Europese verkenning van Suid-Afrika

Die Europese verkenning van Suid-Afrika in die vyftiende eeu was, net soos die Europese verkenning en besetting van baie ander nuwe wêrelddele, nié die gevolg van 'n doelbewuste besluit nie. Columbus het byvoorbeeld 'n nuwe wêrelddeel ontdek, maar nie omdat hy na Amerika op soek was nie, maar wel na Indië. So ook het Indië nie die skitterendste juweel in die Britse kroon geword omdat die oorspronklike Engelse handelaars in die Verre Ooste dit so bedoel het nie. Australië het eweneens 'n belangrike Britse dominium geword, ofskoon dit oorspronklik as 'n strafkolonie aangewys en gebruik is. Ook is Suid-Afrika nie sowat 500 jaar gelede deur Europeërs verken omdat die Portugese seevaarders na Suid-Afrika op soek was nie, maar wel na die seeweg wat Europa met die Verre Ooste sou verbind. Die geografiese ligging van die land het toe reeds sy historiese noodlot bepaal.

Handelsroetes na die Ooste

Hoewel 'n seeweg na die Ooste eers teen die einde van die vyftiende eeu ontdek is, is die verkeer tussen die Weste en die Ooste so oud as die Westerse beskawing self. Reeds in die Oudheid het die Oosterse volke, die Grieke en die Romeine lewendige handelsbetrekkinge met Indië en China onderhou. Die "drang na die Ooste" was altyd sterk by die Europeër, vir wie die warmer en ryker Ooste en Suide en hulle natuurlike voortbrengsels deurgaans groot aantrekkingskrag gehad het. Vandaar dat een van die grootste veroweraars in die geskiedenis, die Makedoniër Alexander die Grote, reeds in die vierde eeu v.C. vir hierdie drang beswyk nadat hy sy veroweringstogte tot in Indië gevoer het. Dit was ook hierdie drang van die koue en onvriendelike Noorde na die warm en ryk Suide wat grotendeels die Germaanse volksverhuising bepaal het, en wat in die Kruistogte van die Middeleeue sy voortsetting gevind het. Die intrinsieke aanlokkingskrag van die warmer en ryker Ooste het die begeertes en avontuurlus van Europese volke geprikkel en dit sou 'n lewendige handelsverkeer tussen Weste en Ooste tot stand bring.

Die Europese bekendheid met die Ooste is onder meer sterk uitgebrei deur die tog van die Vlaamse monnik Willem van Ruysbroek (1250), en veral deur die Venesiaanse reisiger Marco Polo. Laasgenoemde het van Bagdad oor die hoogvlakte van Pamir en deur die Gobi-woestyn na Sjina gereis, om ná 'n afwesigheid van vyf-en-twintig jaar (1271–1295) oor Sumatra, Ceylon en Voor-Indië na Venesië terug te keer. Sy uitvoerige reisbeskrywing is van beslissende betekenis.

Die verkeersweë tussen Europa en Indië het vir 'n groot deel oor land gegaan. Die produkte van die Ooste, deur Arabiese kooplui opgesamel, het veral gedurende die Middeleeue Europa langs drie weë bereik. Een van hierdie handelsweë het van die Voor-Indiese markte oor die bergpasse deur Turkestan gegaan en daarna oor die Aralmeer die Kaspiese See bereik, om dan die Wolgarivier en die Donrivier stroomopwaarts te volg totdat dit die groot Russiese markte soos Nowgorod e.a. bereik het. Vir Suid-Sentraal- en Wes-Europa het ander handelsweë, wat van die groot handelshawe Soerat op die weskus van Voor-Indië uitgegaan het, meer belang gehad. Een van hierdie weë het die kus van Beloetsjistan, Suid-Persië en Arabië gevolg, om oor die Rooisee en Suez die mark van Alexandrië te bereik. Die ander weg het in die Persiese Golf gegaan, vervolgens die groot riviere van die Tweestromeland benut, om op die hoogland van Mosoel in twee te splits. Die een vertakking het in 'n westelike rigting gegaan en oor Aleppo die Middellandse See bereik, terwyl die ander vertakking in noordwestelike rigting op Trebizonde aan die Swart See uitgeloop het. Albei hierdie weë het na Konstantinopel gelei. Te Alexandrië en te Konstantinopel, die twee groot stapelplase van Oosterse ware aan die Middellandse See, het Italiaanse kooplui uit Amalfi, en later uit Venesië en Genua, hierdie produkte aangekoop en vervolgens oor Midde- en Wes-Europa versprei. Een van hierdie weë het deur die Alpepasse oor Augsburg na die binnelandse afsetgebied van Duitsland gelei. 'n Ander, langs die Rhônerivier op, het die Franse markte bedien. Wes- en Noord-Europa is oor see bedien, en daar het 'n lewendige skeepvaart van die Wes-Europese seevarende volke bestaan – veral van die Nederlanders, wat na die Portugese hoofstad, Lissabon, gevaar het.

Hierdie stad het hom weldra tot 'n belangrike handelsentrum ontwikkel. Die Middellandse seevaart het die produkte van die Ooste en Suide na Lissabon gebring, terwyl die skeepvaart van die Nederlanders die noordelike produkte eweneens na die Portugese hoofstad gebring het. Hier het die uitruil en oorlaai van die produkte plaasgevind.

Hierdie handelsverkeer, waarby die Nederlanders slegs die rol van vragvaarders in diens van die Italiaanse handelskapitaal gespeel het, was wel in staat om Oosterse produkte soos speserye, sy, fyn houtsoorte en pêrels op die Europese markte te plaas. Maar dit was ook al, want die handelsweë wat die Weste met die Ooste verbind het, het ernstige nadele gehad. Die weë oor Klein-Asië was te lank, die vervoer per karavaan het te veel tyd in beslag geneem en was buitendien erg gevaarlik. Ook was die handelsware te duur, omdat dit herhaaldelik oorgepak moes word. By dit alles het die tussenhandelaars heelwat verdien.

Die weg oor Egipte was wel makliker, maar die sultan van hierdie land het sulke hoë belastings op die ware gelê dat speserye in Alexandrië byvoorbeeld drie maal so duur was as in Indië. Die distribusiekoste was origens so hoog dat alleen die rykes dit kon bekostig om verbruikers van hierdie "peperduur" produkte te word. Buitendien het hierdie handelsverkeer afgehang van die toeganklikheid vir die Italiaanse handel van die groot Levant-hawens, soos veral Alexandrië en Konstantinopel.

Teen die middel van die vyftiende eeu het daar aan hierdie toeganklikheid 'n end gekom: die Ottomaanse Turke, toe die aartsvyande van die Christendom, het Klein-Asië binnegedring en hul veroweringstogte tot in Europa en Noord-Afrika uitgebrei. In 1453 is die groot handelsentrum Konstantinopel verower; en in die begin van die sestiende eeu het ook Alexandrië in gedrang gekom, toe die Turke gepoog het om Egipte te verower. Die handelsverkeer met Indië is dus verlam en vir Europa het daar niks oorgebly as om 'n ander handelsweg te soek nie. Onderwyl die Italianers, veral die Venesiaanse Republiek, omsons in langdurige en kosbare oorloë met die Turke gewikkel was om hierdie handelsverkeer te herstel, is veral op die Iberiese skiereiland na ander middele en weë gesoek om die noodsaaklike handelsverkeer met Indië te herstel en uit te brei.

Portugal, met sy gunstige ligging op die westelike uithoek van Europa aan die Atlantiese Oseaan digby Afrika en met sy hoofstad Lissabon, wat hom reeds tot 'n belangrike handelsentrum ook vir Oosterse ware ontwikkel het, was uit eie belang die aangewese land om die onderbroke handelsverkeer met die Ooste langs 'n ander weg te herstel. Nadat Portugal saam met Spanje die 800 jaar lange stryd (die "reconquista") op die Iberiese skiereiland teen die Mohammedaanse indringers uit Noord-Afrika met sukses volvoer het, het hulle besluit om die geloofsvyand op Afrikaanse bodem self aan te pak. Die uitbreiding van die Portugese Ryk sou ook geleentheid gebied om die Portugese handel en wankelende ekonomie te versterk.

Dias se ontdekkingsreis

'n Westerse wêreldkaart uit ongeveer 1450

Dit was Portugal se geluk dat hulle op hierdie kritieke tydstip in die Westerse geskiedenis beskik het oor 'n leier wat die verligte aardrykskundiges uit Renaissance-Italië aangehang het. Hierdie Portugese prins, bekend as Hendrik die Seevaarder (1394–1460), was die eerste Europeër wat die seevaart, in teenstelling met die seevaart, stelselmatig en met volharding aangepak het.

Op inisiatief van prins Hendrik is in 1419 'n Portugese ekspedisie uitgerus na Madeira, wat vir die Portugese kroon in besit geneem is. Enige jare later het ook die Asore 'n Portugese besitting geword. Tot dusver het die Portugese slegs in die spore van vroeëre ontdekkers gevolg; maar daarmee was prins Hendrik nie tevrede nie. In 1434 het sy seeliede om Kaap Bojador gevaar en twaalf jaar later die mond van die Senegalrivier bereik. Tot dusver het die kennismaking met die Afrikaanse kus slegs teleurstelling opgelewer: daar was geen handel te dryf nie, want die woestynsand van die Sahara het tot aan die oseaan gereik. In 1447 egter het die Portugese kennis gemaak met 'n kaap wat daar groen uitgesien het, en in verrukking het hulle dit "Cabo Verde" genoem (die huidige Kaap Verde). Verby hierdie "groen kaap" is kennis gemaak met lande waar handel wel moontlik geblykhet: daar was bv. peper, ivoor, goud en slawe te vind. Die blydskap van die Portugese was groot toe hulle vasstel dat die trope nie, soos die ou geograwe beweer het, weens die versengende hitte onbewoonbaar was nie, maar 'n weelderige plantegroei en 'n groot verskeidenheid lewensvorme opgelewer het.

Toe prins Hendrik, wat daarvan oortuig was dat die vaart om Afrika na Indië nie alleen moontlik nie, maar selfs noodsaaklik vir die handelsposisie van Portugal was, in 1460 oorlede is, was sy doel nog geensins bereik nie. Die weskus van Afrika, tot waar dit 'n oostelike rigting inslaan, was wel bekend, maar eers teen 1471 is die ewenaar oorgesteek, en eers in 1484 het Diogo Cam die mond van die Kongorivier bereik. Die redes vir hierdie verslapping wat op die dood van prins Hendrik gevolg het, is verskillend: nadat die Slawekus en die Nigerrivier se mond gepasseer was, het die kus in plaas van 'n oostelike 'n suidelike rigting ingeslaan. Hoe ver sou die Afrikaanse kus na die suide loop, en sou 'n suidelike verbinding met Indië wel moontlik wees?

Onder die Italiaanse aardrykskundiges was daar sommige wat gemeen het dat die seeweg na Indië in westelike rigting gesoek moes word, soos hulle landgenoot Christophorus Columbus nog geen twee geslagte later geprobeer het. Ook die omstandigheid dat Portugal eers die handelsmoontlikhede van sy nuwe kolonie Guinee, waar onder mee peper, een van die gesogte produkte van Indië, gevind is, op die proef moes stel, het sonder twyfel die vaart na die suide vertraag. Eers toe dit geblyk het dat Guinee, as handelsgebied, Indië nooit sou kan vervang nie, is die vaart in suidelike rigting voortgesit.

Daar was ook nog ander hindernisse wat in die weg van 'n suidelike vaart gestaan het. Een hiervan was dat die altyd sigbare Poolster, waarvolgens die breedtebepaling op see vasgestel is, ten suide van die ewenaar verdwyn het; en dat die Portugese, onbekend met die sterrehemel van die suidelike halfrond met sy Suiderkruis, moeilik rigting en posisie kon bepaal. Hierdie noutiese moeilikheid is egter uit die weg geruim toe die Neurenbergse kosmograaf Martin Behaim (1459–1806) te regter tyd 'n werktuig uitgevind het wat breedtebepaling volgens die sonshoogte moontlik gemaak het. Hierdie geleerde het self deelgeneem aan die ekspedisie wat in 1482 die mond van die Kongo ontdek het.

Ten gevolge van hierdie vertragings was dit eers in Julie of Augustus 1187 dat Bartolomeus Dias, 'n gesiene edelman aan die Portugese hof, met twee vaartuigies van omtrent vyftig ton elk en 'n voorradeskip, laasgenoemde onder bevel van sy broer Pedro, die mond van die Taag kon verlaat op sy historiese tog na die suide. Soos sy voorgangers, het hy al langs die Afrikaanse kus gehou, maar, anders as hulle, het hy verder gevaar. Joas de Barros (1496–1570), die vooraanstaande Portugese geskiedskrywer, het (volgens die geskiedksrywer G.M. Theal), toegang gehad tot die joernale, briewe en rapporte van die vroeë ontdekkers en amptenare van alle klasse in Indië en Afrika. Op grond van hierdie gegewens het Barros sy groot werk "Da Asia" geskryf, waarvan Theal uittreksels wat op Suid- en Suidoos-Afrika betrekking het, met 'n Engelse vertaling in sy "Records of South-Eastern Africa" gepubliseer het.

Dias het van koning Johan II van Portugal bevele ontvang om sy onverdeelde aandag aan die ontdekkingstog self te skenk, sonder om dit deur handelsondernemings langs die kus te vertraag. Tog is handelsvooruitsigte nie heeltemal buite rekening gelaat nie, want Dias is opdrag gegee om Afrikaanse inboorlinge, veral van die Guinese kus, aan boord neem, hulle voorsien van monsters van goud, silwer en speserye en hulle dan op verskillende plekke langs die Afrikaanse kus loslaat. Hierdie inboorlinge moes dus dien as Portugese handelsagente om toekomstige handelsbetrekkinge tussen Portugal en binnelandse Afrikaanse stamme in die hand te werk.

Dias het sover moontlik sy opdrag uitgevoer. Hy het dig aan die kus gehou en aan die kape en baaie het hy name gegee. Nadat hy verskeie plekke langs die kus suidelik van die Kongo-mond besoek het, het hy enige dae by Agra das Voltas (Angra Pequena, vandag Lüderitzbucht) vertoef, waar hy, volgens gewoonte, 'n klipkruis of "padrão" opgerig het. Daarvandaan het, nog altyd volgens Barros, 'n sterk wind wat dertien dae geduur het, sy skepe in suidelike rigting gedryf. Hierdie verhaal van Barros omtrent die dertiendaagse storm word in bevoegde kringe in twyfel getrek, omdat so 'n hewige en langdurige noordewind in hierdie streek 'n onbekende natuurverskynsel is. Dit is selfs moontlik dat hierdie "storm" sy oorsprong het in die Portugese beleid van geheimhouding en afskrikking van moontlike mededingers.

Op 26 Desember het Dias se skepe verby die Golfo de S. Estevao, moontlik die huidige Elizabethbaai, gevaar, die Terra da Silvestre op 31 Desember en die Serra dos Reis op 6 Januarie 1488. Teen die tyd dat hulle die breedte van St. Helenabaai bereik het, was die land nie meer in sig nie. Die rede hiervoor is nie bekend nie. Dit is moontlik dat 'n storm die skepe ongeveer hierdie tyd oorval en suidwaarts gedryf het. Toe die storm ná enige dae ietwat bedaar het, is die land weer gesoek deur ooswaarts te vaar. Toe hierdie poging misluk het, is 'n noordelike koers ingeslaan en die Afrikaanse kus weer gevind by of naby 'n baai wat Dias genoem het "dos Vaqueiros" ("van die Veewagters") na aanleiding van die veekuddes wat daar gesien is.

Volgens' n Portugese bron van enige jare later is hierdie "Bahia dos Vaqueiros" herdoop in Sao Bras, wat sonder twyfel die huidige Mosselbaai is. Volgens 'n noukeurige Portugese beskrywing van die kus blyk egter dat die Baai dos Vaqueiros en die Baai de Sao Bras nie dieselfde is nie. Eersgenoemde sou sonder twyfel Visbaai wees, die plek waar die Portugese vir die eerste maal op die suidhoek van Afrika voet aan wal gesit het. Dit is dus waarskynlik dat die eerste landing by Visbaai plaasgevind het, maar dat gebrek aan vars water in hierdie omgewing die Portugese genoodsaak het om verder na Mosselbaai te vaar, waar vars water in oorvloed te vinde was. Hier het 'n aantal Portugese aan wal gegaan en die inboorlinge wat daar gesien is, het aanvanklik geen kontak met die Portugese probeer maak nie. Later, toe die Portugese besig was om water in te neem, is hulle deur die inboorlinge, wat waarskynlik tot die Khoikhoi behoort het, met klippe bestook. Dias, wat opdrag gehad het om die vrede met alle inboorlinge moes bewaar, het egter op die aanvallers geskiet en een inboorling is gedood.

Die twee skepe het vervolgens die tog langs die kus in oostelike rigting hervat, Kaap Recife verbygevaar en anker gewerp in die Bahia da Lagoa – 'n naam wat later lot Algoabaai vervorm is. Dit is waarskynlik in Algoabaai dat die Portugese matrose vir die eerste keer 'n gees van verset teen hul bevelhebber aan die dag gelê het. Hulle was uitgeput deur die stryd teen see en storm en aangetas deur skeurbuik; hulle het teen Dias gedraai en aangedring op terugkeer na die vaderland. Ná raadpleging van sy hoër offisiere het 'n vergelyk tot stand gekom waarvolgens die skepe nog twee of drie dae ooswaarts sou vaar: as daar gedurende hierdie tyd niks voorval wat die tog verder ooswaarts noodsaaklik sou maak nie, dan sou die skepe die terugreis aanvaar.

Teen die end van die bepaalde tyd het die Portugese 'n rivier bereik wat hulle die Infante genoem het. Volgens die meeste skrywers sou dit die Groot-Visrivier gewees het, volgens ander die Kowie of die Keiskammarivier. Hoe dit ook al sy, die Infante was die omdraaiplek. Teen sy sin moes Dias uitvoering gee aan die ooreenkoms met sy manskappe en die terugvaart begin. Hy het egter ver genoeg gevorder om te kan besef dat hy die vernaamste versperring, nl. Afrika, op die seeweg na die Ooste baasgeraak het. Hy het sonder twyfel geweet, op grond van die noordoostelike strekking van die kus en die warm seestroom waarteen hy nou geseil het, dat hy die seeweg na Indië ontdek het, alhoewel hy nooit daar voet aan wal sou sit nie.

Dit is onseker of hy volgens gewoonte 'n kruis by die Infanterivier opgerig het. Miskien het natuurlike hindernisse dit onmoontlik gemaak. Enige dae later (begin Maart 1488), op die terugreis, is 'n geskikte plek vir die oprigting van so 'n kruis ontdek. Dit was op False Island, of Kwaaihoek, soos dit vandag plaaslik bekend is, drie en 'n halwe myl ten weste van die Boesmansriviermond, in die huidige distrik Alexandrië. Ná 450 jaar is die stukkies en brokkies van hierdie verlore klipkruis van Dias ontdek.

Op die terugvaart het die eilandjie St. Croix in Algoabaai waarskynlik sy naam gekry, nié omdat Dias daar 'n klipkruis opgerig het nie, soos dikwels beweer is, maar omdat hy ongeveer in die Paastyd daar verbygeseil het.

In April 1488 het Dias 'n kaap ontdek waaraan hy, volgens Barros, die naam Cabo Tormentoso ("Stormkaap") gegee het, in herinnering aan die stormagtige weer waarmee hy vroeër in hierdie streke kennis gemaak het. Volgens Barros sou koning Johan II later hierdie naam verander het in Cabo de Boa Esperança ("Kaap van Goeie Hoop"), omdat Dias se ontdekkings goeie hoop vir die seeweg na Indië gegee het.

Nadat verskriklike ontberings gely en groot gevare getrotseer is, het Dias met sy twee skepe – die voorradeskip het die tog nie oorleef nie – ná 'n afwesigheid van byna anderhalf jaar in Desember 1488 na die vaderland teruggekeer. Die suidhoek van Afrika was verken en die seeverkeer tussen die Weste en die Ooste het aan die vooraand van sy verwesenliking gestaan. Daar sou egter nog byna tien jaar verloop voordat die grootse verwagtinge wat uit die baanbrekende verkenning van Dias voortgespruit het, werklikheid sou word.

Verskeie redes vir hierdie vertraging is aangevoer, soos vrees vir internasionale verwikkelinge, vrees vir verwaarlosing van die handel en kolonies in Noord- en Wes-Afrika as die seeweg na Indië ontdek sou word, 'n sieklike koning en ministers wat, met die oog op die offers aan mense en materiaal wat die soektog na Indië die klein Portugal reeds gekos het, skepties teenoor die voordele van 'n regstreekse vaart op Indië gestaan het. Die vernaamste rede was waarskynlik die amptelike standpunt in Lissabon, waarvolgens noodsaaklike verkenningswerk in die Indiese Oseaan eers verrig moes word voordat 'n direkte vaart op Indië aangedurf kon word. Vandaar dat Johan II ongeveer gelyktydig met sy opdrag aan Dias twee ander vooraanstaande Portugese, Pero da Covilha en Afonso de Paiva, oor die Mediterreense en Arabiese roete gestuur het om noodsaaklike verkenningswerk in Indië en Afrika te verrig. Daar is in Lissabon lank op 'n verslag van hierdie twee verkenners gewag; en dit verklaar waarom Vasco da Gama eers in 1497 sy beroemde tog kon aanvaar.

Da Gama se verkenningsreis

Terwyl Portugal nog gedraal het om Dias se verkenning op te volg, het 'n gebeurtenis van wêreldhistoriese belang plaasgevind. Cristoforo Colombo, 'n kartograaf uit Renaissance-Italië, het, ná 'n vergeefse poging om die Lissabonse regering vir sy idee van 'n weswaartse vaart na Indië interesseer, daarin geslaag om die belangstelling en steun van die Spaanse vorstepaar, Ferdinand en Isabella, te win. Columbus het in 1493 van sy oseaanvaart in Spanje teruggekeer het, volkome oortuig daarvan dat hy Indië gevind het. Hoewel eers later blyk dat Columbus nie 'n nuwe seeweg nie, maar, wat belangriker was, 'n nuwe wêrelddeel verken het, was hierdie prestasie nietemin 'n prikkel om die Portugese handelend te laat optree. Die aansien van Portugal het op die spel gestaan.

Koning Johan se eerste stap was om, onder goedkeuring van die berugte pous Alexander Borgia, in 1494 met Spanje die Verdrag van Tordesillas te sluit, waarvolgens die wêreld deur 'n denkbeeldige skeidslyn, 370 seemyle ten weste van die Kaap-Verdiese Eilande, tussen Spanje en Portugal verdeel is. Aangesien die verdrag alleen melding maak van die westelike halfrond, moes Portugal hom beywer om sy teoretiese verdragsregte ook deur verdere ontdekkings te verwesenlik en te versterk.

So het dit dan gebeur dat Manuel I, die volgende koning van Portugal, teen die middel van 1497 'n vloot, bestaande uit vier skepe met 'n bemanning van omtrent 170 koppe, onder die hooggeplaaste edelman Vasco da Gama, uitgestuur het om die werk van Dias te voltooi en handelsbetrekkinge met Indië aan te knoop. Uit die redevoeringe van die Koning en Da Gama, sowel as uit die seremoniële bedrywighede wat by geleentheid van die vertrek van die vloot, plaasgevind het, blyk duidelik watter doelstellinge die ekspedisie nagestreef het. Die voortsetting van die Portugese ontdekkingstogte was beskou as 'n verpligting wat koning Manuel van sy voorgangers geërf het. Vervolgens sou Da Gama se ekspedisie moes bydra om die oorwinning van die Kruis oor die Halwemaan te verseker, heidense volke tot die Christelike godsdiens te bekeer, die eer en aansien van die Portugese kroon deur nuwe veroweringe te vergroot en om deur ontdekking en verowering die Oosterse rykdomme in Portuhese hande te kry. Die voorbeeld van die Italiaanse republieke soos Venesië en Genua, wat hul grootste welvaart uit die handel in Oosterse produkte bereik het, was spesifiek deur koning Manuel as navolgenswaardig genoem.

Dit was op 8 Julie 1497 dat Vasco da Gama met Pedro d'Alanquer, wat die ontdekking van die Kaap die Goeie Hoop meegemaak het, as loods en Diego Dias, 'n broer van Bartholomeus as sekretaris, van die Taag afskeid geneem het. Bartholomeus Dias het die ekspedisie tot by die Kaap Verdiese-eilande vergesel om, soos Barros dit uitdruk, "Da Gama op die regte koers te bring".

Van Portugal, verby die Kanariese en die Kaap-Verdiese Eilande, het die Portugese vloot eers in 'n suidoostelike rigting geseil en daarna die Afrikaanse kus verlaat en in 'n suidwestelike rigting gevaar, ten einde die hinderlike seestrome in die Golf van Guinee en die stormagtige weer langs die Afrikaanse weskus waarmee Dias kennis gemaak het, te vermy. Da Gama het dus die roete gevolg wat sedertdien min of meer voortdurend deur seilskepe tussen die Kaap en Wes-Europa gebruik is.

Vir 96 dae het Da Gama en sy manskappe die eentonigheid van die Atlantiese Oseaan ondervind. Eers op 4 November het land weer in sig gekom, en enkele dae later het die Portugese St. Helenabaai binnegevaar, waar hulle 'n week vertoef het om suiwerings- en herstelwerk aan skepe en seile te verrig, om brandhout in te neem en, indien moontlik, die voedsel- en watervoorrade aan te vul. Ook by hierdie geleentheid is met die Suid-Afrikaanse inboorlinge kennis gemaak. Die aanraking met 'n groepie Khoikhoi het, net soos in die geval van Dias, op 'n botsing uitgeloop, waartydens Da Gama en enkele van sy manskappe verwond is.

Op 22 November het die vloot verby die Kaap die Goeie Hoop geseil en drie dae later in die baai van São Brás (Mosselbaai) anker gegooi. Hier is die voorradeskip opgebreek en sy vrag op die ander skepe oorgelaai. Ook hier is met die inboorlinge kennis gemaak en 'n bietjie ruilhandel -'n bees vir enige snuisterye – het plaasgevind. Die vriendelikheid van die Khoikhoi – dit was waarskynlik hierdie ras waarmee die Europeërs in aanraking gekom het – het egter weldra in vyandskap omgeswaai toe die Portugese water ingeneem het, wat die inboorlinge heel moontlik as deel van hulle besittings beskou het. 'n Klipkruis wat Da Gama op die eilandjie in die baai opgerig het, is gou deur die inboorlinge verniel. Die Portugese het 'n paar skote op hulle gelos, voordat hulle die reis langs die kus voortgesit het.

Ná onaangename ervaringe met storms en met die warm Agulhasstroom, wat die oorsaak van heelwat vertraging was, het die seevaarders op 25 Desember 'n bosryke kuil, waarskynlik dié van Pondoland, gesien, waaraan Da Gama, in herinnering aan Kersdag, die naam Terra da Natal gegee het. Hier het die seevaarders van die Afrikaanse kus weggevaar, totdat watergebrek hulle genoodsaak het om weer die land op te soek. Op 11 Januarie 1498 is die mond van 'n riviertjie op die kus van Mosambiek ontdek, deur die Portugese Rio do Cobre (Koperrivier, d.i. huidige Inharrimerivier) genoem, weens die groot hoeveelhede koper wat by die inboorlinge aangetref is. Hierdie inboorlinge was vriendskaplik gesind en groot van liggaamsbou. Hulle het dus heelwat verskil van dié met wie die Portugese in die omgewing van die Kaap in botsing gekom het. Met sekerheid kan aangeneem word dat dit die eerste keer was dat Europeane met die Suider-Afrikaanse Bantoe in aanraking gekom het.

Nadat Da Gama hierdie Terra da Boa Gente ("land van goeie mense") verlaat het, is die reis verby die nabyliggende Kaap Corrientes – so genoem na die seestrome in hierdie gebied – voortgesit en is kennis gemaak met Portugal se ou godsdiensvyande, die Mohammedane. Hierdie volgelinge van die Halwemaan het tot 'n gemengde ras van Bantoe, Arabiere en Perse behoort, wat sedert onheuglike tye handelsbetrekkinge tussen Asië en die ooskus van tropiese Afrika onderhou het.

Op 25 Februarie 1498 het Da Gama by Kilimane (Quelimane) vir die eerste keer met hierdie mense in aanraking gekom. Hy het nie minder as 32 dae hier vertoef, ten einde sy gehawende skepe weer seewaardig te maak. Hy is hier, sowel as te Mosambiekeiland, die volgende plek waar hy geland het, vriendelik ontvang deur die inwoners. Die Arabiese handelaars het waarskynlik in Da Gama en sy mense nie die gehate Christene en gevaarlike handelsmededingers gesien nie. Sodra hulle dit agtergekom het, het hul houding verander. Die vyandskap tussen Arabiere en Portugese het, van Mosambiek af en byna oral langs die Afrikaanse kus waar Da Gama 'n hawe aangedoen het, tot uiting gekom. Die stryd tussen die Portugese en die Arabiere, wat 'n soort monopolie oor die handel in die Indiese Oseaan en sy kusgebiede besit het, het begin. Dit was vir die Portugese 'n voortsetting van die langdurige stryd wat die Christene en Moslems op die Iberiese skiereiland gevoer het.

Intussen het Da Gama, ondanks die vyandskap van die Arabiere, nuttige verkenningswerk aan die Afrikaanse ooskus verrig. Hy het die swak plekke van die Arabiere leer ken – kennis wat later nuttig aangewend kon word. Nadat hy Mombasa en Malindi besoek het, was hy gelukkig om ná veel moeite op laasgenoemde plek die dienste van 'n inheemse stuurman te kry, wat hom regoor die Arabiese See na Kalikoet, op die weskus van Indië, geneem het, waar hy drie weke later aangekom het. Hiermee was die vernaamste deel van Vasco da Gama se opdrag, by name die ontdekking van die seeweg na Indië, met sukses bekroon. Ondanks die teenkanting van Arabiese handelslui, is met die Hindoe-vors van Kalikoet 'n handelsverdrag gesluit en nuttige inligting omtrent handelstoestande in hierdie geweste ingewin. Meer kon Da Gama met sy beperkte middele nie doen nie. Sy hooftaak was verkenning en daarin het hy reeds geslaag.

In Augustus 1498 het Da Gama sy terugreis begin, om in September van die volgende jaar, ná 'n afwesigheid van twee jaar, na sy vaderland terug te keer. Gedurende die reis het omtrent twee-derdes van sy manskappe, veral weens skeurbuik, die lewe gelaat. Daar was ook slegs twee van die oorspronklike vier skepe oor, wat hul ankers weer in die Taag kon laat sak. Met groot eerbetoon is Da Gama in sy vaderland terug verwelkom. Die prestasie van hierdie seevaarder was nie alleen vir Portugal van die allergrootste belang nie, maar dra ook die stempel van wêreldhistoriese betekenis.

Portugese kolonisering

Die lewendige belangstelling en grootse verwagtinge in Portugal wat deur die ontdekking van die seeweg na Indië gewek is, het tot onmiddellike gevolg gehad dat sterk, goed toegeruste vlote uitgestuur is om Da Gama se werk verder te voer. Terwyl die Portugese seevaarders hulle tot dusver hoofsaaklik met ontdekkings- en verkenningswerk besig gehou het, sou die vernietiging van alle mededingers en die stigting van 'n eie koloniale ryk voortaan die vernaamste taak wees. So het Pedro Alvares Cabral reeds in 1500, Francisco d'Albuquerque in 1503 en Francisco d'Almeida in 1505 die kus van Portugal verlaat om die Indiese Oseaan en die aangrensende Afrikaanse en Asiatiese kuste aan die Portugese imperialisme te onderwerp.

Binne enkele jare het hierdie en ander Portugese daarin geslaag om die militêre mag van die Arabiere te breek. In 1509 is 'n groot Egipties-Arabiese vloot voor Diu deur d'Almeida vernietig. Die belangrikste Arabiese nedersettings langs die tropiese Afrikaanse ooskus tussen Sofala en Mombasa, sowel as die Arabiese steunpunte aan die strategies belangrike ingange tot die Rooisee en die Persiese Golf, het in Portugese besit gekom. Ook in Voor-Indië en Malakka het Portugese steunpunte ontstaan, Goa in Voor-Indië sou weldra die hoofsetel van die Portugese gesag in die Ooste word. Die Arabiere was nie teen die organisasie en gevorderde skepe en vuurwapens van die Portugese bestand nie. Die Moslemse handel in die Indiese Oseaan is vernietig en 'n uitgestrekte Portugese koloniale ryk is in die Ooste gestig.

Hoewel Portugal gedurende die eeu van sy opperheerskappy militêre beheer oor die Indiese Oseaan en die aangrensende kuste gehad het en 'n streng uitsluitende handelsmonopolie in hierdie uitgestrekte gebied gehandhaaf het, het sy gesag nooit verder as die kusrande gestrek en nooit tot die binnelande deurgedring nie. Selfs Portugese sendelinge en soekers na edele metale het die Afrikaanse binneland vermy. Daar was egter 'n paar uitsonderings. In 1560 het twee Jesuïete onder die Makaranga-stam. ten suide van die Zambezirivier, begin werk. In die volgende jaar is hul leier, Gonçalo da Silveira, vermoor, en in 1562 is hierdie sendingwerk opgegee. Die Dominikaners het gevolg en sendingstasies in die Zambezi-bekken gestig. Met al hul moed en volharding het ook hulle nie daarin geslaag om die vaandel van die Christelike beskawing in die binneland van Afrika te plant nie.

Goud het altyd 'n vername rol in kolonisasieplanne gespeel. Die Portugese was geen uitsondering nie. Die tonne edele metale wat die naburige Spanjaarde destyds in Mexiko en Peru buitgemaak het, het veral die verbeelding van die Portugese geprikkel. Sou daar nie ook in Afrika 'n Eldorado wees nie? Goud was daar wel en die Portugese het alles in hul vermoë gedoen om so veel moontlik van hierdie metaal van inboorlinge en Arabiere af te pers. Tot groot teleurstelling van Lissabon was hierdie goud alleen in klein hoeveelhede verkrygbaar. Toe omstreeks 1570 verneem is van fabelagtige goudrykdomme in die Afrikaanse binneland, het niemand minder as die Portugese koning Sebastiaan I die saak in hande geneem nie.

Francisco Barreto, 'n gewese onderkoning van Indië, is in 1572 met drie skepe en duisend soldate na Oos-Afrika gestuur. Vanuit Sofala en langs die Zambezi op het die Portugese mag die binneland ingetrek. Die onderneming was egter 'n treurige mislukking. Spoelgoud was daar, maar slegs in baie klein hoeveelhede. Vyandelike inboorlinge en veral die dodelike koors het die Portugese afgemaai. Baie min het weer die kus bereik. Barreto self het 'n slagoffer van die koors geword. Ook sy opvolger, Homem, het nie daarin geslaag om 'n blywende Portugese kolonie in die binneland te stig nie. Net soos die Arabiese, was die Portugese besetting van Oos-Afrika tot die kus beperk. Die Portugese veroweringe in Afrika was slegs die verowering van die Arabiese kolonies.

Die snelle totstandkoming van die Portugese se koloniale ryk in die Ooste is te danke aan die militêre swakheid van hul teenstanders. Die Portugese het dit besef en alles in hul vermoë gedoen om die geheime van hul Oosterse handel te bewaar, sodat sterker magte nie hul voorskyning sou maak nie. Vreemde mededingers sou deur die verspreiding van allerlei wilde gerugte oor die gevaarlike windstiltes en die versengende hitte van die trope afgeskrik word. Maar reeds in 1503 het die eerste Franse skip, in 1580 die eerste Engelse skip en in 1595 die eerste Nederlandse skip by die Kaap die Goeie Hoop verbygeseil.

Gedurende hierdie eeu van Portugese heerskappy is geen poging aangewend om in Suid-Afrika, die deel van die vasteland wat op grond van klimaat en bodem by uitstek vir Europese kolonisasie geskik is, 'n nedersetting te stig nie. Suidelike Afrika was vir die Portugese niks anders as 'n lastige hindernis nie, wat die seeverkeer met Indië erg verleng en gevaarlik gemaak het. Die kus met sy gevaarlike storms en seestrome, die skaarste aan natuurlike hawens, woestyne en hoë bergreekse wat die kus van die binneland afgesluit het en bygevolg die gebrek aan bevaarbare binnelandse waterweë – dit alles het die Portugese afgeskrik van 'n intiemer kennismaking met Suid-Afrika.

Nie alleen die uiterlike onherbergsaamheid van die land het die Portugese afgeskrik nie, maar ook die inboorlingrasse. Dit het in die aard van die destydse koloniale bedrywigheid van Portugal gelê dat hy slegs geïnteresseerd was in inboorlingvolke wat reeds 'n betreklik hoë peil van beskawing bereik het en met wie handelsbetrekkinge aangeknoop kon word. Vir die Portugese was 'n "beskaafde volk" een wat onder meer kundig was omtrente handelsvoorwerpe soos speserye, goud en pêrels. Reeds Dias, sowel as Da Gama, kon egter getuig dat die Suid-Afrikaanse inboorlinge nie aan daardie eis voldoen het nie. Toe bv. aan die inboorlinge by St. Helenabaai 'n verskeidenheid handelsvoorwerpe is, met die doel om vas te stel of hierdie kosbaarhede tot die voortbrengsels van die land behoort, was die resultate heeltemal negatief. Die inboorlinge van die land wat van alle lande die meeste kosbaarhede in sy skoot hou, was volslae onkundig omtrent hierdie handelsvoorwerpe, met die gevolg dat die Portugese des te meer rede gehad het om die onherbergsame kuste van Suid-Afrika te vermy. Buitendien was die armoedige, primitiewe Suid-Afrikaanse inboorlinge in die oë van die Portugese 'n positiewe gevaar. Botsings het by kennismaking herhaaldelik voorgekom en by een geleentheid het Francisco d'Almeida, die eerste Portugese onderkoning van Indië en die held van Diu, met "meer as vyftig van die fleur van die vloot" aan die Tafelbaaise strand 'n roemlose dood gevind in 'n geveg met die inwoners daar. Die Portugese het die Suid-Afrikaanse inwoners as barbaars beskou, mense met wie geen handel gedryf kon word nie, en geen verdere handel- of bekeringspogings is aangewend nie.

'n Ander oorsaak waarom die Portugese, hoewel hulle af en toe in Tafelbaai of in Mosselbaai vertoef het om water in te neem, in die reël Suid-Afrika vermy het, moet daarin gesoek word dat hulle in Mosambiek en ander poste in Oos-Afrika, sowel as in St. Helenabaai aanlêplekke gevind het. By hierdie aanlêplekke kon hul skepe voorsien word van water sowel as vars vleis, vrugte en groente, baie hiervan oorspronklik deur hulle self ingevoer, met die gevolg dat daar vir hulle geen noodsaaklikheid bestaan het om die Suid-Afrikaanse kus aan te doen nie.

Hoewel Portugal geen nedersetting in Suid-Afrika gestig het en ook niks gedoen het om met sy binneland kennis te maak nie, is sy betekenis vir hierdie land geensins beperk tot die ontdekking daarvan nie, hoe groot dié prestasie ook al is. Sedert die eerste kennismaking met die Suid-Afrikaanse kus het die Portugese aan Suid-Afrikaanse kape en baaie name gegee, soos St. Helenabaai, Kaap Agulhas en Algoabaai – om slegs 'n paar voorbeelde te noem. Ook een van die provinsies, Kwazulu-Natal, het sy naam deels aan die Portugese te danke. Die land se onherbergsame kus, bedrieglike seestrome en stormagtige weer het die stranding van baie Portugese skepe tot gevolg gehad. Dergelike skipbreuke het tot die eerste opmeting van die kuslyn gelei. So is daar in 1575 'n Portugese offisier, Perestrello, vroeër self 'n skipbreukeling, gestuur om 'n veilige hawe tussen Delagoabaai en die Kaap te soek. Hoewel hy nie daarin geslaag het om 'n beskutte ankerplek te vind nie, het hy van sy skip af die kus noukeurig gevolg en 'n kaart daarvan gemaak.

Hierdie skipbreuke het nie alleen bygedra tot die opmeting en duideliker voorstelling van Suid-Afrika se kuste nie, maar het ook belangrike mededelinge oor die Suid-Afrikaanse inboorlinge tot gevolg gehad. Reisjoernale van skipbreukelinge bevat dikwels belangrike inligtinge omtrent die gewoontes, woonplek en suidwaartse landverhuising van die Bantoe. Gesien dat hierdie inheemse volke self nie hul aktiwiteite en geskiedenis aangeteken het nie, is sulke reisbeskrywings die enigste aangetekende inligting van die inheemse volke uit hierdie tyd.

Meer het die Portugese vir die land van hul ontdekking nie gedoen nie. Vir hulle was die land en sy bewoners selfs te arm om beset of uitgebuit te word, en die eie bevolking te klein vir emigrasie en kolonisasie. Dit sou die taak van Portugal se erfgename wees. Nederlanders, Engelse en Franse het reeds teen die end van die sestiende eeu in die Indiese Oseaan verskyn. Teenoor dergelike mededingers kon daar slegs een einde wees: die einde van die koloniale oppermag van die Portugese in die Ooste, wat verseker is toe Portugal in 1580 verower is deur Filips II van Spanje.

Hierdie ander Europese nasies het toenemend aan die suidpunt van Afrika aan wal gegaan op soek na vars voedsel vir die matrose (skeurbuik was 'n dodelike vyand op hierdie togte). In 1647 is 'n Duitse skip in die huidige Tafelbaai gestrand en die bemanning het 'n fort opgerig waar hulle vir 'n jaar vertoef het voordat hulle deur 'n volgende skip gered is. So is die weg gebaan vir besetting en kolonisering van Suid-Afrika.

Sien ook

Geskiedenis van die Kaapkolonie

Bronnelys

Die Ontdekking van Suid-Afrika, deur J.A. Wild (M.A., D.Phil.) in Die Geskiedenis van Suid-Afrika, Boek I (1951). Nasionale Boekhandel Beperk.