Paul Hendrik Roux

	Paul Roux
	Ds. Roux omstreeks 1905
Naam	Paul Hendrik Roux
Geboorte	28 September 1862; Hopetown, Kaapkolonie
Sterfte	8 Junie 1911 (op 48); Beaufort-Wes, Kaapprovinsie
Kerkverband	Nederduits Gereformeerd
Gemeente(s)	Johannesburg; Vredefort; Senekal; Beaufort-Wes
Jare aktief	1891–1911
Kweekskool	Stellenbosch

Genl. ds. Paul Hendrik Roux (Hopetown, 28 September 1862 – Beaufort-Wes, 8 Junie 1911) was ’n predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk en ’n krygsman in die Anglo-Boereoorlog.

Herkoms

Terwyl Dirk Hendrik Roux van die Paarl en sy eggenote, gebore Wiid, op Hopetown op besoek was, is hul oudste seun, Paul Hendrik, gebore. Hy dra die naam van die stamvader, Paul Roux, wat in 1688 as een van die Hugenote in die Kaap aan wal gestap het en baie jare lank die welbekende sieketrooster, onderwyser en voorleser van die Hugenote-gemeente in Drakenstein was, die latere NG gemeente Paarl. Ds. Roux se moeder – van Deense afkoms – was die ma van 15 kinders.

Opleiding

Sy vroegste opleiding ontvang Paul Hendrik op Zeederberg-plein in die Paarl aan die privaat skooltjie van ene mev. Rozensweig. Vir sy middelbare onderwys is hy na die Paarlse Gimnasium waar hy in 1882 gematrikuleer het. Op 17-jarige ouderdom was hy op die punt om in diens van Onze Jan Hofmeyr se De Zuid-Afrikaan te tree as koerantskrywer, maar onder die opwekkingsdienste van ds. (later dr.) Andrew Murray het hy tot bekering gekom, van sy plan afgesien en dadelik besluit om vir predikant te gaan studeer. Ná aflegging van die admissie-eksamen in 1884 is hy na die Kweekskool op Stellenbosch waar hy vyf jaar lank by proff. John Murray en Nicolaas Hofmeyr studeer. Hulle en dr. Andrew Murray het ’n diep invloed op sy jong lewe uitgeoefen en dwarsdeur sy latere bediening was dit merkbaar, veral in sy sterk beklemtoning van die gebed, bekering, verdieping van die geestelike lewe en die waarheid van goddelike genesing. Nadat hy in 1889 sy eindeksamen aan die Kweekskool afgelê het, is hy op ’n studiereis na Europa.

Vrystaatse predikant

Ná sy terugkeer uit Europa was hy ’n rukkie hulpprediker in die NG gemeente Johannesburg. In Februarie 1891 is hy na die Oranje-Vrystaat waar hy agtereenvolgens predikant was van die gemeentes Vredefort (1891-’97) en Senekal (1897–1905). Kort nadat hy op Vredefort bevestig is, het hy getrou met mej. Hettie Eksteen van die Paarl - ’n knap, toegewyde vrou, wat in latere jare veral bekend was as die ywerige sekretaresse van die Kaaplandse Helpmekaar. Reeds in sy eerste gemeente het daar onder sy kragtige prediking en sieldeursoekende huisbesoek, ’n geestelike herlewing ingetree. Sy agtjarige verblyf in die gemeente Senekal was egter die belangrikste en vrugbaarste van sy hele bediening. Deur sy besliste optrede en onpartydige regsbesef het hy die heersende kerklike en politieke geskille besleg en eenheid en versoening bewerkstellig. Geestelike doodsheid het plek gemaak vir geestelike opwekking, wat sy hoogtepunt bereik het met die Pinksterfees van 1898. In hierdie tyd is hy na bewering in antwoord op die gebed van dr. Andrew Murray van ’n ernstige keelkwaal genees.

Anglo-Boereoorlog

Ongelukkig het die Tweede Vryheidsoorlog kort daarna uitgebreek en ’n onverwagte einde aan sy idealistiese voornemens gemaak. Hy het hom geroepe gevoel om die burgers van Senekal na die front te vergesel as veldprediker en later, toe hy besluit om aan die oorlog deel te neem as soldaat, het pres. M.T. Steyn hom as veggeneraal aangestel. Op militêre gebied was hy ’n onverskrokke leier, iemand wat vinnig kon dink en optree. Hy het ook onverbiddelik aangedring op dissipline en onvoorwaardelike gehoorsaamheid. Sy militêre loopbaan, so belowend, is binne ’n jaar beëindig toe hy deur die vyand krygsgevangene geneem is. Die kommando van genl. Prinsloo, onder wie genl. Roux hom ook bevind het, is naby die dorp Fouriesburg deur die vyand vasgekeer, waarop genl. Prinsloo, sonder genl. Roux se medewete, met die vyand onderhandel en sy kommando uitgelewer het aan genl. Hunter. Genl. Roux kon nog ontsnap het, maar het dit sy plig geag om, al was dit bitter teen sy sin, die bevele van sy senior, genl. Prinsloo, te gehoorsaam en die leed van die krygsgevangenes te deel.

Tydens sy maande lange ballingskap op Ceylon het hy hom, ondanks groot persoonlike opofferings, onderskei as ’n sielesorger en kampvegter vir die regte van die verdrukte ballinge. Omdat hy uitgeblink het as ’n Afrikanerleier, was dit geen wonder nie dat leiers soos genl. J.B.M. Hertzog en pres. M.T. Steyn met sy dood telegramme van deelneming gestuur het en die kerk- en volksman dr. J.D. Kestell hom so hoog geroem het op die begrafnis.

Op Ceylon was hy tot ’n geruime tyd ná die vrede in ballingskap. Hy keer terug na Senekal om uit die as van die oorlogsverwoesting op tydelike en geestelike gebied ’n nuwe gemeente op te bou. Met geloofsmoed en deursettingsvermoë het hy ’n begin hiermee gemaak.

Beroep na Beaufort-Wes

Ná die vertrek van die NG gemeente Beaufort-Wes se sesde leraar, ds. Pieter van der Merwe, het die kerkraad nie minder nie as sewe beroepe uitgebring. Die sewende is op 7 September 1905 op ds. Paul H. Roux van Senekal in die Vrystaat uitgebring. Hy is ook ’n paar maande vantevore beroep, maar het toe bedank. Dié keer het hy die beroep aangeneem. Op Vrydag 3 November 1905 is genl. ds. Paul Roux en sy gesin hartlik deur die gemeente verwelkom. Ds. H.J.L. du Toit van die NG gemeente Richmond het die bevestigingsrede uitgespreek.Die volgende leraars het ook aan die plegtigheid deelgeneem: di. G.A. Maeder van Victoria-Wes (die konsulent, wat in 1907 sy emeritaat aanvaar het), P.A. Roux, J.W.L. Hofmeyr en die eerww. H.D. Kretzen en L. Pienaar asook mnre. Lock en Pegram van die plaaslike Engelse gemeenskap. Na aanleiding van die woorde van Josef aan die farao (Gen. 41:15), toe laasgenoemde hom laat roep het om sy drome uit te lê, het ds. Roux, die indrukwekkende prediker wat hy altyd was, ’n treffende intreepreek gelewer. Dit het berus op drie gedagtes: die verwagting enersyds, die onmag andersyds en die uitkoms van Bo. Die nuwe predikant, wat deur die Anglo-Boereoorlog reeds beroemd geword het, het ’n baie gunstige indruk op die gemeente gemaak en almal kon ná die plegtigheid "dankbaar en blymoedig" huiswaarts keer.

Nuwighede op Beaufort-Wes

Ds. Roux het ’n hele paar nuwighede ingevoer. Hy was ’n groot kindervriend en die eerste Kinderfees is deur hom in April 1907 georganiseer en is daarna (altans in sy tyd) gereeld gehou. Die eerste gedrukte gemeenteprogram is deur hom aan die begin van 1907 uitgegee. Hy was ook die eerste persoon wat die dankofferkaartjie-stelsel hier ingevoer het, ook in 1907. In sy tyd, en wel die jaar vantevore, is daar vir die eerste keer ’n salaris aan die kassier (£20) uitbetaal. Dit was ook ds. Roux wat in September 1906 vir die eerste maal gesangbordjies in die kerk laat aanbring het. Onder sy leiding het die kerkraad in 1906 daartoe oorgegaan om die kerk met gas te verlig. Hierdie asetileen-ligte was ’n groot verbetering op die ou olielampe wat veral sekere dele van die kerk baie swak verlig het. Dit alles bewys die deeglikheid, organisasietalent en die sin vir gesonde vooruitgang van dié predikant. Met sy koms het die gemeente skuld van sowat £5 385 gehad en was dit nie vir sy alte vroeë siekte en dood nie, sou hy seker die skuld so goed as uitgewis het.

Sy liefde vir die sending

Ds. Roux het baie sterk gevoel vir die opvoeding, veral in die praktiese handwerk- en ambagsrigting van die minderbevoorregte volksgenoot. Aangespoor deur die stigting van ’n paar bloeiende spin-en-weefskole in die Vrystaat deur Emily Hobhouse en ander ná die Anglo-Boereoorlog, het hy hom, ongelukkig sonder veel sukses, beywer vir die stigting van ’n soortgelyke skool op Beaufort-Wes. Daar is selfs op rekening van die kerkraad ses spinwiele aangekoop en ’n onderwyseres aangestel, maar die ondersteuning was so swak – slegs vier leerlinge – dat die hele onderneming gestaak en die skool gesluit moes word. Vir hom en sy ander steunpilaar, diaken P. Martin, was dit ’n groot teleurstelling.

Maar veral was ds. Roux ’n vurige sendingman. Hy was deurdring van dié waarheid: “ ’n Gemeente sal leef namate hy sendingwerk doen.” As lid van die Algemene Sendingkommissie het hy hom binne sowel as buite die gemeente vir die sending beywer. Toe daar byvoorbeeld in 1907 en 1908 deur middel van die kruistogte spesiale pogings aangewend is om de sendingfondse te styf, was hy een van die eerste wat sy medewerking aangebied het. Saam met ds. (later prof.) John du Plessis, dr. Andrew Murray en ander het hy ander gemeentes besoek om belangstelling in die sending op te wek en fondse in te samel. So het dr. Murray teen die einde van 1908 ’n sendingkonferensie op Beaufort-Wes belê. Ondanks die knaende droogte wat die distrik toe geteister het (in die tydperk van 1948 en 1962, byvoorbeeld, was die distrik meer as 40 persent van die tyd amptelik ’n droogtegeteisterde gebied),^[2] is daar by die Sondagaanddiens nog meer as £100 ingesamel. Dit was op aandrang van ds. Roux dat die kerkraad ’n paar maande daarna die wenslikheid van die aanstelling van ’n eie buitelandse sendeling oorweeg het. (Destyds het "buitelands" verwys na enige plek buite die Kaapkolonie.)

Reeds in 1907 het hy die permanente sendingkommissie uit die kerkraad laat saamstel en in samewerking met die plaaslike sendingvereniging, wat omstreeks 1889 gestig is, het hy uiteindelik die kerkraad beweeg om by wyse van proefneming spesiale geestelik werk onder die skaapherders op die buiteplase te begin (1908). Eers twee jaar later is daarin geslaag om ’n geskikte evangelis, J.J. van Noordwyk, te kry, wat met ’n trapfiets en later ’n motorfiets die skaapwagters en hul gesin op die plase besoek en geestelik bearbei het. Die plaaslike hulpsendingverenigings (Sendingvereniging, Vroue- en Mannesendingbond) het die kerkraad gehelp om die salaris te vind. Hierdie geseënde werk onder plaaswerkers moes ongelukkig met die vertrek van Van Noordwyk in April 1918 gestaak word.

Die Excelsior-skool

Ds. Roux het hom op Beaufort-Wes sommer dadelik begin beywer vir die opheffing van minderbevoorregte kinders. Dit het 'n verskuiwing van die bestaande Armskool ingesluit. Hiervoor het hy geleentheid gekry toe die Zending Vereeniging in 1906 die skoolraad versoek om die sendingsaal in Donkinstraat te ontruim. Die raad het, hoofsaaklik danksy ds. Roux se bemoeiing, dadelik 'n nuwe skool beplan en op 26 Maart 1907 het die stadsraad toegestem om 'n erf tussen De Villiers- en Brandstraat daarvoor te skenk.

Die skoolraad het op 11 Julie 1907 gevra die onderwysdepartement moet die naam Armskool vervang, maar die versoek is geweier. Tog het die skool toe al by baie mense as die Excelsior-skool bekendgestaan. Die skoolraad het die bouplan in Augustus daardie jaar goedgekeur, maar daar was 'n vertraging by die departement sodat die skoolraad eers op 11 Augustus 1910 in kennis gestel is dat die Kaapstadse argitekte Parker & Forsyth besig was om die plan op te trek. Die firma Graaff's Trust het 'n lening van £1 000 teen 5%-rente aangebied. Die twee argitekte het Beaufort-Wes op 8 September 1910 besoek om die planne voor te lê, wat toe wel goedgekeur is.

Op die skoolraadsvergadering van 8 Junie 1911 is die skielike heengaan van ds. Roux met diepe leedwese te boek gestel. Gedurende sy jare lange lidmaatskap van die raad het hy baie waardevolle diens in belang van die onderwys op Beaufort-Wes gelewer. Ná sy dood het die bouwerk voortgegaan nadat 'n firma van Worcester, Carr & Co., die boukontrak onderteken het. Die ou Armskool is in Desember 1911 gesluit en die Excelsior-skool op 9 November 1912 geopen. Die 68 leerlinge met die opening het binne twee maande tot 118 aangegroei.

Sy siekte en dood

Ds. Roux was toe reeds liggaamlik nie meer baie sterk nie en in die bearbeiding van dié groot en uitgestrekte gemeente, wat eers in 1949 in drie verdeel sou word, het hy hulp dringend nodig gehad. Geordende hulppredikers was indertyd egter baie skaars en die kerkraad was maar te dankbaar om uiteindelik die diens te verkry van die evangelis Eksteen, wat sowat twee jaar lank van begin 1907 tot Oktober 1908 die plaaslike leraar bygestaan het en ook baie geseënde werk onder bruin mense op die plase gedoen het. Ná sy vertrek het die kerkraad geruime tyd vrugteloos gesoek na hulppredikers en eers aan die begin van 1911 het hulle daarin geslaag om – tydens die ernstige siekte en latere dood van ds. Roux – die diens te verseker van ds. C.M. Hofmeyr van Njassaland.

Ds. Roux is meer as een maal deur die Kerk op belangrike sendings uitgestuur. Buiten die kruistogte van 1907 en 1908 het hy ook in opdrag van die Ring van Beaufort ’n drie maande lange herderlike besoek aan Duits-Suidwes gebring waar daar toe nog twee gemeentes van die NG Kerk was: Gibeon (later Mariental en Moria (later Otjiwarongo. Albei gemeentes was toe reeds geruime tyd vakant en die geestelike versorging van die 44-jarige leraar en volksman van Beaufort-Wes het in ’n groot behoefte voorsien.

Sy groot liefde vir die sending het die sterk begeerte by hom laat ontstaan om ’n besoek aan die sendingvelde van die Kerk in Midde-Afrika te bring. Op 6 Junie 1910 het hy van sy kerkraad afskeid geneem en in die geselskap van ds. P.K. Albertyn van Graaff-Reinet na Njassaland vertrek. Dit was op dié reis dat die ongeluk van sy lewe hom getref het, die steek van die gevreesde tsetsevlieg was gevolg waarvan hy in Augustus die gevaarlike slaapsiekte opgedoen het. Vir sy eggenote en gemeente was hierdie treurmare ’n ontsettende skok. Op Mvera is ds. Roux in ’n uiters bedenklike toestand etlike maande lank verpleeg deur ds. Willie Hofmeyr en sy personeel. Van hier het hy hartroerende briewe aan sy gemeente stuur. Die kerkraad besluit in Oktober dat hy hom “verantwoordelik stel vir alle billike onkoste in verband met die betreurde siekte van ds. Roux en benoem die dorpskerkraadslede as ’n kommissie om handelend op te tree en te besluit wie om te stuur om ds. Roux te gaan haal, ’n geneesheer of vriend”.

Teen die middel van daardie maand het mev. Roux self na Njassaland vertrek om haar siek eggenoot te gaan verpleeg en, indien moontlik, terug te bring na sy vaderland. Eers teen Kersfees kon sy die terugreis met hom waag. Met sy aankoms op Beaufort-Wes in sy ou gemeente was daar ’n groot skare vriende en belangstellendes om hom op die stasie te kom verwelkom en langs die strate het oral rye mense gestaan. In die pastorie is ’n dankstond gehou en daar was dan ook ’n (tydelike) opflikkering. Maar kort voor lank het dit sterk afgeneem. Dis toe dat ds. Roux besluit het om alle mediese hulp te staak en sy vertroue op die “hemelse Geneesheer” alleen te stel. Aan een van sy vriende het hy geskryf: “Kom ik om, zo kom ik om.” Op 8 Junie 1911 is hy dan ook ná ’n smartlike lyding van tien maande oorlede.

Sy indrukwekkende begrafnis

Ds. Paul H. Roux se begrafnis is op Sondag 11 Junie 1911 om kwart oor die drie die middag gehou. Uit die verslag in die plaaslike Courier en die gedrukte begrafnispamflet blyk dit dat dit ’n indrukwekkende plegtigheid moes gewees het. Die begrafnisstoet het die pastorie reeds om drie-uur verlaat. Vooraan was die draers en die slipdraers, gevolg deur die naasbestaandes, leraars en sendelinge van die NG Kerk, rustende kerkraadslede, die magistraat, lede van die Parlement, afdelingsraad, munisipaliteit, mediese fakulteit, skoolrade, lede van die gemeente, Sondagskoolkinders en ander belangstellendes. Die kerkgebou was veels te klein om die skare van sowat 2 300 te bevat.Die preekstoel, die galerye en die voorste banke was met roufloers bedek. Voor die preekstoel, waar die prediker sowat vyf jaar lank sulke sielsdeursoekende boodskappe gelewer het, het sy lyk in die doodskis gelê. In die roudiens en by die graf het onder andere di. G.J. Hugo (toe van die NG gemeente Colesberg en later die bekende moderator van die NG Kerk), R.D. MacDonald (voorsitter van die Ring van Beaufort) en H.J.L. du Toit (NG gemeente Richmond) treffende huldeblyke gebring aan die ontslapene as “ ’n besondere gawe van God aan ons Kerk en volk”.

Ds. Hugo het gesê: "Ons wil nie sê dat die oorledene volmaak was, dat hy alle moontlike kristelike deugde besit het nie, maar ons wil ag gee op sy kenmerke, en as ons sy deugde in aanmerking neem, dan sê ons met vrymoedigheid dat hy 'n goeie man was … Hy was vroom, en daarby was ook 'n skoon karakter. Ek het die voorreg gehad om in baie noue aanraking met hom te kom – vier jaar lank het ons saam in een kamer op Stellenbosch loseer, toe ons die Kweekskool bygewoon het en ek het ruim geleentheid gehad om die man aan sy dade en woorde te leer ken … G'n vuile rede was ooit op sy lippe nie. Nooit het hy gedink aan iets wat vuil is nie. Onbehoorlike familiêriteit was by hom verag, gevrees. Hy was in alles rein … Hy het geen moeilikheid ontsien in die volbrenging van sy werk nie. Hy het eers na die bron gegaan – Gods Woord – en dan, wanneer hy oortuig was van wat hy behoort te doen, was hy gereed om te getuig en te spreek. Daar was by hom g'n mensevrees nie. Dit is getoon deur sy gedrag in die Vrystaat, toe hy die vrymoedigheid gehad het om sekere hoë amptenare oor hul handelswyse te berispe; hy het die manlikheid gehad om die saak per brief onder hul aandag te bring, en toe later, toe hy hul ontmoet het, hulle om hul gedrag te veroordeel. Van hom was dit waar dat hy God gevrees het meer dan die mense – liewer sy beste vriende teenoor hom gekamp dan God ..."

De Senekal en Distriks Vertegenwoordiger het op 23 Junie 1911 onder meer berig (vrylik uit die Hollands vertaal): "Paul Roux was 'n man met 'n ernstige, ywerige en baie beminlike geaardheid. Wat hom die meeste gekenmerk het, was sy blakende opregtheid, sy beslistheid van karakter en die moed waarmee hy sy gevoelens uitgespreek het. 'n Geleerde was hy nie; maar vanweë sy eenvoudige en ernstige karakter het hy sy woorde altyd 'n diep indruk gemaak en het mense graag na sy preke geluister … Ons sal nie gou gewoond raak aan die gedagte dat hy nie meer daar is nie, hy die hartlike, beminlike, rondborstige, getroue vriend en leraar."

Op ’n spesiale vergadering vier dae ná sy dood neem die kerkraad die volgende besluit (uit die Hollands vertaal): “Die kerkraad wens hiermee te boek te stel sy hoë waardering van die werk vir die gemeente deur haar leraar, ds. Paul H. Roux, en druk hiermee sy baie diepe droefheid uit oor die betreurde afsterwe op Donderdag 8 Junie 1911 van die so opreg geliefde en geëerde dienskneg van die Here … Ons is verstom, maar ons sal ons mond nie oopmaak nie, want die Here het dit gedoen. In hom verloor ons ’n man wat sy volk, sy Kerk en sy Heer innig liefgehad het. ’n Man van grote krag en beslistheid en van veel gebed. ’n Goeie man, vol van die Heilige Gees en die geloof. ’n Man wat vir sy kerkraad en sy gemeente geleef het – en gesterf het. Hy was ’n gawe van God aan ons. Met gebroke hart dank ons die Here inniglik vir sy gawe. Die Here het gegee, en die Here het geneem: die Naam van die Here sy geloof. Ons sal hom nooit vergeet nie.”

’n Paar jaar later is die stoflike oorskot van ds. Roux herbegrawe binne die kerkterrein en ’n gepaste naaldvormige gedenksteen ter ere van hom daar deur die kerkraad laat oprig. Op 10 Julie 1915 is hierdie gedenkteken in die teenwoordigheid van ’n groot skare deur ds. J.D. Kestell onthul. Die in 1918 gestigte dorp en gemeente Paul Roux in die Vrystaat bestendig ook die geseënde nagedagtenis van dié merkwaardige man.

Waardering deur Vader Kestell

Ds. J.D. Kestell skryf in sy voorwoord van A.M. Heyns se boekie Lewenskets van generaal ds. Paul Roux (sonder jaartal) dat wanneer hy aan ds. Roux dink, "dan rys daar voor my gees op die beeld van 'n man van vaste oortuiging. Ek sien voor my die verpersoonliking van beslistheid en vasberadenheid. Hy was een wat snel kon dink. Hy het dadelik gesien wat die weg was wat hy moes inslaan en hy het dit nie alleen gesien nie – hy het ook dadelik die voet daarop gesit en daarop voortgewandel. Die moed het hom nooit hierin ontbreek nie. As daar op sy pad teenspoed was, het hy hom nie daaroor verontrus nie. Inderdaad hy het teenstand verwelkom. En dit omdat hy van nature 'n stryder was. Hy was altyd in sy element as hy in 'n goeie stryd gewikkel was. Die stryder en die werker is nie dikwels in een mens verenig nie. Maar Paul Roux was stryder sowel as werker. Hierdie vereniging van eienskappe het gedurig voor die oog gekom in sy lewe."

Bronne

(af) Heyns, A.M. s.j. Lewenskets van generaal ds. Paul H. Roux.
(af) Olivier, ds. P.L. (samesteller), Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.
(af) Smit, ds. A.P. 1945. Gedenkboek van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Beaufort-Wes (1820–1945). Beaufort-Wes: N.G. Kerkraad.
(af) Rosenthal, Eric. 1967. Ensiklopedie van Suidelike Afrika. Kaapstad en Johannesburg: Juta & Kie.

Verwysings

↑ (en) Biografiese besonderhede van ds. Roux op die familie Eksteen se webtuiste.^{[dooie skakel]} URL besoek op 28 September 2013.
↑ (af) Barnard, W.S, Smit, P.S. en Van Zyl, J.A. 1972. Suid-Afrika. Die land en sy streke. Kaapstad Bloemfontein Johannesburg: Nasou Beperk.

Eksterne skakels

Foto van gedenksteen aan Paul Hendrik Roux^{[dooie skakel]}
Paul Hendrik Roux Geargiveer 4 Maart 2016 op Wayback Machine op die RouxWiki Geargiveer 23 Desember 2019 op Wayback Machine

[1] (en) Biografiese besonderhede van ds. Roux op die familie Eksteen se webtuiste.^{[dooie skakel]} URL besoek op 28 September 2013.

[2] (af) Barnard, W.S, Smit, P.S. en Van Zyl, J.A. 1972. Suid-Afrika. Die land en sy streke. Kaapstad Bloemfontein Johannesburg: Nasou Beperk.

[1]

[2]