Heideagtiges
| Ericales | |
|---|---|
| |
| Erica carnea wat blom | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| (geen rang): | |
| (geen rang): | |
| (geen rang): | |
| Orde: | Bercht. & J.Presl
|
| Families | |
| |
Heideagtiges (Ericales) is 'n orde wat hoort tot die klade Asterids. Ericales is houtagtige plante met enkelvoudige blare en reëlmatige, vier- of vyftallige blomme. Suid-Afrika het die grootste konsentrasie van die genus Erica (ongeveer 850 spesies).
Die heideagtiges (orde Ericales of Bicornes) is hoofsaaklik houtagtige struike. Die enigste boomvormige verteenwoordiger van dié orde is die aarbeiboom (Arbutus unedo), 'n tipiese Atlantiese plant uit Suid- en Wes-Europa. Die blomme, wat deurgaans vier- of vyftallig is, het 'n kelk met los blare en 'n vergroeide kroon. Twee kranse van meeldrade is aanwesig; die binneste en die buitenste meeldrade staan afwisselend ten opsigte van mekaar en van die vrugblare, wat ook vóór die kroonblare staan. Die vrugbeginsel kan sowel bostandig as onderstandig wees; die vrug is 'n kokervrug of 'n bessie. Binne die meeldrade is 'n klier wat heuning voortbring, die diskus. Die blom word deur insekte bestuif. Daar is ses families in die orde, waarvan die dopheide (Ericaceae), die kraaiheide (Empetraceae) en die wintergroenagtiges (Pyrolaceae) die belangrikste is.
Verteenwoordigers
[wysig | wysig bron]Die dopheidefamilie (Ericaceae), waarna die orde vernoem is, het besonder baie spesies - tussen die ongeveer 80 genera is daar ruim 2500 spesies wat oral op die aarde in koue en gematigde streke voorkom. Hulle is oorwegend klein struikies met enkelvoudige blare sonder stutblaartjies. Die blare kan verspreid, teenoor mekaar of in kranse op die stingel staan. Die kelk en kroon van die blom is vergroei; die meeldrade is nie, soos by dergelike blom op die kroon ingeplant nie, maar staan afsonderlik op die blombodem. Hulle het gewoonlik twee uitsteekseltjies (horinkies) en wanneer die stuifmeel ryp word, gaan daar op die punte daarvan porieë oop. Die stuifmeelkorrels sit in groepies van vier bymekaar (tetrade); die stamper het een styl en die saadknoppe sit aan asstandige saadlyste. Die sade is klein en ryk aan endosperm (reserwevoedsel). Die wortels is altyd met skimmeldrade toegespin (mikorisa) waarmee hulle 'n simbiose vorm.
Die struikheide (Calluna vulgaris) is baie bekend en dit bepaal die aansig van die heidelandskap. Die ligpers blomme kom in skyntrosse voor. Die heidegebiede in Noordwes-Europa word kunsmatig in stand gehou deur weiende skape wat die groeiende boompies afvreet, of deur dit gereeld af te brand. In die laaste aantal jare is daar 'n toenemende belangstelling om heide in tuine te kweek.
Die genus van die dopheide (Erica) is met 850 spesies een van die grootste genera. Die konsentrasie van dié genus is in Suid-Afrika, waar ruim 600 spesies voorkom. Van die belangrikste spesies in Suid-Afrika is die Albertinia-witheide (Erica bauera) wat pers of wit blommetjies dra; die bosluisblom (Erica erigena), 'n struik met pers blommetjies wat teen berghange en op vlaktes tussen Kaapstad en Worcester voorkom; die hangertjie (Erica plukenetii) wat algemeen in die suidweste van Kaapland aangetref word; die kapokkie (Erica bruniades), met wit en lig roos blomme met harige stamme wat in die westelike dele van die Kaapprovinsie tussen Malmesbury en Bredasdorp voorkom; die rooihartjie (Erica cerinthoides), 'n plant met rooi blomme en die wyds verspreide heide van Suid-Afrika (suidwestelike Kaapprovinsie, ooswaarts en noordwaarts na die berge van Lesotho, eSwatini, KwaZulu-Natal en Gauteng); taaiheide (Erica massonii) wat in rotsagtige gebiede naby Stellenbosch en Caledon voorkom; die washeide (Erica ventricosa) wat in die berge van die suidwestelike streke van die Kaapprovinsie voorkom; die rooiklossieheide (Erica mammosa), waarvan die blomme in skakerings van rooi en ligroos voorkom, groei hoofsaaklik in die suidwestelike dele van die Kaap; en die waterbos (Erica curviflora), wat rooi, oranje of geel blomme dra en aan die kusstreke van Clanwilliam tot by George voorkom.
In die Atlantiese gebiede van Wes-Europa kom die Erica tetralix op suur, arm leemgrond voor. Die ligroos blommetjies staan in skermvormige hofies bymekaar en die kelk is groen. Die kroon van die bosbessies (genus Vaccinium) is stervormig en die vrugbeginsel is onderstandig. Die gewone bosbessie (Vaccinium myrtillus) verloor in die winter sy blare en dra in die nasomer blouswart eetbare bessies. Die rooibosbessie (Vaccinium vitis idaea) is baie seldsamer. 'n Spesie wat in Noord-Amerika voorkom, is die bloubessie (Vaccinium corymbosum), wat vanweë sy groot vrugte (tot 2,5 cm in deursnee) ook gekweek word. Die rysbessie (Vaccinium uliginosum) is uiters seldsaam en groei net in vogtige, suur duinvalleie en vleigrond. Die vrugte verskyn vroeër as dié van ander soorte.
Lepeltjieheide (Oxycoccus macrocarpos) behoort tot dieselfde genus as die vleibessie (Oxycoccus palustris). Die vrugte is baie smaaklik en die plant word daarom dikwels gekweek. 'n Ander genus van die dopheide familie is die Rhododendron wat veral bekend is vanweë die Alperosie waarvan twee spesies voorkom. Die Rhododendron ferrugineum groei in suur grond en het blare wat aan die onderkant roeskleurig is. Die Rhododendron hirsutum groei in kalkryke grond en het groen, harige blare. Die huisplant Azalea indica (azalea) is nie soveel teen die winterkoue bestand soos die Japannese azalea (Rhododendron obtusum) wat dikwels in parke aangeplant word nie. Die meeste van die meer as 1200 Rhododendron-spesies kom in Sentraal- en Oos-Asië voor. Die Suid-Amerikaanse sierstruik Pernettya mucronata word vanweë sy kleurvolle bessie gekweek.
Die kraaiheide (Empetrum nigrum), 'n klein struik met takke wat boontoe staan en blare met 'n opgerolde rand, behoort tot die kraaiheide-familie (Empetraceae). Dié plant is dikwels tweehuisig: manlike en vroulike blomme kom op verskillende plante voor. Die kelk en kroon is nie vergroeid nie, die meeldrade is lank (windbestuiwing) en die stamper het vyf tot nege stempels. Die vrug is 'n sappige, swart pitvrug. Die kraaiheide het net drie genera met nege spesies.
Die derde belangrikste familie van die heideagtiges is die wintergroenagtiges (Pyrolaceae) met 15 genera en 70 spesies. Dit is nie houtagtige plante nie, maar kruidagtig met immergroen blare. Die vier of vyf kroonblare is nie vergroei nie, en die helmknoppe van die meeldrade lê agteroor in die blom. Die sade is baie klein en kom in vier- of vyfhokkige, bostandige vrugbeginsels voor. Die bekendste spesie, die Pyrola rotundifolia, kom veral in sandduine voor en hef 'n krans van immergroen blare en wit blomme wat in trosse staan.
Die stofsaad (Monotropa hypopithys), is 'n bleek-geel bosplant wat met skubbe bedek is en wat later swart word. Hy leef saam met wortelskimmel. Die plant het nie self bladgroen nie en moet dus voedingstowwe van die skimmel kry. Die blomme kom in digte, afhangende trosse voor wat later regop staan.
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, Volume 10, bl.149-152, ISBN 0908409451