïkum aan.]]
[[Konveksie|Mantelkonveksie]], die proses wat [[plaattektoniek]] vandag aandryf, is die gevolg van hittevloei van die Aarde se binnekant na sy oppervlak. Dit betrek die skepping van rigiede tektoniese plate by onderwater-bergreekse. Dié plate word vernietig deur subduksie, wanneer hulle onder mekaar inbeweeg en in die mantel wegsink by subduksiesones. Tydens die vroeë Argeïkum (sowat 3&nbsp;miljard jaar gelede) was die mantel baie warmer as vandag, waarskynlik sowat 1&nbsp;600&nbsp;°C,<ref name=Cattermole>{{Cite book|last=Cattermole|first=Peter|title=The story of the earth|year=1985|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=978-0-521-26292-7|coauthors=Moore, Patrick}}</ref> en die konveksie in die mantel was dus vinniger. ’n Proses soortgelyk aan vandag se plaattektoniek sou dus vinniger verloop het. Dit is waarskynlik dat subduksiesones in die Hadeïkum en Argeïkum meer algemeen was, en daarom sou tektoniese plate kleiner gewees het.<ref name="stanley2005"/>

Die aanvanklike kors, wat gevorm het toe die Aarde die eerste keer begin solied raak het, het heeltemal verdwyn vanweë dié vinnige Hadeïese plaattektoniek en die intense botsings met ander hemelliggame. Daar word egter geglo dit het uit onder meer [[basalt]] bestaan, nes vandag se oseaankors.<ref name="stanley2005"/> Die eerste groter stukke kontinentale kors het aan die begin van die Hadeïkum, sowat 4&nbsp;miljard jaar gelede, ontstaan. Wat van hierdie eerste, klein kontinente oor is, word [[kraton]]e genoem. Hierdie stukke laat Hadeïese en vroeë Argeïese kors het die kerns gevorm waarom vandag se kontinente gegroei het.<ref>{{cite conference |url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004AGUSM.T41C..01B |title=What is a craton? |author=Bleeker, W. |authorlink= |coauthors=B. W. Davis |date=May 2004 |publisher=American Geophysical Union |conference=Spring meeting |booktitle= |pages= |location= |id=T41C-01 }}</ref>

Die oudste rotse op Aarde word aangetref in die Noord-Amerikaanse kraton [[Kanada]]. Hulle is [[tonaliet]] van sowat 4&nbsp;miljoen jaar gelede. Hulle wys tekens van [[Metamorfose|metamorfisme]] teen hoë temperature, maar ook afsettingsdeeltjies wat rond gevorm is deur erosie terwyl hulle deur water vervoer is – wat wys riviere en seë het toe al bestaan.<ref name="lunine">{{Cite book|last=Lunine |first=J.I. |year=1999 |title=Earth: evolution of a habitable world |publisher=Cambridge University Press |location=VK |isbn=0-521-64423-2 |ref=harv}}</ref>

===Oseane en atmosfeer===
Daar word dikwels gesê die Aarde het drie atmosfere gehad. Die eerste, wat uit die sonnewel ontstaan het, het bestaan uit ligte elemente uit die newel, hoofsaaklik [[waterstof]] en [[helium]]. Die sonwind en die Aarde se hitte sou dié atmosfeer weggedryf het en dit is hoekom die atmosfeer vandag min van dié elemente bevat in vergelyking met die oorvloed wat in die res van die ruimte voorkom.<ref name=Kasting93>{{Cite journal|last=Kasting|first=James F.|title=Earth's early atmosphere|journal=Science|year=1993|volume=259|pages=920–926|doi=10.1126/science.11536547|issue=5097|ref=harv|pmid=11536547}}</ref> Tydens ’n groot impak het die Aarde vlugtige gasse vrygestel en later is nog gas vrygestel deur [[Vulkaan|vulkane]] – so is ’n tweede atmosfeer ryk aan [[kweekhuis]]gasse maar arm aan suurstof gevorm.<ref name="stanley2005"/> Eindelik het ’n derde atmosfeer, met baie suurstof, ontstaan toe [[bakterie]]ë sowat 2,8&nbsp;miljard jaar gelede suurstof begin vervaardig het.<ref name=Gale>{{Cite book|last=Gale|first=Joseph|title=Astrobiology of Earth : the emergence, evolution, and future of life on a planet in turmoil|year=2009|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=978-0-19-920580-6}}</ref>

In vroeëre modelle oor die vorming van die atmosfeer en oseane, is die tweede atmosfeer gevorm deur vlugtige gasse uit die Aarde se binnekant. Nou word die moontlikheid erken dat baie van die vlugtige gasse kon gekom het van liggame wat verdamp het toe hulle met die Aarde gebots het. Die atmosfeer en oseane kon dus begin vorm het in dieselfde tyd as die Aarde.<ref name=Kasting03>{{Cite journal|last=Kasting|first=James F.|coauthors=Catling, David|title=Evolution of a habitable planet|journal=Annual Review of Astronomy and Astrophysics|volume=41|issue=1|pages=429–463|year=2003 |doi=10.1146/annurev.astro.41.071601.170049|bibcode = 2003ARA&A..41..429K }}</ref> Die nuwe atmosfeer het moontlik [[waterdamp]], [[koolstofdioksied]], [[stikstof]] en kleiner hoeveelhede van ander gasse bevat.<ref name="stanley2005"/>

Klein hemelligame op ’n afstand van 1&nbsp;[[astronomiese eenheid]] (AE), die afstand tussen die Son en die Aarde, het waarskynlik nie enige water tot die Aarde bygedra nie omdat die sonnewel te warm was vir ys om te vorm, en die hidrering van rotse deur waterdamp sou te lank geneem het.<ref name=Selsis>{{cite book |last=Selsis |first=Franck |chapter=Chapter 11. The Prebiotic Atmosphere of the Earth |title=Astrobiology: Future perspectives |series=Astrophysics and space science library |volume=305 |pages=267–286 |year=2005 |doi=10.1007/1-4020-2305-7_11}}</ref> Die water moes gekom het van meteoriete uit die buitenste [[Asteroïdegordel]] en ander verafgeleë liggame. [[Komeet|Komete]] kon ook betrokke gewees het; hoewel die meeste vandag in wentelbane verder as [[Neptunus (planeet)|Neptunus]] voorkom, wys rekenaarsimulasies hulle was aanvanklik baie algemener in die binneste deel van die Sonnestelsel.<ref name="lunine"/>

Namate die planeet afgekoel het, het wolke ontstaan en reën het die oseane gevorm. Volgens onlangse bewyse kon die oseane tot so vroeg as 4,4&nbsp;miljoen jaar gelede begin vorm het.<ref name="nature1"/> Aan die begin van die Argeïkum het hulle reeds die Aarde bedek. Dit is moeilik om te verduidelik hoekom, aangesien [[ster]]re helderder word namate hulle ouer word. Met sy vorming sou die Son maar sowat 70% van sy huidige krag gehad het en volgens baie modelle moes die Aarde dus deur ys bedek gewees het.<ref name="Sagan">{{cite journal
| author=Sagan, Carl; Mullen, George
| date=July 7, 1972
| title=Earth and Mars: Evolution of Atmospheres and Surface Temperatures
| journal=Science | volume=177 | issue=4043
| pages=52–56
| doi=10.1126/science.177.4043.52
| pmid=17756316
| bibcode=1972Sci...177...52S
| ref=harv
}}</ref> ’n Waarskynlike verklaring is dat daar genoeg koolstofdioksied en [[metaan]] was om ’n kweekhuiseffek te skep. Eersgenoemde sou deur vulkane geproduseer gewees het en laasgenoemde deur vroeë mikrobes.


== Verwysings ==
== Verwysings ==

Wysiging soos op 22:05, 11 Februarie 2014

’n Kunstenaarsvoorstelling van die vorming van die Sonnestelsel.

Die geskiedenis van die Aarde het betrekking op die ontwikkeling van die planeet Aarde, van sy vorming tot die hede. Feitlik alle vertakkings van die natuurwetenskap het bygedra tot ’n begrip van die hoofgebeure in die Aarde se verlede. Die planeet is omtrent ’n derde so oud soos die heelal. ’n Enorme aantal biologiese en geologiese veranderings het in dié tyd plaasgevind.

Die Aarde het sowat 4,54 miljard (4,54×109) jaar gelede gevorm deur akkresie van die newel waaruit die Son ontstaan het. Vulkaangasse het moontlik die aanvanklike atmosfeer gevorm, maar dit het feitlik geen suurstof bevat nie en sou giftig gewees het vir mense en die meeste vorme van moderne lewe. Die grootste deel van die Aarde was gesmelt vanweë uiterste vulkaanaktiwiteite en gereelde botsings met ander hemelliggame. Een baie groot botsing het vermoedelik die kanteling van die Aarde se as en die vorming van die maan veroorsaak. Mettertyd het die Aarde afgekoel en ’n soliede kors gevorm, wat meegebring het dat water op die oppervlak kon bestaan.

Die eerste lewensvorme het tussen sowat 3,8 en 3,5 miljard jaar gelede ontstaan. Die vroegste getuienis van lewe op Aarde is grafiet wat biogenies blyk te wees in 3,7 miljard jaar oue metamorfe gesteentes wat in Wes-Groenland ontdek is[1] en fossiele in 3,48 miljard jaar oue sandsteen wat in Wes-Australië ontdek is.[2][3]

Fotosintetiese lewe het blykbaar sowat 2 miljard jaar gelede ontstaan en die atmosfeer met suurstof gevul. Die lewensvorme het meestal klein en mikroskopies gebly tot sowat 580 miljoen jaar gelede, toe komplekse, veelsellige lewe ontstaan het. Tydens die Kambriese Periode was daar ’n "Kambriese ontploffing", waarin lewe vinnig gediversifiseer het in die meeste groot filums.

Geologiese veranderings het konstant plaasgevind sedert die Aarde se vorming, en net so het die lewe voortdurend verander. Spesies het aanhou ontwikkel en so het nuwe vorme ontstaan; hulle het gesplits in dogterspesies of het uitgesterf weens ’n voortdurend veranderende planeet. Plaattektoniek het ’n groot rol gespeel in die vorming van die Aarde se oseane, sowel as die lewe daarin. Die biosfeer het weer ’n belangrike invloed gehad op die atmosfeer en ander abiotiese toestande op die planeet, soos die vorming van die osoonlaag, die toename in suurstof en die vorming van grond.

Geologiese tydskaal

Geologiese tyd, gekondenseer in ’n diagram, met die lengtes van die verskillende eons in die Aarde se geskiedenis.

Die geskiedenis van die Aarde word chronologies georganiseer in ’n tabel bekend as die geologiese tydskaal. Dié word in tydperke verdeel gebaseer op stratigrafiese ontledings.

Vorming van die Sonnestelsel

Die standaardmodel vir die vorming van ons Sonnestelsel is die solêre nebulêre hipotese.[4] In dié model is die Sonnestelsel gevorm uit ’n groot, draaiende wolk van interstellêre stof en gas. Dit het bestaan uit waterstof en helium wat kort ná die Groot Knal 13,8 miljard jaar gelede gevorm het, asook swaarder elemente wat van supernovas afkomstig was. Sowat 4,5 miljard jaar gelede het die newel begin saamtrek – dit kon veroorsaak gewees het deur ’n supernova in die nabye omgewing. ’n Skokgolf kon ook veroorsaak het dat die newel begin draai het. Namate die wolk vinniger gedraai het, het sy hoekmomentum, swaartekrag en inersie (rustraagheid) dit platgedruk in ’n protoplanetêre skyf loodreg op sy draai-as. Klein versteurings vanweë botsings en die hoekmomentum van ander groot brokstukke het veroorsaak dat kilometer grootte protoplanete begin vorm het wat om die middel van die newel geroteer het.[5]

’n Kunstenaarsvoorstelling van ’n protoplanetêre skyf.

Die middel van die newel, wat nie ’n groot hoekmomentum gehad het nie, het vinnig inmekaargestort en die samedrukking het dit verhit totdat die kernfusie van waterstof in helium begin het. Ná nog samedrukkings het ’n T Tauri-ster ontstaan en in die Son ontwikkel. Intussen het swaartekrag in die buitenste dele van die newel materie saamgepers en die res van die protoplanetêre skyf het ringe begin vorm wat van mekaar geskei geraak het. Al hoe groter afval- en stofdeeltjies is saamgepers en so het die planete gevorm.[5] Die Aarde het sowat 4,54 miljard jaar gelede op dié manier begin vorm aanneem en was ná sowat 10–20 miljoen jaar klaar gevorm. Die sonwind van die nuwe T Tauri-ster het die meeste van die materiaal in die skyf weggeblaas wat nie deel van groter liggame uitgemaak het nie.

Dit is min of meer die proses wat plaasvind met die vorming van alle nuwe sterre, waarvan sommige planete vorm.[6]

Die proto-Aarde het danksy akkresie gegroei tot sy binnekant warm genoeg was om die swaar, siderofiele metale te smelt. Omdat hulle ’n groter digtheid as die silikate gehad het, het hulle gesink. Hierdie sogenaamde "ysterramp" het veroorsaak dat ’n primitiewe mantel en ’n metaalkern van mekaar geskei geraak het net 10 miljoen jaar nadat die Aarde begin vorm het, en dit het gelei tot die gelaagde struktuur van die Aarde en die vorming van die planeet se magneetveld.[7] J.A. Jacobs [8] was die eerste wetenskaplike wat voorgestel het dat die binneste kern – ’n soliede binnekant wat onderskei kan word van die vloeibare buitenste kern – aan die vries is en dat dit groei uit die vloeibare kern vanweë die geleidelike verkoeling van die Aarde se binnekant (sowat 100 ºC elke miljard jaar[9]).

Hadeïese en Argeïese Eon

Die eerste eon in die Aarde se geskiedenis, die Hadeïkum, het met die Aarde se vorming begin en is gevolg deur die Argeïkum omtrent 3,8 miljard jaar gelede.[10] Die oudste rotse op Aarde dateer uit sowat 4 miljard jaar gelede. Volgens die grootimpak-hipotese vir die maan se vorming het ’n kleiner protoplaneet die Aarde getref kort ná die vorming van die aanvanklike kors. ’n Deel van die mantel en kors is die ruimte in geskiet en so is die maan gevorm.[11]

Uit die groot aantal kraters op ander hemelliggame word afgelei dat ’n periode van intense meteoriet-botsings sowat 4,1 miljard jaar gelede begin het en sowat 3,8 miljard jaar gelede aan die einde van die Hadeïkum geëindig het.[12] Terselfdertyd was die mate van vulkaanaktiwiteit hoog vanweë die groot hittevloei. Kristalle van sowat 4,4 miljard jaar gelede bevat bewyse van kontak met vloeibare water, waaruit afgelei kan word dat oseane of seë toe reeds moes bestaan het.[13]

Teen die begin van die Argeïkum het die Aarde al taamlik afgekoel. Die meeste moderne lewensvorme sou nie kon oorleef het in die Argeïese atmosfeer nie omdat dit nie suurstof en osoon bevat het nie. Daar word egter geglo oerlewe het begin ontwikkel teen die vroeë Argeïkum, met kandidaat-fossiele wat dateer uit tot sowat 3,5 miljoen jaar gelede. [14] Sommige wetenskaplikes meen selfs dat lewe in die laat Hadeïkum kon begin het, tot 4,4 miljoen jaar gelede, en dat dit die bombardement van meteoriete kon oorleef het in hipoterminale bronne onder die Aarde se oppervlak.[15]

Vorming van die Maan

’n Kunstenaarsvoorstelling van die enorme botsing waaruit die maan moontlik ontstaan het.

Die Aarde se enigste natuurlike satelliet, die maan, is groter in verhouding met sy planeet as enige ander maan in die Sonnestelsel. (Pluto se maan, Charon, is groter[16], maar Pluto word as ’n dwergplaneet geklassifiseer[17].) Tydens die Apollo-program is rotse van die maan af gebring en radiometriese datering het gewys dit is 4,53 ± ,01 miljard jaar oud,[18] minstens 30 miljoen jaar jonger as die Sonnestelsel.[19] Nuwe getuienis dui daarop dat die maan selfs jonger kan wees: 4,48 ± 0,02 miljard jaar, of 70–110 miljoen jaar jonger as die Sonnestelsel.[20]

Teorieë vir die vorming van die maan moet verduidelik hoekom dit so laat gevorm is, asook die volgende feite. Eerstens het die maan ’n lae digtheid (3,3 keer dié van water, in vergelyking met 5,5 vir die Aarde,[21]) en ’n klein metaalkern. Tweedens is daar feitlik geen water of ander vlugtige stowwe op die maan nie. Derdens het die Aarde en maan dieselfde hoeveelheid suurstofisotope. Van die teorieë wat voorgestel is vir hierdie verskynsels, word net een algemeen aanvaar: volgens die reuse-impakhipotese het die maan ontstaan nadat ’n liggaam so groot soos Mars die proto-Aarde skrams getref het.[22]

Die botsing tussen die Aarde en die ander liggaqam, wat soms Theia genoem word,[19] het sowat 100 miljoen keer die energie vrygestel as die impak wat die Dinosourus-uitwissing veroorsaak het. Dit was genoeg om van die Aarde se buitenste lae te laat verdamp en albei liggame te laat smelt.[22] ’n Deel van die Aarde se mantel is in ’n baan om die planeet geskiet. Volgens die hipotese het die maan min metale gekry en dit verklaar sy ongewone samestelling.[23] Die materiaal wat om die Aarde gewentel het, sou binne weke een liggaam kon gevorm het. Onder sy eie swaartekrag kon die materiaal ’n meer sferiese liggaam geword het: die maan.[24]

Eerste kontinente

’n Geologiese kaart van Noord-Amerika, volgens ouderdom. Die rooi en pienk dui rotse uit die Argeïkum aan.

Mantelkonveksie, die proses wat plaattektoniek vandag aandryf, is die gevolg van hittevloei van die Aarde se binnekant na sy oppervlak. Dit betrek die skepping van rigiede tektoniese plate by onderwater-bergreekse. Dié plate word vernietig deur subduksie, wanneer hulle onder mekaar inbeweeg en in die mantel wegsink by subduksiesones. Tydens die vroeë Argeïkum (sowat 3 miljard jaar gelede) was die mantel baie warmer as vandag, waarskynlik sowat 1 600 °C,[25] en die konveksie in die mantel was dus vinniger. ’n Proses soortgelyk aan vandag se plaattektoniek sou dus vinniger verloop het. Dit is waarskynlik dat subduksiesones in die Hadeïkum en Argeïkum meer algemeen was, en daarom sou tektoniese plate kleiner gewees het.[22]

Die aanvanklike kors, wat gevorm het toe die Aarde die eerste keer begin solied raak het, het heeltemal verdwyn vanweë dié vinnige Hadeïese plaattektoniek en die intense botsings met ander hemelliggame. Daar word egter geglo dit het uit onder meer basalt bestaan, nes vandag se oseaankors.[22] Die eerste groter stukke kontinentale kors het aan die begin van die Hadeïkum, sowat 4 miljard jaar gelede, ontstaan. Wat van hierdie eerste, klein kontinente oor is, word kratone genoem. Hierdie stukke laat Hadeïese en vroeë Argeïese kors het die kerns gevorm waarom vandag se kontinente gegroei het.[26]

Die oudste rotse op Aarde word aangetref in die Noord-Amerikaanse kraton Kanada. Hulle is tonaliet van sowat 4 miljoen jaar gelede. Hulle wys tekens van metamorfisme teen hoë temperature, maar ook afsettingsdeeltjies wat rond gevorm is deur erosie terwyl hulle deur water vervoer is – wat wys riviere en seë het toe al bestaan.[27]

Oseane en atmosfeer

Daar word dikwels gesê die Aarde het drie atmosfere gehad. Die eerste, wat uit die sonnewel ontstaan het, het bestaan uit ligte elemente uit die newel, hoofsaaklik waterstof en helium. Die sonwind en die Aarde se hitte sou dié atmosfeer weggedryf het en dit is hoekom die atmosfeer vandag min van dié elemente bevat in vergelyking met die oorvloed wat in die res van die ruimte voorkom.[28] Tydens ’n groot impak het die Aarde vlugtige gasse vrygestel en later is nog gas vrygestel deur vulkane – so is ’n tweede atmosfeer ryk aan kweekhuisgasse maar arm aan suurstof gevorm.[22] Eindelik het ’n derde atmosfeer, met baie suurstof, ontstaan toe bakterieë sowat 2,8 miljard jaar gelede suurstof begin vervaardig het.[29]

In vroeëre modelle oor die vorming van die atmosfeer en oseane, is die tweede atmosfeer gevorm deur vlugtige gasse uit die Aarde se binnekant. Nou word die moontlikheid erken dat baie van die vlugtige gasse kon gekom het van liggame wat verdamp het toe hulle met die Aarde gebots het. Die atmosfeer en oseane kon dus begin vorm het in dieselfde tyd as die Aarde.[30] Die nuwe atmosfeer het moontlik waterdamp, koolstofdioksied, stikstof en kleiner hoeveelhede van ander gasse bevat.[22]

Klein hemelligame op ’n afstand van 1 astronomiese eenheid (AE), die afstand tussen die Son en die Aarde, het waarskynlik nie enige water tot die Aarde bygedra nie omdat die sonnewel te warm was vir ys om te vorm, en die hidrering van rotse deur waterdamp sou te lank geneem het.[31] Die water moes gekom het van meteoriete uit die buitenste Asteroïdegordel en ander verafgeleë liggame. Komete kon ook betrokke gewees het; hoewel die meeste vandag in wentelbane verder as Neptunus voorkom, wys rekenaarsimulasies hulle was aanvanklik baie algemener in die binneste deel van die Sonnestelsel.[27]

Namate die planeet afgekoel het, het wolke ontstaan en reën het die oseane gevorm. Volgens onlangse bewyse kon die oseane tot so vroeg as 4,4 miljoen jaar gelede begin vorm het.[13] Aan die begin van die Argeïkum het hulle reeds die Aarde bedek. Dit is moeilik om te verduidelik hoekom, aangesien sterre helderder word namate hulle ouer word. Met sy vorming sou die Son maar sowat 70% van sy huidige krag gehad het en volgens baie modelle moes die Aarde dus deur ys bedek gewees het.[32] ’n Waarskynlike verklaring is dat daar genoeg koolstofdioksied en metaan was om ’n kweekhuiseffek te skep. Eersgenoemde sou deur vulkane geproduseer gewees het en laasgenoemde deur vroeë mikrobes.

Verwysings

  1. ↑ Yoko Ohtomo, Takeshi Kakegawa, Akizumi Ishida, Toshiro Nagase, Minik T. Rosing (8 Desember 2013). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. doi:10.1038/ngeo2025. Besoek op 9 Des. 2013. {{cite web}}: Gaan datum na in: |accessdate= (hulp); Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (hulp)AS1-onderhoud: gebruik authors-parameter (link)
  2. ↑ Borenstein, Seth (13 November 2013). "Oldest fossil found: Meet your microbial mom". AP News. Besoek op 15 November 2013.
  3. ↑ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (8 November 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. Besoek op 15 November 2013.
  4. ↑ Encrenaz, T. (2004). The solar system (3de uitg.). Berlin: Springer. p. 89. ISBN 978-3-540-00241-3.
  5. ↑ 5,0 5,1 P. Goldreich, W. R. Ward (1973). "The Formation of Planetesimals". Astrophysical Journal. 183: 1051–1062. Bibcode:1973ApJ...183.1051G. doi:10.1086/152291. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  6. ↑ Kokubo, Eiichiro (2002). "Formation of protoplanet systems and diversity of planetary systems". The Astrophysical Journal. 581 (1): 666–680. Bibcode:2002ApJ...581..666K. doi:10.1086/344105. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp)
  7. ↑ Charles Frankel, 1996, Volcanoes of the Solar System, Cambridge University Press, pp. 7–8, ISBN 0-521-47770-0
  8. ↑ J.A. Jacobs (1953). "The Earth's inner core". Nature. 172 (4372): 297–298. Bibcode:1953Natur.172..297J. doi:10.1038/172297a0.
  9. ↑ van Hunen, J.; van den Berg, A.P. (2007). "Plate tectonics on the early Earth: Limitations imposed by strength and buoyancy of subducted lithosphere". Lithos. 103 (1–2): 217–235. Bibcode:2008Litho.103..217V. doi:10.1016/j.lithos.2007.09.016.
  10. ↑ Gradstein, F. M.; Ogg, James George; Smith, Alan Gilbert, reds. (2004). A Geological Time Scale 2004. Herdruk 2006. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78673-7. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  11. ↑ Belbruno, E. (2005). "Where Did The Moon Come From?". The Astronomical Journal. 129 (3): 1724–1745. arXiv:astro-ph/0405372. Bibcode:2005AJ....129.1724B. doi:10.1086/427539. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp)
  12. ↑ Britt, Robert Roy (24 Julie 2002). "New Insight into Earth's Early Bombardment". Space.com. Besoek op 9 Februarie 2012.
  13. ↑ 13,0 13,1 Wilde, S. A.; Valley, J.W.; Peck, W.H. and Graham, C.M. (2001). "Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago" (PDF). Nature. 409: 175–178. Bibcode:2001Natur.409..175W. doi:10.1038/35051550. PMID 11196637. Besoek op 25 Mei 2013.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  14. ↑ Taylor, Thomas N. (2006). Paleobotany: the biology and evolution of fossil plants. Academic Press. p. 49. ISBN 9780123739728. {{cite book}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp)
  15. ↑ Steenhuysen, Julie (21 Mei 2009). "Study turns back clock on origins of life on Earth". Reuters.com. Reuters. Besoek op 21 Mei 2009.
  16. ↑ "Space Topics: Pluto and Charon". The Planetary Society. Besoek op 6 April 2010.
  17. ↑ "Pluto: Overview". Solar System Exploration. National Aeronautics and Space Administration. Besoek op 19 April 2012.
  18. ↑ Kleine, T.; Palme, H.; Mezger, K.; Halliday, A.N. (2005). "Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon". Science. 310 (5754): 1671–1674. Bibcode:2005Sci...310.1671K. doi:10.1126/science.1118842. PMID 16308422.
  19. ↑ 19,0 19,1 Halliday, A.N. (2006). The Origin of the Earth; What's New?. pp. 205–210. {{cite book}}: |journal= ignored (hulp)
  20. ↑ Halliday, Alex N (28 November 2008). "A young Moon-forming giant impact at 70–110 million years accompanied by late-stage mixing, core formation and degassing of the Earth". Philosophical Transactions of the Royal Society A. Philosophical Transactions of the Royal Society. 366 (1883): 4163–4181. Bibcode:2008RSPTA.366.4163H. doi:10.1098/rsta.2008.0209. PMID 18826916. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  21. ↑ Williams, David R. (1 September 2004). "Earth Fact Sheet". Nasa. Besoek op 9 Augustus 2010.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 Stanley, Steven M. (2005). Earth system history (2de uitg.). New York: Freeman. ISBN 978-0-7167-3907-4. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  23. ↑ Newsom, Horton E.; Taylor, Stuart Ross (1989). "Geochemical implications of the formation of the Moon by a single giant impact". Nature. 338 (6210): 29–34. Bibcode:1989Natur.338...29N. doi:10.1038/338029a0.
  24. ↑ Taylor, G. Jeffrey (26 April 2004). "Origin of the Earth and Moon". Nasa. Besoek op 27 Maart 2006., Taylor (2006) by die Nasa-webtuiste.
  25. ↑ Cattermole, Peter (1985). The story of the earth. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-26292-7. {{cite book}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp)
  26. ↑ Bleeker, W.; B. W. Davis (May 2004). "What is a craton?" in Spring meeting., American Geophysical Union. T41C-01. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Lunine, J.I. (1999). Earth: evolution of a habitable world. VK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-64423-2. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  28. ↑ Kasting, James F. (1993). "Earth's early atmosphere". Science. 259 (5097): 920–926. doi:10.1126/science.11536547. PMID 11536547. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  29. ↑ Gale, Joseph (2009). Astrobiology of Earth : the emergence, evolution, and future of life on a planet in turmoil. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-920580-6.
  30. ↑ Kasting, James F. (2003). "Evolution of a habitable planet". Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 41 (1): 429–463. Bibcode:2003ARA&A..41..429K. doi:10.1146/annurev.astro.41.071601.170049. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp)
  31. ↑ Selsis, Franck (2005). "Chapter 11. The Prebiotic Atmosphere of the Earth". Astrobiology: Future perspectives. Astrophysics and space science library. Vol. 305. pp. 267–286. doi:10.1007/1-4020-2305-7_11.
  32. ↑ Sagan, Carl; Mullen, George (7 Julie 1972). "Earth and Mars: Evolution of Atmospheres and Surface Temperatures". Science. 177 (4043): 52–56. Bibcode:1972Sci...177...52S. doi:10.1126/science.177.4043.52. PMID 17756316. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)AS1-onderhoud: meer as een naam (link)

Eksterne skakels

  • Cosmic Evolution – ’n gedetailleerde kykie na gebeure van die Aarde se vroming tot die hede
  • Valley, John W. "A Cool Early Earth?" Scientific American. 2005 Oktober 58–65. – bespreking van die tyd van die vorming van die oseane en ander belangrike gebeure
  • Evolution timeline (gebruik Shockwave). Geanimeerde verhaal van die Groot Knal, die vorming van die Aarde, die ontstaan van bakterieë en die uiteindelik ontstaan van die mens
  • Wikimedia Commons logo Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Geskiedenis van die Aarde.
  • Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia

Sjabloon:Link GA Sjabloon:Link GA Sjabloon:Link FA Sjabloon:Link FA Sjabloon:Link FA Sjabloon:Link FA

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Geskiedenis_van_die_Aarde&oldid=1239428"