Portland Internasionale Lughawe

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Portland Internasionale Lughawe
IATA: PDXICAO: KPDXFAA: PDX
Opsomming
Tipe lughawe Openbaar / Militêr
Eienaar/Operateur Portlandhawe
Bedien Portland metropolitaanse gebied
Ligging Portland, Oregon, V.S.A.
Geopen 1936
Spil vir Alaska Airlines
Hoogte bo seevlak 30 vt / 9 m
Koördinate 45°35′19″N 122°35′51″W / 45.58861°N 122.59750°W / 45.58861; -122.59750Koördinate: 45°35′19″N 122°35′51″W / 45.58861°N 122.59750°W / 45.58861; -122.59750
Webtuiste flypdx.com
Landkaart
FAA lughawediagram
FAA lughawediagram
Aanloopbane
Rigting Lengte Oppervlak
vt m
03/21 6 000 1 829 Asfalt
10L/28R 9 825 2 995 Asfalt
10R/28L 11 000 3 353 Beton
Statistieke (2023)
Passasiers 16 486 688
Lugbewegings 190 150
Bron: FAA[1]/www.flypdx.com

Portland Internasionale Lughawe (IATA: PDXICAO: KPDXFAA: PDX) is 'n gesamentlike siviele-militêre lughawe en die grootste lughawe in die Amerikaanse deelstaat Oregon, wat verantwoordelik is vir 90% van die staat se passasiersvlugte en meer as 95% van sy lugvrag.[2] Dit is binne Portland se stadsgrense net suid van die Columbiarivier in Multnomah County, 10 km noordoos van die middestad van Portland. Daar word dikwels na Portland Internasionale Lughawe verwys deur sy IATA-lughawekode, PDX. Die lughawe beslaan 1 214 ha grond.[3]

Portland Internasionale Lughawe bied direkte vlugte na stede regdeur die Verenigde State, Kanada, die Verenigde Koninkryk, Duitsland, Japan, Meksiko, Nederland asook Ysland. Die lughawe is 'n spilpunt vir Alaska Airlines.[4] Dit het ook 'n instandhoudingsfasiliteit vir Alaska Air se filiaal, Horizon Air. Algemene lugvaartdienste word by PDX deur Atlantic Aviation verskaf.[5] Die Oregon Air National Guard het 'n basis op die suidwestelike gedeelte van die lughawe-eiendom, en is ook die gasheereenheid van die 142ste Vegtervleuel, wat die F-15 Eagle bedryf.

Plaaslike vervoer sluit die MAX Red Line ligte spoor in, wat passasiers tussen PDX en die middestad van Portland neem, sowel as verder wes na Beaverton. Daar is ook Interstate 205, wat met die suidweste van Washington verbind.

Geskiedenis[wysig | wysig bron]

'n Western Airlines Boeing 737 by die lughawe in 1973

Portland se eerste lughawe was die Swan-eiland Munisipale Lughawe, noordwes van die middestad van Portland aan die Willametterivier.[6] Die Portlandhawe het 104 ha grond aangekoop en bouwerk het in 1926 begin. Charles Lindbergh het ingevlieg en die nuwe vliegveld in 1927 ingewy.

Teen 1935 het dit vir die Portlandhawe-owerheid duidelik geword dat die lughawe verouderd raak. Die klein vliegveld kon nie maklik uitgebrei word nie, en kon ook nie die groter vliegtuie en passasiersvragte akkommodeer wat na verwagting algemeen in Portland sou word nie. Daar is dadelik planne beraam om die verouderde vliegveld na 'n groter terrein te verskuif. Die Swan-eilandgebied word nou deur die Port of Portland as 'n nywerheidspark gebruik.[7]

Nuwe terminaal (1950's)[wysig | wysig bron]

Portland se eerste stralers was Pan Am B707-321's teen omstreeks Oktober 1959. 'n Nuwe terminaal is in 1959 geopen, wat vir die grootste deel as die huidige fasiliteit dien. Die nuwe terminaal is oos van die oorspronklike aanloopbane geleë, en noord van die destyds nuwe 2 700 m aanloopbaan. Konstruksie van 'n tweede oos-wes aanloopbaan na die noorde het dit 'n middelveldterminaal gemaak. Op hierdie stadium is alles behalwe die NE-SW (3/21) aanloopbaan in die oorspronklike "X" verlate en in taxibane omskep. 3/21 is verleng vir gebruik as 'n dwarswindaanloopbaan. "Internasionaal" is by die lughawe se amptelike benaming gevoeg ná die verbeterings in die 1950's.

Die eerste direkte internasionale vlug was Western se 720B na Vancouver in 1967. Planne wat in 1968 gemaak is om 'n derde aanloopbaan by te voeg deur dele van die Columbiarivier op te vul, het strawwe openbare teenstand gekry, en is later geskrap. Die lughawe het in 1973 oorgeskakel van die sifting van passasiers by individuele hekke na die sifting van alle besoekers by die ingange in 1973, namate nuwe FAA-regulasies in werking getree het. Teen 1974 is die lughawe bedien deur Braniff, Cascade, Continental, Eastern, Hughes Airwest, Northwest Orient, Pan Am, United en Western, en die Seattle-roete is deur sewe lugrederye bedien met vliegtuie tot so groot as Boeing 747's.[8] In 1974 is die suidelike aanloopbaan verleng tot 3 400 m om die nuutste jumbostralers te akkommodeer. Die terminaalgebou is in 1977 opgeknap en uitgebrei.

United Airlines was die dominante vervoerder by PDX gedurende die gereguleerde era van die 1980's.[9] Air Oregon het kortafstanddiens vanaf Portland begin ná deregulering in 1978, en het teen 1979 roetes na sewe ander stede in Oregon gehad.[10] In April 1983 het United Airlines 'n vlug vanaf Chicago–O'Hare na Tokio–Narita begin wat ses dae per week in Seattle/Tacoma gestop het en een keer per week in Portland. Die maatskappy het die diens met Boeing 747's bedryf.[11][12] Intussen wou Delta Air Lines Tokio by sy netwerk voeg, maar het nie oor die vliegtuie beskik wat ononderbroke vanaf sy Atlanta-basis daarheen kon vlieg nie. Gevolglik het die maatskappy 'n "Stille Oseaan-poort" in Portland gevestig, 'n klein spilpunt vir roetes na Asië.[13][14][15] Delta het in Maart 1987 begin om vanaf Portland na Tokio te vlieg.[13][16]

1980–2000[wysig | wysig bron]

Teen die 1980's is met 'n uitgebreide opknapping van die terminaalgebou begin om PDX op te dateer om aan toekomstige behoeftes te voldoen. Die kaartjie- en bagasiegebiede is opgeknap en uitgebrei, en 'n nuwe D-gang vir Alaska Airlines is in 1986 bygevoeg.[17] Die E-gang is die eerste keer in 1992 herbou en het PDX se eerste bewegende loopvlakke gekry.[18] Die Oregon Marketplace, 'n klein winkelsentrum, is in die voormalige wagareas agter die kaartjietoonbanke bygevoeg. Die vroeë 1990's is 'n voedselhof en uitbreidings by die C-gang gevoeg, en die opening van die nuwe D-gang in 1994. Dit was die eerste toegewings binne veilige gebiede, wat passasiers in staat gestel het om items te koop sonder om weer geklaar te word. 'n Uitgebreide parkeergarage, nuwe beheertoring en afdak oor die randsteen is in die laat 1990's voltooi. Alhoewel dit deur argitektoniese kritici aangeprys is, het die afdak die uitsig op Mount Hood vanaf die randsteen versper. Op 31 Julie 1997, tydens konstruksie, het die garagetoevoeging ineengestort as gevolg van onvoldoende boute wat balke bymekaar hou en onvoldoende beveiliging van strukturele dele, wat drie staalwerkers se lewens gekos het.[19]

Delta het binnelandse vlugte na Portland bygevoeg om die Asië-roetes te voer.[20] In 1995 het die lugdiens ononderbroke diens na Tokio, Seoel, Nagoya en Taipei aangebied, met die Taipei-vlug wat voortgesit is na Bangkok.[21] Dit het ook na agt binnelandse stede gevlieg, soos Atlanta, New York en San Francisco.[22] Delta het egter struikelblokke in die gesig gestaar vir die sukses van sy bedrywighede in Portland. Dit sluit in die Asiatiese finansiële krisis van 1997 en klagtes oor die behandeling van Asiatiese passasiers by die immigrasiefasiliteit in Portland, wat gelei het tot die bynaam "Deportland".[23] Boonop het lugdienste meer vlugte vanaf die VSA na Asië bekendgestel, wat reisigers in staat gestel het om die Portland-spilpunt te omseil. Delta het die aantal Asiatiese bestemmings tot twee, Tokio en Nagoya, verminder, en uiteindelik die spilpunt in Maart 2001 weens finansiële verliese gesluit. Die skuif het die lughawe sonder 'n transpasifiese lugdiens gelaat.[14][24][25]

Die huidige H-vorm van die PDX-terminaal, ontwerp deur Zimmer Gunsul Frasca Partnership, is op 10 September 2001 voltooi,[26] toe die nuwe A-, B- en C-gange, sowel as die ligte spoorlyn, voltooi is. Waarskynlik die wonderlikste gedeelte van PDX se binnekant, weerspieël die nuwe gange 'n Noordwes-tema, wat sterk op die nabygeleë Columbiarivier fokus. 'n Groot fees sou die volgende naweek gehou word, maar die aanvalle op 11 September 2001 is gepleeg. Die nuwe gange, wat ontwerp is om openbare ruimtes te wees, was gesluit vir nie-passasiers.

Lufthansa het in Maart 2003 direkte vlugte na Frankfurt begin. Die roete is met Airbus A340's bedryf.[27][28] In Junie 2004 het Northwest Airlines 'n direkte diens ingestel na sy spilpunt by Tokio-Narita aan boord van 'n McDonnell Douglas DC-10. Ten einde passasiers van ander Amerikaanse stede op die vlug te absorbeer, het Northwest gebruik gemaak van sy vennootskappe met vier ander vervoerders in plaas daarvan om sy eie binnelandse roetes na Portland by te voeg. Hierdie strategie was goedkoper as Delta s'n.[29][30]

Terminaaluitbreiding (2020's)[wysig | wysig bron]

In die laaste helfte van 2016 het die Portlandhawe en verskeie lugrederye by PDX 'n projek goedgekeur om die gebruik van die terminaal en wandelgange by Portland-lughawe te balanseer. Die daaropvolgende projek het die E-gang met 230 m en 6 nuwe hekke by die fasiliteit gevoeg. Ná die projek het Southwest Airlines sy bedrywighede van C-gang na die nuut uitgebreide E-gang, saam met United Airlines, verskuif. Met die verskuiwing van Southwest na die E-gang, het Alaska Airlines, American Airlines en JetBlue Airways die primêre gebruikers van die B- en C-gange geword. Konstruksie aan hierdie projek het in 2017 begin en op 15 Julie 2020 vir passasiers geopen.[31][32][33]

Fasiliteite[wysig | wysig bron]

Rye inweegtoonbanke by PDX

Die lughawe het een passasiersterminaal wat bestaan uit vier wandelgange, wat B, C, D en E aangewys is. Daar is altesaam 60 hekke.[34] Die internasionale afdeling van die D-gang is herdoop na die "Governor Victor G. Atiyeh International Concourse" om die voormalige Oregon-goewerneur te vereer vir sy bekendstelling van internasionale toerisme- en handelsinisiatiewe tydens sy goewerneurskap.

Die Portlandhawe vereis dat alle lughawewinkels en restaurante billike kleinhandelpryse moet toepas — besighede word nie toegelaat om meer te vra as by plekke buite die lughawe nie.[35] Unieke geriewe sluit 'n mikrobioskoop in wat deur die Hollywood-teater bestuur word; dit wys gratis kortfilms deur Portland-gebaseerde filmmakers wat hoofsaaklik gefokus is op die kultuur van die Pasifiese Noordweste.[36][37][38][39] Die terminaal huisves ook 'n distilleerdery.[40][41] In die voorveiligheidsgebied is daar verskeie plaaslike kitskoswaentjies.[42] Boonop het die onderste eindpuntpad naby die TriMet MAX Red Line-stasie 'n werkstasie vir die herstel en samestelling van fietse.[43][44]

Stralerbrandstof word verskaf via die Portland Jet Line, 'n 200 mm Kinder Morgan-brandstofpypleiding wat vanaf die Noordwes-nywerheidsgebied van Portland se Willbridge-terminaal na die lughawe loop. Willbridge bevat 40 tenks, gekoppel aan die 360 mm Olympic-pyplyn en 200 mm Eugene-pypleiding (ook benut vir BNSF-spoor, vragmotor en skepe).[45][46]

Statistiek[wysig | wysig bron]

Top bestemmings[wysig | wysig bron]

Besigste binnelandse roetes vanaf PDX (Desember 2022 – November 2023)[47]
Rang Stad Lughawe Passasiers
1 Seattle / Tacoma, Washington Seattle-Tacoma Internasionale Lughawe 632 000
2 Denver, Colorado Denver Internasionale Lughawe 619 000
3 Las Vegas, Nevada Harry Reid Internasionale Lughawe 549 000
4 Los Angeles, Kalifornië Los Angeles Internasionale Lughawe 495 000
5 Phoenix, Arizona Phoenix Sky Harbor Internasionale Lughawe 459 000
6 San Francisco, Kalifornië San Francisco Internasionale Lughawe 408 000
7 Dallas/Fort Worth, Texas Dallas/Fort Worth Internasionale Lughawe 340 000
8 Chicago, Illinois O'Hare Internasionale Lughawe 297 000
9 Salt Lake City, Utah Salt Lake City Internasionale Lughawe 286 000
10 San Jose, Kalifornië San Jose Internasionale Lughawe 271 000
Besigste internasionale roetes vanaf PDX (Oktober 2022 – September 2023) [48]
Rang Stad Passasiers
1 Amsterdam, Nederland 151 796
2 Vancouver, Kanada 137 636
3 Guadalajara, Meksiko 116 585
4 Londen-Heathrow, Verenigde Koninkryk 106 294
5 Calgary, Kanada 53 249
6 Vlag van Ysland ReykjavíkKeflavík, Ysland 46 508
7 Puerto Vallarta, Meksiko 34 778
8 San José del Cabo, Meksiko 30 866
9 Vlag van Duitsland Frankfurt, Duitsland 26 404
10 Toronto-Pearson, Kanada 17 537
'n MAX Red Line ligtespoortrein by Portland Internasionale Lughawestasie

Lugdiens markaandeel[wysig | wysig bron]

Grootste lugrederye by PDX
(Junie 2021–Mei 2022)
[49]
Rang Lugdiens Passasiers Aandeel
1 Alaska Airlines 4 473 000 29%
2 Southwest Airlines 2 368 000 15,4%
3 Delta Air Lines 2 035 000 13,3%
4 United Airlines 1 692 000 12,2%
5 SkyWest 1 233 000 8%
Ander rederye 3 369 000 22%

Jaarlikse verkeer[wysig | wysig bron]

Jaarlikse passasiersverkeer by PDX, 2012–2023 [50][51][52]
Jaar Passasiers
2012 14 390 750
2013 15 029 569
2014 15 916 512
2015 16 850 952
2016 18 352 767
2017 19 080 444
2018 19 882 788
2019 19 891 365
2020 7 084 543
2021 11 806 921
2022 14 818 654
2023 16 486 688

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. https://cdn.portofportland.com/pdfs/December%202022%20Statistics%20(PDF).pdf
  2. Loy, William G. (2001). Atlas of Oregon. Eugene, Oregon: University of Oregon Press. p. 111. ISBN 0-87114-102-7.
  3. "PDX airport data at skyvector.com". skyvector.com. Besoek op 24 Augustus 2022.
  4. "Network". Newsroom | Alaska Airlines. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Maart 2017. Besoek op 9 Maart 2020.
  5. "Atlantic Aviation Acquires Flightcraft PDX and EUG". AviationPros. 28 Julie 2011. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Desember 2013. Besoek op 27 November 2013.
  6. City of Portland Archives (1 Februarie 2012). "Swan Island Airport, 1935". Vintage Portland. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Mei 2014. Besoek op 4 November 2012.
  7. Bui, Hien; Kain, Michelle (14 Februarie 2011). "Airport History". Center for Columbia River History. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Mei 2006. Besoek op 21 Oktober 2006.
  8. "Airlines and Aircraft Serving Portland, Oregon". departedflights.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Januarie 2016. Besoek op 8 September 2015.
  9. Bhaskara, Vinay (27 Oktober 2011). "A Detailed Look at Delta Air Lines History in Portland – Guest Blog". Airline Reporter. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Oktober 2015. Besoek op 8 September 2015.
  10. "Airlines and Aircraft Serving Portland, Oregon Effective November 15, 1979". departedflights.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Januarie 2016. Besoek op 8 September 2015.
  11. "UAL offers Portland-Tokyo flights". Statesman Journal. Salem, OR. Associated Press. 11 Februarie 1983. Besoek op 26 Augustus 2023.
  12. "Tokyo service". The Columbian. Vancouver, WA. 1 Mei 1983. Besoek op 26 Augustus 2023.
  13. 13,0 13,1 Wilkerson, Jan (27 April 1987). "Port lobbyist shows how to pull the right strings". The Business Journal. Portland, OR.
  14. 14,0 14,1 Delta Air Lines (7 September 2000). "Delta to discontinue Portland, Ore., service to Tokyo and Nagoya, Japan". Persberig. 
  15. Howe-Verhovek, Sam (31 Augustus 2000). "Besmirched 'Deportland' Wrestles With the I.N.S." The New York Times. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 November 2012. Besoek op 1 Januarie 2007.
  16. "United will transfer Tokyo flight service". Statesman Journal. Salem, OR. Associated Press. 28 Januarie 1987. Besoek op 26 Augustus 2023.
  17. Rooks, Judy (27 Mei 1986). "Airport Construction". The Oregonian. Portland.
  18. "Portland International Airport Timeline". Daily Journal of Commerce. Portland. 30 Junie 2003. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 September 2014. Besoek op 27 Junie 2012.
  19. "OR-OSHA reaches $1 million settlement on 1997 airport garage collapse". NW Labor Press. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 September 2016. Besoek op 27 Augustus 2013.
  20. Unnikrishnan, Madhu (6 September 2010). "Northwest Spoke: PDX Uses Innovative Tactics To Secure Air Service". Aviation Week & Space Technology. 172 (33).
  21. Barnett, Jim (4 Augustus 1995). "Delta plans to reduce its flights to Taipei". The Oregonian.
  22. "Airlines and Aircraft Serving Portland, Oregon". Official Airline Guide: North American Edition. 2 April 1995. Besoek op 26 Augustus 2023.
  23. Rogoway, Mike (4 Mei 2000). "Delta to review Portland-Japan flights". The Columbian. Vancouver, WA.
  24. "Delta Cuts Portland Service". Portland Business Journal. 4 September 2000. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Februarie 2006. Besoek op 21 Oktober 2006.
  25. Hill, Gail Kinsey (7 September 2000). "PDX loses Asia flights". The Oregonian.
  26. Olson, Sheri (1 Januarie 2002). "Portland International Airport". Architectural Record. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 September 2015. Besoek op 11 Februarie 2013.
  27. "Lufthansa to Add Portland Service". Portland Business Journal. 21 Oktober 2002. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 September 2004. Besoek op 21 Oktober 2006.
  28. Read, Richard (6 Julie 2009). "Lufthansa Will End Portland-Frankfurt Flight". The Oregonian. Portland. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Julie 2009. Besoek op 6 Julie 2009.
  29. Northwest Airlines (7 Januarie 2004). "Northwest To Fly Portland – Tokyo Nonstop". Persberig. Archived from the original on 22 Mei 2014. https://web.archive.org/web/20140522123343/http://www.odysseymediagroup.com/apn/Editorial-Airlines-And-Airports.asp?reportid=73738. Besoek op 21 Oktober 2006. 
  30. Rivera, Dylan (11 Junie 2004). "Northwest flight revives PDX connection to Asia". The Oregonian.
  31. "Airlines Approve Terminal Balancing Project and Concourse E Extension" (PDF). Pdxaminer. Port of Portland. 4 September 2016. p. 3. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 16 September 2016. Besoek op 4 September 2016.
  32. "Port of Portland – PDX Next". PDXNext. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Julie 2019. Besoek op 30 Julie 2019.
  33. "Portland airport hit with airline layoffs, hopes for revival of air travel". Oregonlive. 10 Julie 2020. Besoek op 13 Julie 2020.
  34. "FlyPDX – Map". Port of Portland.
  35. "PDX Shop Dine Fly". Port of Portland. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Januarie 2013. Besoek op 11 Februarie 2013.
  36. Baskas, Harriet (30 Desember 2015). "Mini-movie theater to open at Portland International Airport". USA Today. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Augustus 2017. Besoek op 3 Desember 2017.
  37. "Mini movie theater coming to Portland International Airport". KTVZ News.[dooie skakel]
  38. "A mini movie theater is coming to Portland airport". The Bulletin. Bend, Oregon. Associated Press. 30 Desember 2015. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Maart 2016. Besoek op 31 Desember 2015.
  39. "The Portland Airport Opened a Mini Movie Theater and it's Packing Houses". Portland Monthly. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 April 2017. Besoek op 25 April 2017.
  40. "House Spirits Distillery Announces Plans for World's First-Ever Airport Tasting Room at PDX". BevNET. 14 Januarie 2016. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Maart 2016. Besoek op 14 Januarie 2016.
  41. Walker, Mason (13 Januarie 2016). "Kenny & Zukes, distillery tasting room highlight 11 new Portland airport shops and restaurants". Portland Business Journal. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Augustus 2017. Besoek op 14 Januarie 2016.
  42. Bakall, Samantha (10 Oktober 2014). "Pok Pok and Koi Fusion food carts open at Portland International Airport". The Oregonian. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Oktober 2015. Besoek op 30 September 2015.
  43. "Portland International Airport – Bicycle Resources". Port of Portland. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Januarie 2016. Besoek op 31 Desember 2015.
  44. "New PDX Bike Assembly Station Helps Cyclists Get Rolling". Port of Portland. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Augustus 2017. Besoek op 31 Desember 2015.
  45. "KINDER MORGAN Portland Jet Line LLC Transportation Policy". kindermorgan.com. 1 Julie 2022. Besoek op 15 Februarie 2023. Kinder Morgan Portland Jet Line LLC ("Carrier") owns and operates an intrastate pipeline originating at Kinder Morgan's Willbridge Terminal in Multnomah County, Oregon to Portland International Airport in Multnomah County, Oregon.
  46. "Pacific Operations" (PDF). kindermorgan.com. Besoek op 15 Februarie 2023. Willbridge Direct pumping into 8" Portland Airport line
  47. "Portland, OR: Portland International (PDX)". Bureau of Transportation Statistics. Besoek op 16 Augustus 2023.
  48. "International_Report_Passengers". United States Department of Transportation. 2019. Besoek op 10 Maart 2021.
  49. "Portland International Airport (PDX) Scheduled Services except Freight/Mail". Bureau of Transportation Statistics. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Mei 2017. Besoek op 15 Maart 2020.
  50. "Aviation Statistics". Port of Portland. 7 September 2011. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Maart 2015.
  51. "Port Business". Port of Portland. 30 Mei 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 April 2015.
  52. "Portland International Airport Monthly Traffic Report" (PDF). Port of Portland. 23 Januarie 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 24 September 2015. Besoek op 25 Oktober 2013.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.