Arend Hofmeyr

	Arend Hermanus Hofmeyr
	Ds. Arend Hermanus Hofmeyr
Naam	Arend Hermanus Hofmeyr
Geboorte	27 September 1837; Kaapstad, Kaapkolonie
Sterfte	14 April 1903; Hermanus, Kaapkolonie
Kerkverband	Nederduits Gereformeerd
Gemeente(s)	Maclean, Hanover
Jare aktief	1869–1903
Kweekskool	Kweekskool, Stellenbosch

Ds. Arend Hermanus Hofmeyr (Kaapstad, 27 September 1837 – Hermanus, 14 April 1903) was van 1877 tot sy dood leraar van die NG gemeente Hanover in die Karoo. Hy word beskryf as ’n nederige, verstandige en vriendelike maar besliste mens.

Afkoms

Hofmeyr was die seun van Arend Hermanus Hofmeyr (Kaapstad, 17 April 1802 – Somerset-Oos, 9 Maart 1887) van die landgoed Waterhof in die Kaapse stadskom, ’n kleinseun van die Hofmeyr-stamvader Johann Heinrich Hofmeyr (Ibbenbüren, Münster, Noordryn-Wesfale, 17 Maart, 1721 – Kaapstad, 4 Julie 1805). Die stamvader het twee seuns gehad, Jan Hendrik (1759–1838), van wie ds. Arend Hofmeyr ’n agterkleinseun was, en Stephanus Johannes Hofmeyr (1760–1826). Die politieke leier Jan Hendrik Hofmeyr was ’n neef van ds. Arend Hofmeyr se vader, ’n bekende bankier in die Moederstad.

Sy moeder was Susanna Maria Hofmeyr (Paarl, 4 Oktober 1813 – Somerset-Oos, 11 Mei 1887). Albei sy ouers is op Somerset-Oos oorlede nadat hulle by hul seun ds. J.H. Hofmeyr in die ou pastorie gaan inwoon het waar hy en sy vrou, Isabella, ’n dogter van ou ds. Andrew Murray van Graaff-Reinet en suster van vyf broers wat predikant geword het, die bejaardes in hul laaste jare versorg het.

Arend se eerste eggenote, Louisa Adriana (Wiesie, 1845–1883), met wie hy op 20 Oktober 1868 in die Paarl getroud is, was een van die sewe dogters van Adriaan Jacobus Louw van die Paarl wat met ’n predikant getrou het, terwyl een van haar drie broers, Attie Louw (1859–1935), 38 jaar lank predikant was van die Heidelberg, Tvl. Danksy dié verwantskap het Arend Hofmeyr, buiten ds. Attie Louw, nog ses predikant-swaers gehad: prof. Nicolaas Hofmeyr.,^[1] ds. J.R Albertyn,^[2] ds. George Murray,^[3] prof. C.F.J. Muller,^[4] ds. J.C. Truter,^[5] en ds. P.G.J. Meiring. Vyf van sy broerskinders van Somerset-Oos het predikant geword: Lou, Charlie, John, Georg en Andrew en benewens George Murray, nog vier van sy broer Jan Hendrik se swaers: John, Andrew, William en Charles. Van Arend en Louisa se se vyf kinders het Attie ’n legendariese sendeling in Njassaland geword, Jan ’n mediese sendeling in Noord-Rhodesië, Willie was ’n tyd lank onderwyser in Njassaland, Issie het na dieselfde kolonie gegaan waar sy met die sendingboer Frikkie van Eeden getrou het en Lily het deur haar huwelik met ds. Kotie Retief van Njassaland ook die sendingsaak gedien.

Ds. Hofmeyr het altesaam 15 kinders gehad, naamlik 10 uit sy eerste huwelik en nog vyf uit sy tweede huwelik, met Jane Gray Wright (Skotland, 25 Augustus 1850 – Stellenbosch, 27 Oktober 1940) op 17 Desember 1884 op Somerset-Oos of Hanover. Sy eerste vrou was sewe jaar jonger as hy en die tweede 13 jaar.

Opleiding

Arend Hofmeyr het eers gaan boer. Tydens ’n diens in die Groote Kerk, waarvan sy familie lidmate was, waartydens die sendelinge A. McKidd en H.L. Gonin vir die sending afgesonder is, het Hofmeyr hom tot die evangeliebediening geroepe gevoel. Hierna het hy na die Kweekskool op Stellenbosch gegaan waar hy sy studie in 1868 voltooi het, toe hy 30 of 31 jaar oud was.

Maclean

Kort ná voltooiing van sy studie het ds. Hofmeyr ’n beroep na die Maclean in die Kaapkolonie se Grensgebied aanvaar. Dié gemeente is later na Komga verander, maar tydens ds. Hofmeyr se dienstyd het dit onder meer ook King William's Town en Oos-Londen ingesluit waar eers vroeg in die 20ste eeu NG gemeentes sou afstig. Dit was kort voor of net ná sy bevestiging in dié gemeente dat ds. Hofmeyr met sy eerste vrou getroud is. Hul eerste kind, wat na sy pa genoem is, is op 19 Februarie 1870 en die tweede, Charlotte Louise, op 7 Mei 1871 gebore, albei op Komga. Die derde, Susanna Maria, is daar gebore op 18 November 1872, maar die volgende jaar op 24 April oorlede, bes moontlik in die pastorie. Ook Attie (28 Desember 1872), Maria (9 Oktober 1875) en Margaretha Susanna (20 Maart 1877), wat almal kleintyd oorlede is, was boorlinge van Komga.

Vir Maclean was ds. Hofmeyr se vertrek na Hanover in die lente van 1877 ’n groot verlies. ’n Korrespondent in die "Cape Mercury" van King William's Town het indertyd berig (uit die Nederlands vertaal): "Die fraai kerk op Maclean het sy oorsprong te danke aan sy onvermoeide vlyt en die bestaan van die niekerklike skool, wat ’n groot opbloei beleef het, is ook aan die heer Hofmeyr te danke."

Hanover

Vir die gemeente Hanover was die koms van ds. Hofmeyr ’n groot wins, want sy 26 jaar lange dienstyd was een van die geseëndste tydvakke in die gemeente se geskiedenis. Binne vyf maande ná die vertrek van ds. J.I. Marais, wat professor aan die Kweekskool geword het, kon die gemeente sy opvolger in die persoon van ds. Arend Hofmeyr verwelkom. Benewens ’n salaris van £300 is hom ook 50 hamels en 12 mudden meel per jaar aangebied. Hy is beroep op dieselfde dag waarop demissie aan ds. Marais verleen is, maar het ses weke later laat weet dat hy nie voor die eerste naweek in Oktober ontvang en bevestig sou kon word nie omdat hy eers die nuwe kerk op Maclean sou voltooi en inwy. Drie broers het toe met ’n perdewa afgereis na Maclean om ds. Hofmeyr, sy vrou en vyf kinders te gaan haal. Terselfdertyd is ’n bokwa met esels gestuur om soveel moontlik van die pastoriegesin se huisraad te vervoer.

Op Vrydag 2 Oktober 1877 is ds. Hofmeyr en sy gesin die dorp binnegelei, gevolg deur 21 karre. Aangesien dit ook Nagmaalsnaweek was, was die ou kerk stampvol toe die bevestiging die Saterdagoggend plaasvind. Behalwe sy broer ds. J.H. Hofmeyr van die NG gemeente Somerset-Oos wat die bevestiging uitgespreek het, was ook ds. Hofmeyr se swaer ds. J.R Albertyn (Hanover se konsulent) teenwoordig om die plegtigheid namens die Ring waar te neem. Die namiddag het ds. Hofmeyr sy intreepreek gelewer.

Op Hanover, soos seker ook op Maclean, was ds. Hofmeyr baie geliefd. ’n Gemeentelid, wat jare lank in die pastorie op Hanover ingewoon het, het in later jare as volg van die predikant getuig (uit die Nederlands vertaal): "Ds. Hofmeyr was stil dog vriendelik. Hy was vriendelik en tog beslis. Hy was beslis en tog gematig en verstandig. Hy was verstandig maar nederig. Hy was nederig maar eerbiedwaardig. Hy was swak as mense en tog sterk in zy Here en vol liefde tot sy gemeente en huisgesin. Hy was een van die stilles van die land, een van die mense wat weinig ander reg waardeer voor sy dood. ’n Predikant het ná sy dood in "De Kerkbode" drie dinge het hom in die lewe van ds. Arend Hofmeyr getref: sy diepe godsvrug, sy groot beskeidenheid en hoe presies hy in al sy sake ("bezigheid") was.

Eerste jare op Hanover

Nadat hy net meer as ’n jaar in die gemeente gearbei het, het oudl. F.W. Stevens in die kerkraadsvergadering opgestaan raadsvergadering opgestaan en "in naam van den Kerkeraad aan den Leeraar een paar karpaarden ten gebruike voor zyn werk in den gemeente" aangebied. 'n Paar jaar later besluit die kerkraad op voorstel van dieselfde broeder om sy salaris aan te vul "door een jaarlyksche vrye gift van 60 schapen". Ds. Hofmeyr het kort tevore vir die beroep na Potchefstroom bedank en die kerkraad wou deur hierdie "vrye gift", asook 'n adres, vergesel van £63, sy waardering op tasbare wyse betuig. Die predikant van Hanover het in die 1870's en '80's jare stoere staatmakers aan sy sy in die kerkraad gehad, onder wie C.J. Vermeulen, F.W. Stevens, I.A. van Zyl, C.D. Cilliers, P.A. Wannenburg (kassier), G.P. van den Hever, A.J. Burger en D.J. Viljoen (vader van ds. P.J. Viljoen, emeritus van Heidelberg). Vermeulen is in 1877 as rustende ouderling oorlede, en in die kerkraadsvergadering van Oktober van daardie jaar word hulde aan hom gebring as baanbreker en stigter van die dorp, jare lange staatmaker in die kerkraad en aandeelhouer van die "Gesticht" (plaaslike sendingwerkkring).

Geldsake

Hoewel die skuld in ds. Marais se tyd aansienlik verminder is, kon dit tog nie heeltemal gedelg word nie. Dit het mettertyd selfs weer aangegroei sodat dit aan die begin van ds. Hofmeyr se dienstyd op £1 400 gestaan het. Vir die delging hiervan het hy en sy kerkraad, ondanks die "drukkende tyden" vroeg in 1879 aan die werk gespring. 'n Grootskaalse basaar tydens die April-Nagmaal met die doel om al die skuld uit te wis, word in die vooruitsig gestel. Met die oog op 'n kollekte van huis tot huis is die gemeente in vyf wyke verdeel, en die leraar versoek om die kollekterende vyf diakens op hul kollektereis deur die distrik te vergesel. Hierdie kragdadige poging tot skulddelging was baie geslaagd: ruim £900 is ingesamel. Ook het 'n paar lidmate saam £400 bygedra en die diakens het aan kontant nog £100 op die lyste gekry. En so kon die kerkraad die hele skuld uitwis. In sy godsdiensverslag van 1878–'79 maak ds. Hofmeyr met 'n opregte gevoel van dankbaarheid gewag van die milde bydraes en eendragtige samewerking van die kant van die gemeente, waardeur die kerkraad in staat gestel is om die skuld in die maand April te kon delg.

Die gebruik om 'n jaarlikse dankfees te hou, het destyds sy beslag gekry. Na aanleiding van 'n Sinodale besluit dat elke gemeente jaarliks 'n dankdag moet hou, het die kerkraad op voordrag van ds. Hofmeyr besluit om "in verband met den bepaalden dankdag een dankfeest te hebben". Hierdie eerste dankfees in die geskiedenis van Hanover, wat in 'n tyd van droogte gehou is, kon slegs £271 inbring. Tog het hierdie klein begin, in 'n besonder drukkende tyd aangepak, met die jare uitgegroei tot 'n pragtige en geseënde instelling, waardeur in die latere jare etlike duisende ponde jaarliks in die kerkkas gestort is. Hierdie jaarlikse dankfeeste, wat vanaf 1881 gereeld in ds. Hofmeyr se tyd gehou is, en altyd met 'n groot veeveiling gepaardgegaan het, het daartoe bygedra dat die geldelike toestand van die gemeente bestendig verbeter het. En dit op sy beurt het die kerkraad weer in staat gestel om noodsaaklike opknappingswerk aan die reeds verwaarloosde kerk, gebou en pastorie te doen. Al is in 1883 nagenoeg £700 bestee aan die afpleistering van die kerk en die opsit van 'n nuwe dak, kon kassier P.A. Wannenburg nog 'n voordelige saldo van £475 aan die einde van die jaar toon. Dit het die kerkraad vrymoedigheid gegee om kort daarna (1885) die kerk verder te vernuwe, en deur die aanbring van 'n galery heelwat meer sitplekke te verseker, 'n onderneming wat 'n hele paar honderd pond gekos het.

Na bogenoemde buitengewone uitgawes van die jare 1883–'86, wat heelwat meer as 'n £1 000 beloop het, is daar weer sprake in die kerkraadsnotule van die "drukkende tyden en de geldelooze toestand der gemeente". Maar die banksaldo kon nie te swak gestaan het nie, want aan die begin van 1886 word £100 aan die dorpsbestuur geleen. Met die uitgang van die tagtigerjare verbeter die tyd weer, en kon met die voorlegging van die jaarverslag aan die begin van 1889 met dankbaarheid kennis geneem word van die bevredigende toestand daarvan, "zynde de balans aanzienlyk gestegen". Hierdie bevredigende finansiële toestand van die gemeente is dwarsdeur die negentigerjare gehandhaaf. Als is byvoorbeeld in 1891 £400 bestee aan die aanbring van 'n "ringmuur en traliewerk" rondom die kerkgebou, was daar teen die einde van die jaar nog 'n paar honderd pond in die bank. Die inkomste in 1892 was byvoorbeeld £1 334, en nadat in daardie jaar £664 uitgegee is, kon die geldjaar met 'n saldo van £670 afgesluit word. Selfs gedurende die moeilike jare van die Anglo-Boereoorlog (1899–1902) was die geldsake van die gemeente kerngesond.

Ds. Hofmeyr en die kerkraad was gelukkig om in daardie jare iemand soos P. Antonie Wannenburg (timmerman van beroep) as sy kassier te hê. Die bestendige verbetering van die geldsake van die gemeente moet in geen geringe mate toegeskryf word nie aan die bekwame wyse waarop hierdie toegewyde man die finansiële administrasie van die gemeente behartig het. Sowat 33 jaar (hy het eers in 1913 bedank) het hy hierdie verantwoordelike werk gedoen; gedurende die eerste jare gratis, en selfs toe die kerkraad hom later "voor zyne trouwe diensten" 'n bonus gee, het dit nooit meer as £10 in die jaar bedra nie. Die kerkraad het hom ewenwel af en toe lof toegeswaai vir die "nette en perfekte" toestand van die boeke en "voor zyn onver moeiden yver in het bestier van de geldelyke zaken der gemeente". Met sy aftrede in 1913 is 'n plaaslike wetsagent, Bernardus de Villiers (seun van die man met dieselfde naam wat in ds. Marais se tyd kassier was) as kassier aangestel. In 1917 volg E. de Villiers hom op; na sy oorlyde teen die einde van 1918, word die kassierskap opgedra aan die heer G.S.G. Malan, die plaaslike skoolhoof.

Kerkgebou vernuwe

Met die skuld gedelg en die geldelike toestand van die gemeente grootliks verbeter, kon ds. Hofmeyr en sy kerkraad oplaas die opknapping van die kerkgebou en die pastorie aanpak. Daar is allereers begin met die kerkgebou, wat in 'n erg verwaarloosde toestand verkeer het: die ou grasdak het al van ds. T.F. Burgers se dae moeilikheid gegee; die vloer van die konsistorie was in 'n "erbarmlike toestand"; die banke, deure, vensters en plafon het jare laas verf gesien; die verligting van die gebou in die aand was uiters "gebrekkig"; die pleistering het oral afgeval ens. Boonop moes 'n plan gemaak word om meer sitplekke in die kerk aan te bring. In 1882 is die ou grasdak, met sy ondersteunende hout, werk (toe reeds gevaarlik verrot) afgegooi en 'n nuwe sink, dak opgesit; terselfdertyd is die gebou in sy geheel afgepleister. Deur hierdie onderneming, wat nagenoeg £700 gekos het, is die uiterlike van die bedehuis heelwat verbeter. Daarna is aandag aan die binnekant van die gebou gegee. Daar is lank kop gekrap oor hoe meer sitplekke aangebring kon word. In een stadium is selfs daaraan gedink om die twee syvleuels breër te maak deur die mure aan die westelike kant te verplaas, min of meer in ’n lyn met het front gevel. Hiervan is egter afgesien ten gunste van die aanbring van 'n galery in die kerk, waardeur toe heelwat ekstra sitplekke verkry is. Terwyl hul hiermee sowel as met die verf van die vensters, deure, banke en plafon besig was, het die kerkraad op sterk aandrang van die susters, ook besluit om die kerkvensters met nuwe gordyne te voorsien en 'n sierlike behangsel vir die kansel te laat maak. Vir die koste hiervan sowel as van die gordyne, dit wil sê £40, het die susters self ingestaan. Bogenoemde nuwe galery is deur timmerman P.A. Wannenburg gebou vir £220.

Op Saterdag 20 Maart 1886 is die vernieude kerkgebou feestelik ingewy, met 'n wydingsrede deur ds. G. van Niekerk van Middelburg, Kaap na aanleiding van 1 Kor. 3:9: "Gods Gebauw zyt gy." Die gemeente het in buitengewone groot getalle vir hierdie tweede inwyding van die kerk (die eerste was in 1860) opgedaag. "Toen ik het gebouw binnentrad" (skrywe 'n korrespondent in De Zuid-Afrikaan en Volksvriend van 8 April 1886 "was het als of ik in een nieuw gebouw kwam, en vooral maakten de nieuwe gordynen en het nieuw versiersel aan den kansel met den woorden Gods Woord blyft in Eeuwigheid op my een goeden indruk." Dis duidelik dat die gebou, met die nuwe "gaandery", die netjies geverfde banke, plafon, vensters ens., 'n gunstige indruk op hierdie besoeker gemaak het.

Beroering in die gemeente

Ongelukkig het die feesviering 'n onaangename nasleep in die kerkraad en gemeente gehad. Aanleiding hiertoe was die "Halleluja Chorus" wat die koor teen die einde van die wydingsdiens gesing het, en waaroor J.A. Joubert van Middelwater 'n skerp bewoorde brief aan die "Di Afrikaanse Patriot" geskrywe het. Op Vrydag 2 April 1886 het hierdie brief, opgestel in die "Patriot-Afrikaans" van destyds, in gemelde blad verskyn: "Di 20 ste Maart is di Hollans Ger. Kerk hier op Hanover vir die twede maal aan di Heere gewyd. By di gelegenheid was Ds. van Niekerk hier, en hy het ons seer gestig. Maar meneer, sprekende van di inwyding, kon ek ni anders sê ni dan skande, drimaal skande, vir di predikant en kerkeraad van Hanover. Nooit het ek soiets beleef ni; maar ja, 'n koor . . . . Di eerste en twede maal het tamelyk gegaan, maar na di welvoordagte rede van Ds. Niekerk, naar aanleiding van 1 Cor. 3:9 kom di roofvoels met 'n vreeselyke gedruis op ons neer. Dit was 'n gedruis en geskre om naar te worde. Links en regs kon jy di mense di Kerk sien uitgaan. Dit was my of ek hoor 'n bende van di heilsleger. Ek glo ni as daar 'n klomp van di ergste straatjongens van Londen by mekaar kom, of hulle so 'n riel sal speul. Predikant en Kerkeraad van Hanover antwoord: Is julle ni di oorsaak, daarvan dat Gods tempel reeds by die inwyding ontheilig word? Het julle ni geweet wat daar gesing moet worde; waarom dan ni met die oefening gaan luister ni? Wie is die oorsaak van al di ontevredenheid wat in di kerk plaasvind? Was met di voorstelling ni di belofte om te sorg vir reg en vrede? Genoeg vereers. J. A. Joubert."

Hierdie krasse brief van Joubert het groot opspraak verwek, in sowel die kerkraad as die gemeente, wat dusver onder die herderstaf van die innemende ds. en mev. Hofmeyr baie mooi saamgetrek het. Dat ds. Hofmeyr en sy kerkraad sterk eksepsie sou neem teen die onverantwoordelike uitlatings van Joubert, is te verstaan. Joubert is dan ook gedaag om voor die kerkraad te verskyn. Dit blyk nou dat "zyne grootste grieve" is dat die predikant en kerkraad toegelaat het dat het Halleluja Chorus, waarvan "de woorden in het engelsch geschreven is" gesing is. Die kerkraad wys hierdie beswaar as ongegrond van die hand, en eis ' n terugtrekking van Joubert, anders sal die saak na die Ringskommissie ver wys word. Eindelik teken hy sy naam onder 'n geskrewe "Apologie". Maar hiermee was die moeilikheid nie op 'n end nie.

Joubert het wel in die vergadering die onderspit gedelf, maar in die gemeente is 'n bal aan die rol gesit. Daar was al lank in sekere kringe ontevredenheid oor party koorstukke, en veral ook oor die aard van die musiek wat daar deur die orrelis onder die kollekte, sowel as met die en uitgaan van die kerk gespeel word. Selfs in die kerkraad is daar nou broeders wat meen "dat by onze godsdienstige zamenkomsten geen ander gewyd muziek gesongen of gespeeld sal worden dan de Psalmen en Evang. gezangen". Ná 'n lang bespreking besluit die vergadering om die gevoele van die gemeente hieroor by wyse van "lysten" te toets. Maar baie uit die gemeente weier nou botweg om hierdie lyste te teken, met die gevolg dat "geen gewenschte resultaat" verkry kon word nie. Dis duidelik dat die gemeente erg verdeeld en onthuts was oor die saak. Dit was ook die geval met die kerkraad. Toe laasgenoemde daaroor moes besluit, is twee voorstelle ter tafel gelê. Die een, van broeders C.D. Celliers en J.J. Ackerman, wou dat in die toekoms sowel by die opneem van die kollekte as by die in- en uitgaan van die kerk "geene andere dan psalmen en gezangwysjes gespeeld zullen word". Hierteenoor het ds. Hofmeyr, gesekondeer deur br. J.F. de Villiers, voorgestel dat daar in die vervolg by die opneem van die kollekte die wysie van die opgegewe psalm of gesang gespeel sal word, "terwyl het spelen by het in- en uitgaan der kerk blyft zoo als het tot hiertoe geweest is". Toe daar tot stemming oorgegaan word, kon laasgenoemde voorstel alleen met die beslissende stem van die voorsitter aangeneem word. Mettertyd het die ander gewyde liedere, naas die erkende psalms en gesange, tog ook "burgerreg" in die kerk op Hanover verkry, veral met kinderdienste. So byvoorbeeld gee die kerkraad in 1895 met algemene stemme verlof aan die orreliste (mev. Nelson) om by die kinderdienste "nevens de Kinderharp (wat toe al lank in gebruik was) ook de Hollandsche uitgave van Sankeys Liederen" te gebruik. Sedert 1863, toe De Kinderharp van ds. Charles Murray van die NG gemeente Graaff-Reinet (’n swaer van ds. Hofmeyr) verskyn het, maar veral na 1871 toe die Zionsliederen van ds. Andrew McGregor van die NG gemeente Robertson die lig gesien het, het hierdie en ander gewyde liedere (veral dié van Sankey) toegang verkry tot die NG Kerk se eredienste, en so met die psalms en gesange begin wedywer. Hierteen het baie van die ouere lidmate, ook op Hanover, beswaar gemaak.

Ringmuur om die kerk

'n Paar jaar na die vernuwing van die kerk, kon ds. Hofmeyr en sy kerkraad, danksy die eendragtige steun van die gemeente, die voorkoms van die Godshuis verder verbeter deur die aanbring van 'n ringmuur en ystertralies rondom die gebou. Hierdie werk is opgedra aan 'n spesiale boukommissie van ses lede: ds. Hofmeyr, J.A. van Zyl, H.W. Stevens en P.A. Wannenburg namens die kerkraad, en J.P. Naude, G.P. van den Hever en Charl. Visser, namens die gemeente. Teen die einde van 1891 was die werk voltooi en kon dit plegtig ingewy word. Die koste hieraan verbonde was £400. Om dit te bestry, is toe 'n groot basaar vir die April-Nagmaal van 1892 gereël. Vooraf het die diakens, vergesel van ds. Hofmeyr, deur die gemeente gegaan en skape, bokke, graan, pluimvee, seep ens. gekollekteer. Hierdie goed georganiseerde basaarpoging het £535 opgelewer, heelwat meer as wat die traliewerk gekos het. Tot hul eer kan gesê word dat ds. Hofmeyr en sy kerkraad gedurig hul hand aan die kerkgebou gehou het. In 1897 is die gebou byvoorbeeld van binne weer heelwat opgeknap. Onder meer is die vloere (wat reeds in 'n slegte toestand was) herstel en, met geld wat die “ongehuwde zusters" (ongetroude vrouelidmate) gekollekteer het, is nuwe tapyte en matte gelê.

Bou van die CJV-saal

As blyk van waardering vir die goeie dienste wat ds. Hofmeyr toe reeds meer as ’n dekade in belang van die gemeente gelewer het, het die kerkraad hom in April 1889 spesiale verlof van ses maande gegee ten einde 'n reis na Europa te onderneem. Hy is verder hierin gehelp deur 'n skenking van £150 van die kant van die gemeente. Met die Oktober-Nagmaal van daardie jaar was hy weer behoue tuis, en kon die gemeente hom opnuut verwelkom in hul midde.

Die volgende groot taak wat hy homself opgelê het, was die optrek van 'n saal vir die jong mense en by name vir hulle wat tot die “Hanoversche Jongelingsvereniging" behoort het. Gedurende die tagtiger- en negentigerjare van daardie eeu is daar in etlike gemeentes van die NG Kerk takke van die CJV gestig. In die vroeë tagtigerjare is deur die toedoen van ds. Hofmeyr ook op Hanover 'n tak van hierdie jeugvereniging gestig. Uit die staanspoor is die CJV baie gestrem in sy werksaamhede deurdat hulle nie 'n geskikte lokaal vir hul vergaderings en gesellige byeenkomste gehad het nie. Eers het hulle van die “publieke kantoren" gebruik gemaak, maar toe dit hulle in 1887 ontsê word, het hulle die verlof van die kerkraad gevra en verkry om in die skoolgebou te vergader.

Gaandeweg het die behoefte aan 'n eie saal al dringender geword. In ds. Hofmeyr en broeder Charl Visser (albei bestuurslede) het die CJV twee warme pleitbesorgers vir hul saak gehad. In Augustus 1894 het hul dan ook die kerkraad genader om 'n geskikte stuk grond om 'n CJV-saal op te rig. Die volgende stap was die samestelling van 'n boukommissie, wat einde 1895 aan die bou gegaan het volgens 'n bouplan van die heer Schimper van Graaff-Reinet. Teen die middel van 1896 was die werk voltooi, 'n netjiese saal van sowat 250 sitplekke, met nog twee kamers wat onder meer die boekery van die CJV sou huisves. Op Saterdag 16 Julie 1896 by geleentheid van die Nagmaal, is die CJV-saal toe plegtig ingewy, met 'n rede deur een van sy oudleraars, prof. Marais, wat vir dié geleentheid spesiaal oorgekom het om saam met ds. J.P. van Heerden van Richmond, die plaaslike leraar behulpsaam te wees met die dienste van die naweek. Die vorige dag is op 'n basaar vir die boufonds £300 byeengebring. Met hierdie geld, sowel as dié wat reeds tevore ingesamel is vir die boufonds, en 'n verdere bedrag wat die kerkraad renteloos voorgeskiet het, kon die saal (wat £633 gekos het) skuldvry ingewy word. Die susters van die gemeente het vir die meubels ingestaan, waarvoor hul werkgeselskap £95 bymekaargemaak het. En so is die CJV- saal (wat later as kerksaal gedien het), net soos die vernuwing van die kerk tevore, daargestel deur die eendragtige samewerking van oud en jonk, onder die besielende leiding van ds. Hofmeyr, wat hom vroeg en laat beywer het vir die welsyn van die jeug.

Orreliste, orrel en voorsinger

In ds. Hofmeyr se dienstyd het die volgende persone agtereenvolgens die harmonium-orrel bespeel: mej. Heinwitt (sy het baie gedoen om liefde vir sang by die kinders aan te kweek); mnr. Piek (terselfdertyd ook koster); mev. ds. Kriel ('n onderwyseres en suster van ds. Hofmeyr); mev. Nelson (eggenote van die skoolhoof; 'n knap orreliste) en die weduwee C. Visser. Teen 1881 was die oorspronklike harmonium-orrel, ná meer as 20 jaar diens, in so 'n swak toestand dat ds. Hofmeyr verplig was om dit deur 'n nuwe te laat vervang. Alhoewel die kerkraadsnotule na hierdie instrument – 'n geskenk van sekere persone, onder wie diaken A.J. Viljoen – verwys as die nuwe kerkorrel, was dit tog maar 'n gewone huisorrel of harmonium. Die sang van die gemeente het steeds veel te wense oorgelaat, en eindelik is die kerkraad verplig om maar weer 'n voorsanger in die persoon van Hans Piek teen £1 per kwartaal aan te stel. Hierdie voorsinger het saam met die orrelis (en die skoolkinders) op die galery gesit. Eers toe die gemeente in 1903 'n eintlike kerkorrel gekry het, het die voorsanger geleidelik van die toneel verdwyn.

Van die nuwe was reeds vanaf 1899 sterk sprake hiervan in die kerkraadsvergaderings. Dit was na aanleiding van die voortdurende onbevredigende toestand van die sang tydens die eredienste en die planne om dit te verbeter. Sommige was van mening dat die situasie sou verbeter as die harmonium van die galery afgehaal en langs die preekstoel geplaas sou word. Ander weer was die mening toegedaan dat die harmonium deur 'n behoorlike kerkorrel vervang moes word. Maar hierteen is die beswaar geopper “dat er geen behoorlyke ruimte of geschikte plaats in de Kerk er voor te vinden is zonder het getal sitplaatsen (dit wil sê op die galery) te verminderen". Omdat die gemeente en kerkraad dit in daardie tyd nie eens kon word oor hoe die kerkgebou vergroot moes word nie, is die saak vereers daar gelaat. Bowendien het die Tweede Vryheidsoorlog kort daarna uitgebreek, en toe kon in elk geval niks verder in hierdie verband gedoen word nie.

Maar pas was die oorlog verby of die kwessie van 'n nuwe orrel word weer aanhangig gemaak. Broeder D. van Heerden stel nou voor om die kerk van ’n beter musiekinstrument te voorsien. Die kerkraad verwys die saak vir verdere ondersoek na 'n spesiale kommissie. Op 'n gemeentevergadering is sterk steun toegesê en die kerkraad gemagtig om dadelik 'n kerkorrel vir die gemeente te bestel. Die mooi gedagte is toe uitgespreek dat hierdie orrel as 'n dankoffer aan die Heer gewy moes word “voor de bezondere zegeningen in de afgelope drie jaren (die oorlogstyd) aan ons als gemeente geschonken". Daarop is die orrel deur 'n sekere firma van Kaapstad in die buiteland bestel. Toe die tyding kom dat die instrument oor 'n paar maande verwag kon word, het die kerkraad hul kop begin krap oor waar dit in die kerk geplaas moes word. 'n Kommissie deur die kerkraad benoem om ondersoek in te stel na ruimte in die kerk vir die orrel, maar kon nie ooreenkom oor die plasing daarvan nie. Intussen het die treurmare die gemeente bereik dat ds. Hofmeyr, wat met verlof op Hermanus was, onverwags heengegaan het. Kort daarna het die orrel aangekom waarvoor hy hom soveel beywer het. Eers ná lang wik en weeg is die orrel langs die preekstoel opgesit. (Om dit op die galery te plaas sou te veel kosbare sitplekke opgeoffer moes word.) Uit die staanspoor het die instrument nie algemene tevredenheid verskaf nie. Die kerkraad het dan ook ná heelwat aarseling die firma laat weet dat hy die orrel sal neem. Intussen is die ou harmonium op die galery gelaat, en vir die eerste maal in die geskiedenis van die gemeente is 'n “orgeltrekker" aangestel.

Kollekte word deel van die erediens

Eers in ds. Hofmeyr se tyd (1879) is daartoe oorgegaan om die kollekte “staande de godsdienst” – dus onder die diens – op te neem en wel in bordjies. Tot dusver was dit hier gebruiklik om dit aan die einde van die diens by die deure in “geslote busjes" te gee. Hierdie verandering is reeds in ds. Marais se tyd oorweeg; die kerkraad het selfs aan die begin van 1875 ten gunste daarvan besluit. Maar omdat so baie uit die gemeente daarteen beswaar gemaak het, is maar vereers daarvan afgesien. Drie jaar later is dit toe weer te berde gebring op die kerkraadsvergadering. Die voorstanders wys nou daarop dat die naburige gemeentes reeds hierdie verandering ingevoer het, “en dat het tot groot voordeel van de kerkkas is geweest". Ds. Hofmeyr voeg hieraan toe dat die kollekte as ’n offer aan die Here beskou moet word en daarom “een deel onzer godsdienst moet uitmaken". Die vergadering besluit dus om dit voortaan nie meer aan die einde van die diens by die deure met bussies op te neem nie, maar onder die diens en wel met bordjies. Die voorstanders van die ou gebruik het jare daarna (selfs tot 1902) nog van hulle laat hoor, maar die kerkraad het voet by stuk gehou.

Geseënde spesiale dienste

Ds. Hofmeyr was 'n pastoor en sielsoeker in die ware sin van die woord. Hy het hom voortdurend beywer vir die bevordering van die geestelike lewe van oud en jonk. Beginnende by sy kerkraad, het hy reeds sedert 'n jaar of wat ná sy aankoms op die laaste Saterdagaand van elke maand 'n broederlike onderhoud “tot gebed en Bybeloefening" vir kerkraadslede gehou. Hy was 'n oortuigde voorstander van spesiale dienste en het dan ook van tyd tot tyd erkende spesiale predikers van die Kerk na Hanover uitgenooi. So byvoorbeeld besoek ds. Andrew Murray, ’n swaer van ds. Hofmeyr, die gemeente vir 'n paar dae in Augustus 1879. Hierdie dienste was waarlik geseënd, veral onder die jong mense en kinders. Sommige van die vrugte van hierdie geestelike herlewing was die stigting van 'n biduur vir jong mense op die dorp, die uitbreiding van die maandelikse wyksbidure en 'n aansienlike verbetering in die opkoms van die eredienste.

Ongelukkig moes ds. Hofmeyr 'n paar jaar later (1884) in sy godsdiensverslag weer kla oor leweloosheid en dorheid. Met die besoek van eerw. Stephanus Hofmeyr van Soutpansberg in 1889 is die smeulende sielevuur weer by meer as een aangeblaas, en daar was veral 'n toenemende belangstelling in die sendingsaak gaande gemaak, luidens ’n berig in De Kerkbode. Maar dit was veral 1896 wat in die geskiedenis van Hanover aangemerk staan as 'n jaar van besondere geestelike seëninge. Dit het begin met die besoek van twee evangeliste (Kidd en Huskisson) van die SA General Mission, vroeg in Augustus. 'n Volle week lank is aand ná aand 'n diens in die gehou. Vir baie was dit geseënde en onvergeetlike dae. Die kerklike orgaan het berig: “Er zyn gevallen, waar van drie tot vier in een huisgezin getuigenis afleggen van het besluit om den Heer toe te behoren en voor Hem te leven.”

Om hierdie geseënde spesiale dienste op te volg, het ds. J.R. Albertyn, ds. Murray se kollega in die NG gemeente Wellington en ’n gevierde prediker, 'n paar maande later 'n reeks dienste op Hanover gehou. Iemand het daarna soos volg van die besondere seën wat op hierdie dienste gerus het, getuig: “Het was indrukwekkend, ja hartroerend het getuigenis van zoo velen volwassenen, jongelieden, ja selfs kinderen te vernemen, dat zy den Heer gekozen hadden als hun deel, of dat zy in die keuze bevestigd zyn geworden. Hoeveel zegen wy ontvangen hebben en hoevele zielen voor Gods Koningryk zyn gewonnen geworden, zal de eeuwigheid openbaren.”

Bidure en verenigings

Een van die geseënde vrugte van hierdie herlewings was 'n toenemende belangstelling in die sendingsaak en die gemeentelike eredienste en bidure. Die opkoms en bloei van bidure is veral opvallend in die tagtiger- en negentigerjare. Reeds in ds. Marais se tyd is 'n begin gemaak met maandelikse bidure in 'n paar buitewyke. Hierdie maandelikse bidure, wat veral in verband gestaan het met die uitbreiding van Gods Koninkryk, is reeds in 1881 in sowat vyf buitewyke gereeld gehou. In 1879 is 'n sustersbiduur op die dorp begin. Daar het reeds 'n biduur vir die manslidmate bestaan. Met die stigting van die CJV in die vroeë tagtigerjare, het ds. Hofmeyr aparte bidure vir jong mans en dogters in die lewe geroep. In 1885 is selfs 'n biduur vir kinders gestig. Behalwe dié vir jong dogters en kinders, is feitlik al die dorpsbidure oor die naweek gereël: Saterdagmiddag vir die susters, Saterdagaand vir die jongmans en Sondagmôre net voor die kerkdiens, vir die manslidmate.

'n Hele paar verenigings is ook in ds. Hofmeyr se tyd gestig. In 1884 is byvoorbeeld 'n tak van die Britse en Buitelandse Bybelgenootskap gestig, 'n vereniging wat nooit juis wou posvat nie en drie jaar later maar weer ontbind moes word. Behalwe die CJV wat in hierdie tyd (1884) in die lewe geroep is en veral gedurende die negentigerjare 'n bloeityd deurgemaak het, het ds. en mev. Hofmeyr ook 'n “zusters werkgeselschap" gestig, wat veral groot werk verrig het in verband met die vernuwing van die kerk, die bou van die CJV-saal, dankfeeste ens. Hierdie werkgeselskap was in daardie jare in 'n bloeiende toestand, en 'n aansienlike getal susters het daartoe behoort, luidens die godsdiensverslag van 1885. Ook die Dorpsondagskool het in die tagtigerjare gebloei; in 1888 is byvoorbeeld 'n boekery vir die Sondagskoolkinders gestig. Begin 1891 is die eerste tak van die Vrouesendingbond deur die Hofmeyrs hier gestig.

Strenge kerktug

Destyds is die kerktug nog streng toegepas. Kort-kort is lidmate wat hulle aan die een of ander ernstige vergryp, soos byvoorbeeld dronkenskap en onsedelikheid, skuldig gemaak het, voor die kerkraad gedaag en onder tug geplaas. Soms het een geweier om te verskyn en dan is hy, ook weens minagting van die kerkbestuur, vir 'n onbepaalde tyd onder sensuur geplaas. In die meeste gevalle doen het laasgenoemdes dan later aansoek gedoen om opheffing van die sensuur, wat dan ook toegestaan is mits daar genoegsame blyke van berou en beterskap was. Selfs binne die geledere van die kerkraad moes daar soms opgetree word. Hier is 'n treffende voorbeeld uit die notule van 12 Oktober 1898. Toe die vergadering, met die oog op die naderende ringsitting, moes antwoord op die vraag of al die kerkraadslede onberispelik is in leer en wandel, is daar ernstig beswaargemaak teen 'n sekere broeder wat by geleentheid toegelaat het dat “in zyn huis gedanst word". Die broeder is hieroor ernstig vermaan en versoek om “ten gevolge de ontevredenheid by sommigen" daardie naweek van die Nagmaaltafel weg te bly.

Geliefde pastoriemoeder heengegaan

Op 3 Januarie 1883 het 'n ramp die pastorie (en gemeente) van Hanover getref met die heengaan van die pastoriemoeder. Ná 'n kort siekbed het sy in haar 38ste lewensjaar aan die belroos (erisipelas of wondroos) beswyk, en is twee dae later vanuit die kerkgebou ter aarde bestel. Dit was 'n groot begrafnis, waaraan nie minder nie as vyf besoekende predikante, onder andere 'n swaer van die oorledene, ds. J.R. Albertyn, deelgeneem het. Nie net die pastoriegesin nie, maar ook die gemeente was in rou. “Het was of men van het graf niet scheiden kon.” Die susters van die gemeente, wat besonder geheg aan hierdie geliefde pastoriemoeder was, het met trane in die oë die een ná die ander gekom en 'n hand vol grond in die graf gegooi. Sy is gehuldig as 'n “uitstekende echtgenote en moeder", 'n “yverige dienstmaagd” van die Here en “allergeschikste" predikantsvrou. Hierdie toegewyde vrou wat geblaak het van ywer vir die saak van die Heer, het veral haar liefde vir die sending afgedruk op die jeugdige gemoed van haar kinders. Nagelaat met sewe moederlose kinders, waarvan die jongste maar ses maande oud was, het ds. Hofmeyr hom in 'n onbenydenswaardige posisie bevind. Gelukkig het sy suster, mev. (ds.) Kriel van Jansenville (wat intussen ook weduwee geword het) haar oor die pastoriegesin van Hanover ontferm. “Aunt Maggie" (soos die Hofmeyr-kinders haar genoem het) het haar op Hanover kom vestig, en soos 'n eie moeder die moederlose weeskinders versorg. 'n Paar jaar later het ds. Hofmeyr 'n tweede huwelik aangegaan, hierdie keer met mej. Jane Grey Wright, destyds prinsipale van die Bellevue-seminarie op Somerset-Oos.

Pastorie-offers op die sendingaltaar

Die oorlyde van sy eerste vrou was die eerste maar nie die laaste bitter beker nie wat ds. Hofmeyr sou ledig. Sowat 11 jaar later volg 'n tweede swaar slag die pastorie van Hanover: die oudste seun, Arend, sneuwel in Suid-Rhodesië, waar hy deelgeneem het aan die oorlog teen die Matabele. Hy was een van 'n klein patrollie van 34 wat onder maj. Alan Wilson vooruitgegaan het om opperhoof Lobengula te probeer vang. Hul is deur die Matabele omsingel en almal doodgemaak. “Toe ds. Hofmeyr hierdie tyding kry" (so vertel 'n susterskind van hom, ds. J.P. Kriel) “was sy treffende gebed dat van sy kinders die Evangelie van Gods Liefde na die woeste heidene mag bring".

Hierdie gebed is in later jare treffend verhoor: drie seuns en twee dogters het hul lewe aan die sending in Midde-Afrika gewy. Die een seun, ds. Attie Hofmeyr, was baie jare lank (1901–1919) sendeling in Njassaland, waar hy sy moedergemeente verteenwoordig het tot op sy betreurde dood te Mkoma op 14 Mei 1919. Hy was maar 46 jaar oud toe hy ’n slagoffer word van die gevreesde swartwaterkoors. Sy heengaan was 'n swaar slag, nie net vir die pastorie en gemeente Hanover nie, maar ook vir die Njassa-sending. “Van die begin af het hy sy merk daar gemaak, en in 1904 is hy tot adjunkvoorsitter van die Sendingraad gekies. Hy was sowel 'n sendingstaatsman as 'n leidsman. Hy het 'n helder hoof gehad en kon nuwe planne uitdink en deurvoer. Hy het 'n vrye uitsig gehad en sy dood was een van die swaarste verliese wat die Njassa-sending ooit gely het." So het ds. A.C. Murray hulde aan hom gebring in sy boek Ons Nyasa-Akker.

'n Tweede seun, dr. Jan Kriel Albertyn Hofmeyr, het as sendingdokter ook later na die sendingveld gegaan. Gebore op 15 Maart 1882 in die pastorie van Hanover, was hy maar ses maande oud toe sy moeder sterf. Ná voltooiing van sy mediese kursus in Edinburg, Skotland, in 1907, het dr. Jan Hofmeyr na Noord-Rhodesië vertrek, waar hy te Madzimoyo sy werk as mediese sendeling begin het. Ná 'n dienstyd van vyf jaar is hy (en sy vrou) met die oog op verdere studie in tropiese siektes en tandheelkunde in 1913 weer na Skotland. Daar het hy op 15 April van die volgende jaar (1914) beswyk aan longkanker op die jeugdige ouderdom van 32 jaar. Onder die baie deugde wat hierdie toegewyde man besit het, moet veral genoem word sy onselfsugtigheid en selfopoffering. Hy het homself nie gespaar nie, nie as geneesheer nie, en ook nie as sielesoeker nie. Iemand wat destyds saam met hom daar gewerk het, getuig dan ook van hom: “Hier volgt hy de voetstappen van zyn Meester, die het land doorging genesende de kranken en predikende het Evangelie aan verloren zielen. Onze dokter was een zielezoeker onder de heidenen. De eeuwigheid zal het openbaren hoeveel vruchtbaar zaad hy by de verpleging van het lichaam uitgestrooid heeft in de donkere zielen des lyders" (Dr. Jan Hofmeyr, Mediese Zendeling in Nyasaland).

Nog 'n seun van ds. Hofmeyr, Willie (uit sy tweede huwelik) het later as onderwyser na Njassaland vertrek, waar hy as hoof van die Normaalskool te Mkhoma jare lank diens gedoen het. In later jare het hy sowel as sy broer Charlie, naam gemaak in die onderwys in die Unie, albei as inspekteurs van skole; die laasgenoemde, oorlede in 1954, was lank hoofinspekteur van Kaapland.

Maar ook twee van ds. Hofmeyr se dogters het die sending as roeping gekies. Issie het ook na Njassaland gegaan, waar sy later met die sendingboer Frikkie van Eeden getroud is. Net soos haar broer Attie, het sy ook hier op die sendingveld (te Magwero) aan die swartwaterkoors beswyk. Lily weer het deur haar huwelik met ds. Kotie Retief van Njassaland ook die sendingsaak gedien. En die rede waarom so baie van hierdie gesin hul lewens op die sendingaltaar gelê het? In sy Attie Hofmeyr van Nyasaland, skryf ds. J.W.L. Hofmeyr: “Het spreekt vanzelf dat zulk een vader en moeder niet slechts zouden gebeden hebben, dat hun kinderen zendelingen zouden worden. De inwoners van de pastorie te Hanover ademden zekerlik een zending-atmosfeer. In de geest zien wy de jonge Attie, met zyn broeders en zusters, met diepe aandacht luisteren naar de boeiende brieven uit het Zendingveld, die oom Stefanus Hofmeyr uit de Zoutpansbergen, naar De Wekker schreeft, en die door zyne moeder Zondagavonds aan hen voorgelezen waren. Of weer by de huisgodsdienst zien wy in de geest de vader zyne kinderen uit Gods dierbaar Woord, het grootste zendingboek in de wêreld, van de zending vertellen en liefde tot de zending inprenten.” Daar het 'n sendingatmosfeer in die pastorie van Hanover geheers, en die kinders het dit van jongs af aan vrylik ingeasem.

Ds. Hofmeyr se heengaan

Iemand het destyds die opmerking gemaak dat die lede van hierdie familie nie tuis sterwe nie. Die drie oudste seuns en 'n dogter het ver buite hul vaderland, een selfs in Skotland, die lewe afgelê. So was dit ook met ds. Hofmeyr self: hy moes na Hermanus gaan om daar, amper 1 000 km van sy tuiste af, te sterf. Hy is daarheen ter wille van die gesondheid van sy eggenote; en dit was terwyl hy besig was om haar te verpleeg en te versorg dat hy self krank geword en binne drie dae heengegaan het. Hy het op 21 April 1903 aan die belroos beswyk, dieselfde kwaal wat die lewe van sy eerste vrou geëis het.

Sy heengaan was baie onverwags, en dus 'n geweldige skok vir die gemeente. Hy was maar in sy 66ste lewensjaar, en het tot 'n paar dae voor sy dood skynbaar goeie gesondheid geniet. 'n Paar dae later is hy op Hanover ter ruste gelê, langs die stoflike oorskot van sy eerste vrou wat hom 20 jaar vroeër vooruitgegaan het. Vir die gemeente wat hy 26 jaar met soveel toewyding gedien het, was sy heengaan 'n gevoelige verlies. Hy het hom hier veral beywer vir die onderwys en opvoeding van die jeug in sowel die dagskool as die Sondagskool. Vir sy gemeente, wat hom liefgehad en hooggeag het, was hy nog meer as predikant: hy was 'n ware vader en raadgewer. Ook in die breër kerklike lewe sou hy baie gemis word. In die Ring van Colesberg is hy hooggeag deur die broeders wat hom dan ook met die stigting van hierdie Ring in 1881 as sy eerste voorsitter gekies het. As Ringsinspekteur van die sending en veral van die onderwys, het hy as oortuigde voorstander van hierdie twee sake, gewaardeerde dienste aan Kerk en volk bewys. Voorts was hy een van die eerste persone wat die oë van die NG Kerk oopgemaak het vir die geestelike bearbeiding van die spoorwegpersoneel. Hy het dan ook gedien in die eerste kommissie vir spoorwegbearbeiding wat die Sinode van 1897 benoem het. Verder was hy lid en jare lank penningmeester van die “Commissie voor Hulpbehoewende jongelingen". Sy tweede vrou wat hom baie jare sou oorlewe, is in die hoë ouderdom van 90 jaar op Stellenbosch oorlede, waar twee dogters (Jeanie en Annie) indertyd lektrises aan die Universiteit was. 'n Ander dogter van wyle ds. Hofmeyr, Miemie, was die eggenote van wyle ds. A.M. McGregor, jare lank leraar van onder meer die NG gemeente Drieankerbaai, Kaapstad.

Bronne

(af) (en) Hofmeyr, W. Lou(w); Hofmeyr, Nico J.; Hofmeyr, S.M.; Hofmeyr, George S.; Hofmeyr, Johannes W. (samestellers). 1987. Die Hofmeyrs: 'n Familiegeskiedenis. Lynnwoodrif en Bloemfontein: Die Samestellers.
(af) Smit, ds. A.P. 1956. Eeufeesalbum Hanover. 'n Oorsig van die geskiedenis van die Ned. Geref. gemeente, asook een en ander oor die dorp en distrik, 1856–1956. Hanover, NG Kerkraad.
(af) Craven, Danie en Jordaan, Piet. 1955. Met die Maties op die rugbyveld 1880–1955. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel Beperk.
(af) Olivier, ds. P.L.. 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.

Verwysings

↑ (en) Besonderhede op Geni.com. URL besoek op 7 Oktober 2015.
↑ (en) Besonderhede op Geni.com. URL besoek op 7 Oktober 2015.
↑ (en) Besonderhede op Geni.com. URL besoek op 7 Oktober 2015.
↑ (en) Besonderhede op Geni.com. URL besoek op 7 Oktober 2015.
↑ (en) Besonderhede op Geni.com. URL besoek op 7 Oktober 2015.

[1] (en) Besonderhede op Geni.com. URL besoek op 7 Oktober 2015.

[2] (en) Besonderhede op Geni.com. URL besoek op 7 Oktober 2015.

[3] (en) Besonderhede op Geni.com. URL besoek op 7 Oktober 2015.

[4] (en) Besonderhede op Geni.com. URL besoek op 7 Oktober 2015.

[5] (en) Besonderhede op Geni.com. URL besoek op 7 Oktober 2015.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]