Nicolaas Swart

Ds. Nicolaas Jacob Renier Swart
Ds. N.J.R. Swart
Naam	Nicolaas Jacob Reinier Swart
Geboorte	3 Junie 1831 Amsterdam, Nederland
Sterfte	20 Februarie 1892 (op 60) Mosselbaai Kaapkolonie
Kerkverband	Gereformeerde Kerk
Gemeente(s)	Pretoria, 1866–1872
Jare aktief	1866–1872
Kweekskool	Potchefstroom

Ds. Nicolaas Jacob Reinier Swart (Amsterdam, Nederland, 3 Junie 1831 – Mosselbaai, Kaapkolonie, 20 Februarie 1892) was predikant in die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, Transvaalse hoofamptenaar (later staatsekretaris genoem) en sakeman.

Herkoms

Swart was die oudste seun van die welgestelde hidrograaf en ryksonderwyser in die seevaartkunde Jacob Swart (1796–1866), en sy vrou, Anna Maria Scherius. Jacob Swart was indertyd ’n bekende voorstander van Voortrekkerbelange. Hy en sy vrou het vanuit Nederland hul bes gedoen om in die Voortrekkers se geestelike behoeftes te voorsien. Die gesin het behoort tot die Nederlandse Hervormde Kerk. Swart was godsdienstig-vrysinnig van gesindheid en is in die moderne en klassieke tale en die seevaartkunde opgevoed omdat sy vader wou hê hy moes in sy voetspore volg. Vroeg al was Nicolaas Swart etlike Europese tale magtig en kon as seun reeds Grieks en Latyn lees. Ook Engels het hy, nes sy ontwikkelde vader, goed magtig geword.

Verhuising na Suid-Afrika

Dr. Bouke Spoelstra, geskiedskrywer van die Gereformeerde Kerk, en ’n naamlose skrywer op die webtuiste van die Gereformeerde kerk Pretoria, waarvan Swart van 1866 tot 1872 die tweede leraar was, se weergawe van Nicolaas Swart se koms na Suid-Afrika verskil in sekere opsigte lynreg van mekaar. Spoelstra skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Swart se vader het hom in 1849 "vanweë huislike spanning" op ’n retoerreis na Australië gestuur as lid van die skeepsbemanning. Op die uitreis het hy in Kaapstad in die geheim die skip verlaat. Volgens die Pretoriase kerkwebtuiste wou Jacob Swart sy seun altyd die beste geleenthede gee; daarom het hy by hom aangedring om hom verder in Australië te bekwaam. "Dit gebeur in 1849 dat die skip waarmee hierdie reis onderneem is, by Kaapstad (moes vasmeer) om vandaar die reis voort te sit. In die Kaap het die jonge Nicolaas, 19 jaar oud, eenvoudig nie verder wou saamreis toe die skip weer moes vertrek nie. Hy het besluit om sy voete op Afrika-bodem vas te maak."

Eerste jare in die Kaapkolonie

Ds. Swart en ds. (later pres.) Thomas François Burgers was goed bevriend vandat laasgenoemde predikant van die NG gemeente Hanover geword het, maar eindelik het Swart sy ou vriend se bewind in Transvaal tot 'n val help bring.

Met behulp van bekenstellingsbriewe van sy vader, onder meer aan ds. Andrew Murray, die ouere, van die NG gemeente Graaff-Reinet – en moontlik Kaapse vriende van sy ouers – het Swart deur ds. Murray se toedoen winkelklerk en daarmee saam boekhouer van die firma Gebroeders Mosenthal (of Mosenthal en Kie.) op Graaff-Reinet geword. Volgens die kerklike webtuiste het sy "vader het hierdie verwikkelinge goedgekeur op die voorwaarde dat hy na Nederland moes terugkeer as hy nie binne ’n jaar ’n goeie betrekking kry nie". Toe die winkeleienaars op ’n dag van Swart verwag om as deel van sy werk in ’n kantien uit te help, het hy botweg geweier en summier bedank.

Onderwyser

Ds. Murray en dr. G.H. Maasdorp het ewe sterk by Swart aangedring dat hy die onderwys betree. In 1852 het hy dan ook, toe nog ongetroud, as skoolmeester in die distrik Graaff-Reinet op die kolonieplaas (of die plaas Coloniesplaats, volgens R. en N. Musiker in die Standard Encyclopaedia of Southern Africa en dr. Spoelstra) van Kootjie Burgers, ’n oom van die predikant en later president van die Zuid-Afrikaansche Republiek, ds. T.F. Burgers, begin werk. So het hy laasgenoemde goed leer ken terwyl dié in die pastorie van ds. Andrew Murray sr. op Graaff-Reinet ingewoon en onder die leiding van George Bremner hom op sy voorgenome universitêre studie voorberei het.

In Julie 1858, toe Swart op een van talle plekke in die omgewing van Hanover skoolgehou het in ruil vir kleinvee, het hy onder die invloed van ’n familie van die Sneeuberg tot bekering gekom, aldus dr. Spoelstra. Vanweë Swart se verbintenis met die Burgers-familie kon hy spoedig vorder van plaasonderwyser tot meester op Hanover, waar ds. Burgers nie lank daarna nie leraar van die plaaslike NG gemeente sou word. Ds. Burgers en sy bruid, ’n musikaal begaafde Skotse dame, Mary Bryson – wat van Londen na Utrecht gekom het om verder te studeer alwaar hy ná sy studie in die teologie op 5 Augustus 1858 deur die provinsiale kerkbestuur van Utrecht tot die bediening toegelaat is – is op 23 Augustus daardie jaar in die Britse hoofstad getroud. Hulle het op 15 Desember voet aan wal in Tafelbaai gesit. Die NG gemeente Hanover was toe reeds meer as twee jaar sedert sy stigting vakant. Prop. Burgers is in April 1859 beroep en in die laaste naweek van Junie in sy eerste gemeente bevestig.

Intussen het Nicolaas Swart, wat toe reeds skoolmeester op die dorp geword het, vantevore vir ’n kort rukkie as voorleser in die gemeente waargeneem. Volgens die kerkraadsnotule van Julie 1858 is Swart die voorleserskap van die nagenoeg twee jaar oue gemeente aangebied. Hoewel hy buite die dorp gewoon het en ten spyte van die beswaar van sommige kerkraadslede dat hy Sondag na die kerk sou moes ry en die Sabbat so sou ontheilig, het Swart tog die aanstelling as eerste voorleser van Hanover aanvaar. Enkele maande later het hy bedank, blykbaar omdat dit vir hom ongerieflik was om so gereeld in dorp toe te kom of moontlik omdat oudl. C.J. Viljoen en andere teen sy in-en-uitryery op die dag van die Here beswaar gemaak het.

Intussen is prop. Burgers as leraar bevestig en hierna is Swart as dorpsonderwyser van die goewermentskool bevestig, blykbaar danksy die invloed van die Burgers-familie. Nadat Jan Rabie se onsuksesvolle proeftydperk van drie maande verstryk het, het Swart dié amp vanaf 1859 weer ’n ruk lank beklee. Op Hanover het Swart ál nouer kontak met ds. Burgers gehad. Dit sou veral in Swart se later lewe ’n ál groter rol speel. Saam met sy onderwyserspos het dit hom met die invloedrykes in die gemeenskap in aanraking begin bring.

Na Transvaal

Ds. Swart het die eerste Gereformeerde kerk Potchefstroom, ontwerp deur ds. Dirk Postma, se ingebruikneming op 12 Januarie 1867 waargeneem. Dié foto is in die 1950's geneem nadat die kerkie in onbruik verval het.

Deels weens moeilikhede oor sy optrede besluit Swart in 1862 om Hanover saam met sy gesin te verlaat en na die plaas Kalkheuvel aan die Krokodilrivier by Hartbeespoort te trek. Intussen het Swart se ouers ’n ooreenkoms met pres. M.W. Pretorius op sy ampsbesoek aan Nederland bereik ingevolge waarvan Jacob Swart die president £1 000 gegee het waarmee hy ’n plaas vir sy seun in die ZAR moes koop. Die plaas wat die president met sy terugkeer in Transvaal gekoop het, was Kalkheuvel. Swart het eers met skape geboer, maar nadat dit misluk het, het hy na Angorabokke (sybokke, soos hy dit genoem het) oorgeslaan. Hy het 300 bokke na Graaff-Reinet laat gaan om uit daardie sybokwêreld na sy plaas in die noorde terug te keer en daar met hulle te boer. Tydens hierdie transaksie in 1862 het Swart ook 12 osse, 10 koeie en twee perde bekom waarmee hy teruggetrek het Transvaal toe. Sy vrou en die drie jong kinders wat hulle toe gehad het, het die hele ent uit Transvaal Karoo toe en terug saam in ’n tentwa getrek.

Die boerdery het Swart nie goed getref nie, want pas was hy terug op sy plaas, of die bokke vreet bokke gifplante wat uit ’n afgelope grasbrand uitgeloop het. Nie een het oorleef nie. Intussen het sy buurman onder sy beeste ’n dodelike longsiekte opgetel en meer as die helfte van Swart se koeie het ook aangesteek en gevrek.

Terug na die onderwys

Weens die terugslae wat Swart as boer getref het, het hy besluit om terug te keer na die beroep wat hy voor dié mislukte poging beoefen het. Pres. Pretorius het die plaas by hom teruggekoop (volgens ’n bron was dit nog tot 1886 in Swart se naam) en hiermee het hy na Pretoria gegaan om daar ’n betrekking as onderwyser te probeer kry, maar vergeefs.

Die werklose Swart het toe na Potchefstroom gegaan en daar kennisgemaak met die ZAR se kommandant-generaal, S.J.P. Kruger, wat hom versoek het om op sy plaas Waterkloof suid van Rustenburg skool te begin hou. Op dié tydstip, 1862, was die Gereformeerde kerk Rustenburg, die eerste in die kerkverband, sowat drie jaar oud. Swart en sy gesin het daarby aangesluit en daarin ’n geestelike tuiste gevind. Kort voor lank het hy ook hier voorleser geword as hulp vir ds. Dirk Postma, die Gereformeerde Kerk se eerste predikant onder wie leiding die gemeente Rustenburg op 11 Februarie 1859 van die Nederduitsch Hervormde Kerk afgeskei het.

Op Waterkloof het die leerders kort voor lank so toegeneem dat die waenhuis waarin Swart skoolgehou het, te klein geword het. Rustenburg se Gereformeerde kerkraad het toe, in die afwesigheid van ds. Postma, ingegryp en die kerkgebou op die dorp as skool aangebied. So goed het dit met die skool op Rustenburg gegaan dat twee assistente aangestel moes word om meester Swart by te staan. Die een was die latere predikant en teologiese professor Jan Lion Cachet en die ander ene Wagenaar. Intussen het die plaaslike kerk Swart ook as skriba begin gebruik.

Teologiese opleiding

'n Groep staatsamptenare voor die ou Volksraadsgebou in 1875 toe pres. T.F. Burgers na Europa was. Van regs is J.J. Meintjes, P.J. Joubert (waarnemende president), N.J.R. Swart (goewermentsekretaris), Chr. J. Joubert (latere hoof van mynwese). Twee van links is J.C. Minnaar (registrateur van aktes).

In hierdie tyd het ds. Postma vir Swart oorgehaal om onder hom in die teologie te studeer. In sy aansoek van 12 Mei 1864 om as predikant van die Gereformeerde Kerk opgelei te word, het Swart sy verlede beskryf. Op ’n vergadering (waarskynlik van die Rustenburgse kerkraad of so nie ’n meerdere vergadering) het Swart as ’n openhartige figuur na vore getree en gesê hy beskou hom nie as ’n goeie leier nie; daarom het hy ’n behoefte daaraan dat goeie leiding aan hom gegee word. Hy het ook vertel hoe sy uittrede uit die Nederlandse Hervormde Kerk, waarvan sy vader steeds lid was, en oorkoms na die Gereformeerde Kerk vir hom ’n hartseer besluit was (hy was bes moontlik intussen ook lid van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, maar onderneem om hom met oorgawe aan sy teologiese studie te wy. Hy het ook vertel hoe hy as immigrant in die Graaff-Reinetse distrik (Hanover sou eers later ’n afsonderlike distrik word) tot bekering gekom het, maar hoe hy ook op Hanover "weer ligsinnig begin leef het" tot hy in 1862 na Transvaal gekom het. Tydens sy studie op Rustenburg onder ds. Postma, wat op 27 November 1864 begin het, het hy steeds waardevolle dienste as onderwyser, voorleser en skriba gelewer.

Swart se aansoek om as predikant toegelaat te word het op die sinode van 1866 in sitting te Reddersburg gedien, waar hy een van vier kandidate was en waar die sinode heel gunstig oor hom geoordeel het. Hy was die enigste kandidaat van ds. Postma; die ander was al drie kandidate van ds. Johannes Beijer van die Reddersburgse gemeente, by name S.D. Venter (van 1866 tot 1877 eerste Gereformeerde leraar van Bethulie, A.A.J. de Klerk Coetsee (van 1869 tot 1872 eerste leraar van Philipstown) en J.S.L. Venter (ds. Swart se opvolger in Pretoria, waar hy leraar was van 1872 tot 1880). Van die drie wat onder ds. Beijer studeer het, is net Venter dadelik toegelaat saam met prop. Swart, van wie hoë verwagtings gekoester is, aldus dr. Spoelstra. So het Swart die heel eerste kandidaat in die teologie geword wat in Suid-Afrika studeer en as predikant in die Gereformeerde Kerk toegelaat is. Hy was reeds 34 jaar oud. Al het ’n vorige sinode besluit dat van studente bo 30 jaar nie verwag sou word om die antieke tale te leer voor hulle die bediening betree nie, het Swart Grieks, Hebreeus en Latyn as vakke in sy voorbereiding gehad en daarin geslaag.

Predikant van Pretoria

Pres. Thomas François Burgers en 'n groep amptenare in 1876. Sittende: N.J.R. Swart, pres. Burgers, dr. E.J.P. Jorissen (staatsprokureur) en J.J. Meintjes (registrateur van aktes). Staande: W.J. van Gorkom (superintendent van onderwys), H.C. Bergsma (weesheer), H. van Breda, H. Stiemens, R. baron de Selys de Franson (konsul van België), Theod. Tromp (privaatsekretaris van pres. Burgers) en William Skinner (landdros).

Kort ná sy toelating is prop. Swart na die Gereformeerde kerk Pretoria as hul eerste leraar beroep waar hy op 15 Julie 1866 (of moontlik eers in Oktober, volgens 'n ander bron) deur ds. Postma in die amp bevestig is. Dieselfde sinode wat ds. Swart tot die bediening toegelaat het, het besluit ds. Postma moes na Burgersdorp gaan as leraar van die plaaslike gemeente terwyl hy ook daar met die voltydse opleiding van predikante sou begin. Dit het eindelik gelei tot die opening van die Teologiese Skool Burgersdorp op 29 November 1869 om in die nypende tekort aan predikante in die amper 11 jaar oue kerkverband te voorsien. So het ds. Swart as enigste Gereformeerde predikant in Transvaal agterbly. Hy was dus herder van ’n kudde wat toe uit vier kerke (buiten Pretoria en Rustenburg ook Potchefstroom en Waterberg) bestaan het met ’n lidmaattal wat in 1871 1  400 sou tel (vroeëre syfers is nie beskikbaar nie), maar sy bedieningsgebied het ook Nazareth (Middelburg) en Winburg in die OVS ingesluit. Op elk van hierdie plekke moes hy al om die drie maande die Woord en sakramente bedien.

In sy beroepsbrief is ds. Swart in kennis gestel dat die gemeente se geldsake onder druk verkeer het, maar is gemeld dat talle stukke grond wat nie vir kerklike doeleindes gebruik word nie, eersdaags verkoop sou word om die kerk se geldnood te verlig. Ds. Swart se traktement sou £250 wees (indertyd ’n skaflike vergoeding), maar hy moes voorlopig met £225 per jaar tevrede wees. Gegewe die omstandighede het ds. Swart ’n goeie begin gemaak. Die kerkraadsnotules getuig ook dat hy die kerkraad sowel as gemeente se vertroue geniet het. Kort ná sy ontvangs het die gemeente ’n nuwe kerk begin bou, waarvoor kollektes eers ingesamel is. Die oorbodige grond is ook verkoop onderhewig aan duidelike voorwaardes. Paul Kruger het aangebied om dadelik 125 000 stene te laat bak as die kerk verbeter sou word. In hierdie beginjare het ds. Swart ook waardevolle dienste gelewer in die bou van ander kerke, soos dié op Potchefstroom, ontwerp deur ds. Postma, waarvan ds. Swart die ingebruikneming op 12 Januarie 1867 waargeneem het.

Met die toestemming van sy kerkraad het ds. Swart begin om vir die Engelssprekendes van Pretoria in hul taal godsdiens te lei en het in 1867 verlof van die kerkraad gekry om daarby ook die Engelse gebedeboek in sover dit nie met die Gereformeerde leer in stryd is nie, te gebruik. Op die sinode van 1869 is hy as voorsitter aangewys en as moontlike dosent aan die voorgestelde teologiese skool van die Gereformeerde Kerk oorweeg. Op 12 Junie daardie jaar het hy die kerkraad van Pretoria versoek om met spesiale verlof na Europa te gaan. Dis hom in ’n goeie gees met behoud van sy traktement toegestaan. Die kerkraad het selfs aangebied om hom ’n bedrag van £95 te gee wat nog uitstaande was, maar ds. Swart het die aanbieding van traktement tydens sy verlof van die hand gewys.

Oor sy reis na Europa kon hy met sy terugkoms ’n goeie verslag lewer. Hy het met verskeie predikante van die Christelike Afgeskeie Gereformeerde Kerk in Nederland kontak gehad en veral prof. Helenius de Cock, 'n seun van die vader van die Afskeiding, ds. Hendrik de Cock, het op hom ’n heel gunstige indruk gelaat. Nes in die gemeentes wat ds. Swart indertyd bedien het, het hy aanvanklik in die kerkverband veel vertroue ingeboesem. Al het hy die jare van 1866 af as moeilike jare beskryf, soos hy hom in 1867 ook in die Algemene Vergadering van Transvaal uitgedruk het, het hy hom uitspreek “teen die geesteloozen en dooden toestand, die berusten in uiterlyke vormen en uiterlike regtzinnigheid, die verwaarlosing van die eredienste, huisgodsdiens en onderwys van die kinders . . ." Vir hom was die lewenswandel van Gereformeerdes in die algemeen groot rede tot kommer.

Politieke loopbaan

Pres. T.F. Burgers woon die afskieting van 'n pas aangekoopte kanon by. In die 1850's en later is die staat se kanonne op Skurwebnerg by Frans Smit (Houthotnot) gebêre. In 1872 het pres. Burgers die staatsartillerie begin oprig en is die kanonne na Pretoria gebring. Links naas die president staan N.J.R. Swart, staatsekretaris, en langs hom landdros William Skinner.

Volgens dr. Spoelstra was ds. Swart afhanklik van geestelike leiding. Toe hy dus die steun verloor van sy vriend ds. Jan Lion Cachet, wat in 1869 na Burgersdorp verhuis het om saam met ds. Postma hoogleraar aan die Teologiese Skool te word, is hy gaandeweg in die hoofstad deur die sosiale lewe aangetrek en het hy tot smart van sy vrou besef dat hy hom nie innerlik tot die amp van predikant geroepe gevoel het nie. In 1871 het hy weer na Nederland gereis en by sy terugkeer sonder voorkennis van sy kerkraad op 8 November 1871 die aanstelling deur die volksraad as goewermentsekretaris van die ZAR aanvaar as opvolger van B.C.E. Proes, wat bedank het.

Sy kerkraad het hom egter weens verlating van sy diens geskors. Hy het intussen wel as predikant bedank, maar is nogmaals deur die kerklike algemene vergadering op 12 Januarie 1872 gesensureer en afgesit. In verbittering het die berouvolle ds. Swart weggebreek en by die Episkopaalse (Anglikaanse) Kerk aangesluit. Ds. A.P. Smit skryf: "Verbitterd in sy siel, het Swart nou by die Engelse Kerk aangesluit en heeltemal vervreemd geraak van die Boerevolk en sy Kerk." Toe sy vriend Burgers in 1872 president van die ZAR word, het Swart, sy gewese voorleser-onderwyser in die Karoo, as hoofamptenaar by die administrasie aangesluit en tot die einde van Burgers se gebeurtenisvolle termyn dié amp beklee. Hy het in Pretoria te doen gehad met die oprigting van die nuusblad De Volksstem (1873) en Nederland nogmaals in 1874 besoek, waar hy rumatiekkoors opgedoen en ná 'n siekbed eers in Junie 1875 weer in Pretoria kon terugkeer. Hy is in 1876 weer in sy amp benoem (wat sedert 1873 staatsekretaris geheet het) en het van Oktober 1875 tot Junie 1876 ook as staatsprokureur waargeneem.

Dr. Spoelstra skryf: "Daar is genoegsame dokumentêre bewys dat (Swart) onmiddellik voor en tydens die besoek van sir Theophilus Shepstone aan Pretoria, wat op 12 April 1877 die Britse anneksasie van Transvaal tot gevolg sou hê, 'n dubbele rol gespeel en meegewerk het tot die val van Burgers se bewind." Ds. A.P. Smit skryf ds. Burgers moes "tot sy eie verdriet uitvind dat Swart hom keer op keer in die rug gesteek het. Swart het later in die geheim met die politieke vyande van die Republiek begin heul en so gehelp om die Republiek van Burgers tot ’n val te bring." Hy is onmiddellik ná die anneksasie deur Shepstone aangestel as waarnemende koloniale sekretaris van Transvaal (April-Desember 1877; volgens ds. Smit as Shepstone se regterhand), tot Melmoth Osborn dié amp kon aanvaar.

Swart is daarna in die vakante betrekking koloniale tesourier aangestel, maar met die herstel van die republiek op 8 Augustus 1881 het hy sy amp verloor en 'n klein pensioen van die Britse koloniale kantoor ontvang. Nadat hy en sy gesin Pretoria verlaat het, het hulle 'n ruk lank op Uitenhage gewoon en in 1883 verhuis na Mosselbaai, waar hy sekretaris van die Mosselbaaise eksekuteurskamer geword en as wetsagent opgetree het. Swart is ná 'n griepaanval weens longontsteking oorlede en by sy eerste vrou begrawe. By ’n foto van sy grafsteen, waarop sy gegewens in Engels aangebring is, wat in die Gereformeerde Kerk se Almanak vir die jaar 1933 verskyn het, is die opmerking gemaak dat "hy of sy nageslag skynbaar verengels het".

Huwelikslewe

Nicolaas Swart is op 22 September 1856 op Graaff-Reinet getroud met Elizabeth Maryna Naudé (gebore op 8 Junie 1883), oudste dogter van veldkornet Jacob S.D. Naudé van die plaas Aasvogelkrans by die huidige Nieu-Bethesda, wat eers in 1878 ontstaan het met die stigting deur ds. Charles Murray, ’n seun van ds. Andrew Murray, van die NG gemeente Nieu-Bethesda. Ses kinders uit die huwelik het jonk gesterf, terwyl drie seuns en twee dogters (van wie daar verskeie nakomelinge in Suid-Afrika is) die ouers oorleef het. Ná sy eerste vrou se dood, het hy in Julie 1884 in die huwelik getree met Jane Perry (née Raus), wat hom oorleef het.

Bronne

• (en) Musiker, R. en N. in Potgieter, D.J. 1974. Standard Encyclopaedia of Southern Africa, volume 10. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
• (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1953. Geskiedenis van die Nederduitsch Hervormde Kerke van Afrika. Kaapstad, Pretoria: H.A.U.M.–J.H. de Bussy.
• (af) Smit, ds. A.P. 1956. Ons mooi erfenis, Hanover 1856–1956. Hanover: N.G. Kerkraad.
• (af) Spoelstra, dr. Bouke in De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.
• (af) Predikante oor die jare hier gearbei, webtuiste van die Gereformeerde kerk Pretoria. URL besoek op 12 Januarie 2017.