Gaan na inhoud

Sjimpansee

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Sjimpansee
Tydperk: 4–0 m. jaar gelede
↓
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:
Animalia
Filum:
Chordata
Klas:
Mammalia
Orde:
Primates
Familie:
Hominidae
Genus:
Pan
Spesie:
P. troglodytes
Binomiale naam
Pan troglodytes
(Johann Friedrich Blumenbach, 1776)
Die verspreiding van die sjimpansee. 1. Pan troglodytes verus. 2. P. t. ellioti. 3. P. t. troglodytes. 4. P. t. schweinfurthii.
Sinonieme

Simia troglodytes Blumenbach, 1776
Troglodytes troglodytes (Blumenbach, 1776)
Troglodytes niger E. Geoffroy, 1812
Pan niger (E. Geoffroy, 1812) Anthropopithecus troglodytes (Sutton, 1883)

Die sjimpansee (Pan troglodytes) is ’n spesie van mensape. ’n Nabyverwant is die bonobo. Fossiel- en DNS-toetse wys albei spesies is sustersgroepe van die moderne menslike lyn.

Die sjimpansee is bedek met growwe, swart hare, maar het ’n haarlose gesig, vingers, tone, handpalms en voetsole. Dit is sterker gebou as die bonobo; dit weeg tussen 40 en 65 kg en is van kop tot stert sowat 1,3 tot 1,6 m lank. Sjimpansees is agt maande lank dragtig. Babas word op sowat drie jaar gespeen, maar het gewoonlik jare daarna nog ’n sterk verhouding met die ma. Hulle bereik puberteit op sowat 10 jaar en hul lewensverwagting is sowat 50 jaar.

Sjimpansees woon in groepe van 15 tot 150 lede, hoewel individue bedags in veel kleiner groepe rondbeweeg. Die spesie word deur die manlike diere oorheers en lewe volgens ’n streng hiërargie, wat beteken verskille kan gewoonlik sonder geweld opgelos word. Byna alle sjimpanseebevolkings gebruik gereedskap, aangepaste stokke, klippe, gras en blare om heuning, termiete, miere, neute en water bymekaar te maak.

Die sjimpansee is op die Internasionale Unie vir die Bewaring van die Natuur (IUBN) se lys van bedreigde spesies. Daar is na raming tussen 170 000 en 300 000 sjimpansees oor in die woude en grasvelde van Wes- en Sentraal-Afrika. Hul grootste bedreiging is die vernietiging van hul habitat, wilddiefstal en siektes.

Etimologie

[wysig | wysig bron]

Die spesienaam troglodytes (Grieks vir "grotbewoner") is deur Johann Friedrich Blumenbach gebruik in sy boek De generis humani varietate nativa liber, wat in 1776 gepubliseer is.[2][3] Die boek is gebaseer op sy verhandeling ’n jaar voor die publikasiedatum slegs vir interne gebruik aan die Universiteit van Göttingen,[4] en die verhandeling self het dus nie voldoen aan die voorwaardes vir gepubliseerde werke met betrekking tot dierkundige naamgewing nie.[5]

Evolusiegeskiedenis

[wysig | wysig bron]

Ondanks ’n groot aantal vondste van Homo-fossiele, is sjimpanseefossiele in 2005 vir die eerste keer beskryf. Bestaande sjimpanseebevolkings in Wes- en Sentraal-Afrika oorvleuel nie met die groot fossielvondste van mense in Oos-Afrika nie. Daar is egter nou sjimpanseefossiele uit Kenia aangeteken. Dit sou beteken mense sowel as lede van die Pan-klade het tydens die Middel-Pleistoseen in die vallei van die Groot Skeurvallei voorgekom.

John Gribbin en Jeremy Cherfas meen in hul boeke The Monkey Puzzle: Reshaping the Evolutionary Tree en The First Chimpanzee: In Search of Human Origins sjimpansees en bonobo's kan van Australopithecus afstam.

Taksonomie

[wysig | wysig bron]

Volgens DNS-bewyse het die sjimpansee en bonobo moontlik minder as ’n miljoen jaar gelede van mekaar geskei (nes Homo sapiens en die Neanderdallers).[6][7] Die sjimpanseelyn het sowat 6 miljoen jaar gelede van die laaste gemeenskaplike voorouer van die menslike lyn geskei. Omdat geen spesie behalwe Homo sapiens van die menslike lyn oorleef het nie, is die twee sjimpanseespesies die mens se naaste verwante. Die sjimpanseegenus, Pan, het sowat 7 miljoen jaar gelede van die gorillas se genus afgeskei.

Vier subspesies van die sjimpansee word erken,[8][9] met die moontlikheid van ’n vyfde:[10]

Fisiese eienskappe

[wysig | wysig bron]

Die manlike volwasse sjimpansee weeg tussen 40 en 60 kg en die wyfie tussen 32 en 47 kg.[11] Groot, wilde mannetjies kan egter tot 70 kg weeg en mannetjies in aanhouding het al tot 91 kg gehaal.[12][13][14] Die lengte van die neus tot die agterlyf wissel van 63 tot 94 cm.[14][15] Manntjies wat staan, kan tot 1,6 m lank wees en wyfies tot 1,3 m. Hul lywe is bedek met growwe, swart hare, behalwe die gesig, vingers, tone, handpalms en voetsole. Hul spiere is "tot vyf keer digter as mense s’n. So dig dat hulle nie kan swem nie."[16] Sjimpansees is baie vatbaar vir hartvatsiektes.[17] 'n Hartbeentjie, die sg. os cordis is in albei geslagte en op verskillende ouderdomme teenwoordig.

Sjimpansees kom in bome (snags) en op die grond (bedags) voor.[18] Hulle loop of staan gewoonlik op al vier pote, maar kan vir kort entjies op twee pote loop. Hulle loop op hul kneukels, nes gorillas en bonobos,[18] teenoor die orangoetang, wat op die buitekant van sy palms loop.

Ekologie

[wysig | wysig bron]
’n Sjimpansee in ’n boom met sy prooi.

Sjimpansees is hoogs aanpasbaar. Hulle woon in ’n verskeidenheid habitats, onder meer droë grasvelde, immergroen reënwoude en moeraswoude.[19][20] Hulle het ’n goeie geheue wat hul tuiste aanbetref. Hulle maak elke aand ’n slaapplek in ’n nuwe boom en slaap apart, behalwe die baba- of jong sjimpansees, wat by hul ma slaap.[21] Wanneer hulle ’n indringer gewaar, sal hulle hard skree en enige voorwerp moontlik gebruik om hulle te verdedig.

Luiperds is ’n groot bedreiging en gevalle is aangemeld waar sjimpansees luiperdwelpies doodmaak,[22] blykbaar hoofsaaklik as ’n beskermingsmetode.

Dieet en jag

[wysig | wysig bron]
’n Sjimpansee aan die vrugte eet.

Sjimpansees verkies vrugte bo enige ander kos en sal dit selfs gaan soek as dit nie volop is nie. Hulle sal ook blare eet. Sade, bloeisels, boombas en gom maak die res van hul plantdieet uit.[20] Hoewel hulle hoofsaaklik planteters is,[23][24] eet hulle ook heuning, grond, insekte, voëls en hul eiers en klein tot mediumgrootte soogdiere, insluitende ander primate.[20][25] Soogdiere wat hulle eet, sluit in sekere soorte ape, bobbejane, blouduikers, bosbokke en vlakvarke.[26]

Sjimpansees jag soms alleen, en soms in groepe sodat hulle hul prooi makliker kan vaskeer.[27] As hulle saam in bome jag, het elke sjimpansee ’n rol. Sommige sorg dat die prooi in ’n sekere rigting hardloop en jaag hulle sonder om hulle te probeer vang. Ander sal onder bome staan en opklim om te keer dat die prooi in ’n ander rigting hardloop. Dan is daar dié wat vinnig beweeg en die prooi probeer vang, en dié wat wegkruip en die prooi vang as hulle nader kom.[27] Hulle sal sowel volwassenes as kleintjies vang. Hulle is egter bang vir sekere soorte ape en sal die kleintjies probeer gryp sonder om die ma aan te val.[20] Die mannetjies jag meer as die wyfies. Wanneer die prooi gevang is, sal dit verdeel word onder almal wat gejag het, en selfs onder die omstanders.[27]

Gedrag

[wysig | wysig bron]

Groepstruktuur

[wysig | wysig bron]
Sjimpansees versorg mekaar.

Sjimpansees woon in gemeenskappe van gewoonlik tussen 15 en meer as 150 lede, maar loop meestal rond in kleiner, tydelike groepe van ’n paar individue – dié kan voorkom in enige kombinasie van ouderdom en geslag.[21] Beide mans en wyfies kan ook alleen rondloop.[21] Hulle het ingewikkelde sosiale verhoudings en bestee baie tyd daaraan om mekaar te versorg (groom).[28]

Mannetjies vorm die kern van die sosiale struktuur. Hulle loop rond, beskerm groeplede en soek kos. Hulle bly in die gemeenskappe waarin hulle gebore is, maar wyfies kan na ander groepe oorloop as hulle volgroei is. Daarom is mannetjies in ’n groep meer geneig om aan mekaar verwant te wees as aan die wyfies. Onder die mannetjies is daar gewoonlik ’n dominansie-hiërargie en hulle oorheers ook die wyfies.[29] Groepe of individue wyk ook gereeld van die groter gemeenskap af en sluit dan weer later by hulle aan.[20] Dié kleiner groepe kan in ’n verskeidenheid vorme voorkom, om verskeie redes. ’n Groep mannetjies kan byvoorbeeld bymekaarkom om te jag, terwyl ’n groep wyfies saam ’n paar kleintjies kan grootmaak.[30] ’n Individuele sjimpansee sal ander gereeld raakloop, maar feitlik nooit baklei nie – hulle baklei net in groot groepe.

Mannetjies in die Mahale Nasionale Park in Tanzanië.

Omdat groepe en individue voortdurend kom en gaan, is die struktuur van die gemeenskap baie ingewikkeld. ’n Mannetjie kan byvoorbeeld ná ’n tyd terugkeer en onseker wees of daar enige "politieke skuiwe" tydens sy afwesigheid plaasgevind het; dan sal hy sy heerskappy probeer hervestig. ’n Groot mate van aggressie vind dus plaas binne die eerste vyf tot vyftien minute nadat ’n mannetjie weer by die gemeenskap aangesluit het.[31][32]

Mannetjies behou en verbeter hul sosiale rang deur koalisies te vorm. Dié is gebaseer op ’n sjimpansee se invloed in vyandige interaksies.[33] As twee sjimpansees in ’n koalisie is, kan hulle ’n derde sjimpansee oorheers wat hulle nie op hul eie sou kon nie, want sjimpansees wat hul hand goed speel, kan mag in aggressiewe interaksies uitoefen ongeag hul rang. Hoe meer bondgenote ’n sjimpansee het, hoe ’n beter kans het hy om ’n oorheersende rol te spel. Mannetjies in ’n koalisie kan egter ook teen mekaar draai as dit hulle pas.[34]

Manntjies met ’n lae rang verander dikwels van kant in geskille tussen meer dominante sjimpansees. Hulle kan voordeel trek uit ’n onstabiele hiërargie en meer seksuele geleenthede kry.[33][34] Verder konsentreer dominante mannetjies op mekaar tydens ’n konflik in plaas van op dié met ’n laer rang. Die hiërargie tusen wyfies is swakker, maar ’n klein sjimpansee kan voordeel trek uit sy ma se status.[35] Sosiale versorging blyk ook belangrik te wees in die instandhouding van koalisies,[36] veral tussen mannetjies.

Paring en ouerskap

[wysig | wysig bron]
’n Ma en haar kleintjie.

Sjimpansees paar regdeur die jaar, hoewel die aantal wyfies wat bronstig is, van seisoen tot seisoen in ’n groep wissel.[37][38] Hulle is meer geneig om bronstig te wees as kos volop is. Paring tussen sjimpansees is promisku – ’n wyfie kan met verskeie mannetjies in die groep paar terwyl sy bronstig is.[20] Die patrone wissel egter. Soms beperk dominante mannetjies toegang tot wyfies. ’n Mannetjie en wyfie kan ook buite hul gemeenskap paar – soms verlaat wyfies die groep om met ’n mannetjie van ’n ander groep te paar.[20][39]

Dis gewoonlik die ma wat ’n kleintjie versorg. Die oorlewing en emosionele gesondheid van ’n kleintjie hang van moederlike sorg af.[20] Die ma gee die kleintjie kos, hitte en beskerming en leer hulle sekere vaardighede. ’n Kleintjie se toekomstige rang in die gemeenskap kan ook afhang van die ma se status.[20][37] Vir die eerste 30 dae klou ’n kleintjie aan die ma se maag vas. Wanneer hulle vyf tot ses maande oud is, ry hulle op die ma se rug. Hulle het permanente kontak vir die eerste jaar. Wanneer hulle twee jaar oud is, kan hulle self rondbeweeg en sit.[40] Teen hul derde jaar sal kleintjies begin wegbeweeg van die ma af. Hulle word gespeen op tussen vier en ses jaar.

Tussen hul sesde tot negende jaar sal die jong sjimpansee naby sy ma bly, maar ook meer interaksies met ander lede van die gemeenskap hê. Jong wyfies beweeg tussen groepe en word deur die ma bygestaan in vyandige situasies. Jong mannetjies bring tyd saam met die ouer mannetjies deur en sal saam met hulle jag of die gebied patrolleer.[40]

Kommunikasie

[wysig | wysig bron]

Sjimpansees gebruik ’n verskeidenheid gesigsuitdrukkings, houdings en klanke om met mekaar te kommunikeer.[20] Hulle kan grynslag, pruil en hul lippe teen mekaar druk. ’n Aggressiewe mannetjie sal op twee voete staan en sy arms swaai om hom groter te laat lyk. Soms stamp sjimpansees hul hande en voete teen ’n groot boomstam.[41]

As hulle opgewonde is, sal hulle sagte "hoe"-geluide maak, wat al hoe harder word tot dit ’n skree of soms blaf word. Dié sal dan weer sagter word en eindig in nog sagte "hoe"-geluide. Hulle sal uitroep as hulle ander teen gevaar waarsku of kos sien.[20] Kort blafgeluide word ook gemaak wanneer hulle jag.[41]

Gereedskap

[wysig | wysig bron]

Die gebruik van gereedskap is al in feitlik alle sjimpanseegemeenskappe waargeneem. Hulle sal stokke, rotse, gras en blare aanpas en dit gebruik om heuning, miere, neute en water te soek. Al is die gereedskap nie ingewikkeld nie, verg dit tog vaardigheid en lyk dit of vooraf daaroor gedink is.[42] Volgens die resultate van ’n ondersoek wat in 2007 gepubliseer is, lyk dit of die gebruik van gereedskap deur sjimpansees uit minstens 4 300 jaar gelede dateer.[43]

’n Sjimpansee in Tanzanië was die eerste nie-menslike dier wat waargeneem is terwyl hy ’n stuk gereedskap maak – ’n tak wat hy aangepas het om miere uit ’n miershoop te krap.[44][45][46] Wanneer hulle heuning kry, sal sjimpansees aangepaste, kort stokke gebruik om die heuning uit die bynes te skep as die bye hulle nie steek nie. As die bye gevaarliker is, sal hulle langer, dunner stokke gebruik.[47] Hulle sal op dieselfde manier miere uit miershope grawe.[20][42]

Sommige sjimpansees sal harde neute met klippe of takke kraak.[37][42] Daar is ’n vorm van voorbedagde rade, want die klippe en takke word nie aangetref op plekke naby neute nie. Om neute te kraak is ’n vaardigheid wat aangeleer moet word.[37] Sjimpansees sal ook blare gebruik om water mee te skep.[48]

In ’n onlangse studie is die gebruik van spiese selfs waargeneem wat sjimpansees in Senegal met hul tande skerp maak. Daarmee gooi hulle klein bosape uit gate in bome.[49]

Sjimpansees en mense

[wysig | wysig bron]

Veldstudie

[wysig | wysig bron]

Die Britse primatoloog Jane Goodall het die eerste langtermyn-veldstudie van sjimpansees gedoen. Dit het in 1960 in die Nasionale Park Gombe Stream in Tanzanië begin en 50 jaar geduur. Die kennis oor die spesie se tipiese gedrag en sosiale strukture is in ’n groot mate danksy Goodall se navorsing.[50]

Geen-ooreenstemming

[wysig | wysig bron]

Die mens en die sjimpansee is baie eenders. In Desember 2003 het ’n voorlopige ontleding van 7 600 gene wat die twee spesies deel, gewys sekere gene wat met spraakontwikkeling verband hou, het ’n vinnige evolusie in die menslike lyn ondergaan. ’n Voorlopige weergawe van die sjimpansee-genoom is op 1 September 2005 gepubliseer in ’n artikel deur ’n groep wetenskaplikes.[51]

Daar is baie min verskille tussen die mens en sjimpansee se DNA. Die duplisering van klein dele van chromosome was die grootste bron van verskille tussen die spesies se genetiese materiaal. Sowat 2,7% van die ooreenstemmende moderne genome verteenwoordig verskille, wat ontstaan het deur die duplisering of weglating van gene in die sowat 4 miljoen tot 6 miljoen jaar sedert die mens en die sjimpansee afgeskei het van hul gemeenskaplike voorouer.

Aanvalle

[wysig | wysig bron]

Dit het al gebeur dat sjimpansees mense aanval.[52][53] Die gevare wat onverskillige menslike optrede teenoor sjimpansees inhou, word vererger deur die feit dat baie sjimpansees mense as moontlike mededingers beskou.[54]

Omdat ’n sjimpansee soveel sterker is, is dit vir hom maklik om ’n mens dood te maak as hy kwaad is, soos blyk uit ’n paar aangetekende voorvalle.[55][56][57][58] Daar is minstens ses aangetekende gevalle van sjimpansees wat menslike babas gegryp en geëet het.[59]

Verband met MIV tipe 1

[wysig | wysig bron]
Dié jong sjimpansee van Kameroen is na ’n reddingsentrum gebring nadat wilddiewe sy ma doodgemaak het.

Twee tipes MI-virusse word in mense aangetref: MIV-1 en MIV-2. Eersgenoemde kom die meeste voor en word die maklikste oorgedra; MIV-2 is grootliks beperk tot Wes-Afrika.[60] Albei tipes het in Wes- en Sentraal-Afrika ontstaan – oorgedra van ape na mense. MIV-1 het ontwikkel uit ’n aap-immuniteitsgebreksvirus (SIVcpz) wat in die sjimpansee-subspesie Pan troglodytes troglodytes voorkom; hulle is inheems aan Suid-Kameroen.[61][62] Kinshasa, in die Demokratiese Republiek van die Kongo, het die grootste genetiese verskeidenheid van MIV-1 wat nog ontdek is, wat daarop dui dat die virus daar langer kan bestaan as op enige ander plek. MIV-2 is van ’n ander stam van die aap-immuniteitsgebreksvirus na die mens oorgedra – dit word in die roetmangabie van Guinee-Bissau aangetref.[60]

Status en bewaring

[wysig | wysig bron]

Sjimpansees word in die meeste wêrelddele waar hulle voorkom, deur die wet beskerm en word in en buite nasionale parke aangetref. Daar is vermoedelik tussen 172 700 en 299 700 van hulle in die natuur oor.[1]

Hul grootste bedreiging is die vernietiging van hul habitat, wilddiefstal en siektes. Hul habitat het kleiner geword weens ontbossing in beide Wes- en Sentraal-Afrika. Die bou van paaie het hul habitat verdeel en dit toegankliker gemaak vir wilddiewe.

Sjimpansees word algemeen deur wilddiewe geteiken. In die Ivoorkus maak sjimpansees 1–3% uit van wilde diere se vleis wat op plaaslike markte verkoop word. Hulle word ook gevang en as troeteldiere verkoop ondanks ’n verbod daarop in die meeste lande waarin hulle voorkom. Verder word hulle in sommige gebiede vir medisyne gejag. Om sjimpansees te vang vir wetenskaplike navorsing is steeds wettig in sommige lande soos Guinee. Mense sal ook enige sjimpansee doodmaak wat hul oeste bedreig en hulle beland per ongeluk in strikke wat vir ander diere bedoel is.

Aansteeklike siektes is die hoofoorsaak van dood onder sjimpansees. Hulle kry baie siektes wat mense ook bedreig aangesien die spesies so ooreenstem. Namate menslike bevolkings toeneem, vergroot die gevaar dat siektes van die mens aan die sjimpansee oorgedra kan word.[1]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Oates, J.F., Tutin, C.E.G., Humle, T., Wilson, M.L., Baillie, J.E.M., Balmforth, Z., Blom, A., Boesch, C., Cox, D., Davenport, T., Dunn, A., Dupain, J., Duvall, C., Ellis, C.M., Farmer, K.H., Gatti, S., Greengrass, E., Hart, J., Herbinger, I., Hicks, C., Hunt, K.D., Kamenya, S., Maisels, F., Mitani, J.C., Moore, J., Morgan, B.J., Morgan, D.B., Nakamura, M., Nixon, S., Plumptre, A.J., Reynolds, V., Stokes, E.J. & Walsh, P.D. (2008). Pan troglodytes. 2008 IUBN Rooi Lys van bedreigde spesies. Internasionale Unie vir die Bewaring van die Natuur 2008. Verkry op 4 Januarie 2009.
  2. ↑ p. 37 in Blumenbach, J. F. 1776. De generis hvmani varietate nativa liber. Cvm figvris aeri incisis. – pp. [1], 1–100, [1], Tab. I-II [= 1–2]. Goettingae. (Vandenhoeck).
  3. ↑ AnimalBase species taxon summary for troglodytes Blumenbach, 1776 beskryf in Simia Geargiveer 3 Oktober 2021 op Wayback Machine, weergawe 11 Junie 2011
  4. ↑ Kroke, c. 2010. Johann Friedrich Blumenbach. Bibliographie seiner Schriften. Göttingen: Universitätsverlag, No. 1 and 2.
  5. ↑ Ride, W.D.L. et al. (eds.) (1999) Art. 8.1.1. International Code of Zoological Nomenclature, 4th ed., The International Trust for Zoological Nomenclature, ISBN 0-85301-006-4.
  6. ↑ Won YJ, Hey J (Februarie 2005). "Divergence population genetics of chimpanzees". Mol. Biol. Evol. 22 (2): 297–307. doi:10.1093/molbev/msi017. PMID 15483319.
  7. ↑ Fischer A, Wiebe V, Pääbo S, Przeworski M (Mei 2004). "Evidence for a complex demographic history of chimpanzees". Mol. Biol. Evol. 21 (5): 799–808. doi:10.1093/molbev/msh083. PMID 14963091.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  8. ↑ 8,0 8,1 Groves, Colin. (2001) "Primate Taxonomy", pp. 303-307. Washington, DC: Smithsonian Institution Press, ISBN 978-1-56098-872-4.
  9. ↑ Hof, Jutta; Sommer, Volker: Apes Like Us: Portraits of a Kinship, Edition Panorama , Mannheim 2010, ISBN 978-3-89823-435-1, p. 114.
  10. ↑ 10,0 10,1 Groves, CP (2005). "Geographic variation within eastern chimpanzees (Pan troglodytes cf. schweinfurthii Giglioli, 1872)". Australasian Primatology.
  11. ↑ Cawthon Lang, K. A. (13 April 2006). "Primate Factsheets: Chimpanzee (Pan troglodytes)" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Mei 2020. Besoek op 29 Januarie 2012.
  12. ↑ "Chimpanzee Attack Revives Calls for Federal Primate Law" (in Engels). Fox News. 18 Februarie 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 November 2012. Besoek op 28 Januarie 2012.
  13. ↑ Eskeletons. Eskeletons.org Besoek op 2013-04-18.
  14. ↑ 14,0 14,1 Burnie D and Wilson DE (Eds.), Animal: The Definitive Visual Guide to the World's Wildlife. DK Adult (2005), ISBN 0-7894-7764-5
  15. ↑ WCMC Species sheets
  16. ↑ Yerkes: Link to the Past, Hope for the Future. Whsc.emory.edu. Besoek op 2013-04-18.
  17. ↑ "A rare heart bone is discovered in chimpanzees". Phys Org. University of Nottingham. 10 Junie 2020. Besoek op 11 September 2020.
  18. ↑ 18,0 18,1 Janssen, Ellen and Paul (2006). "Chimpanzee Fact File" (in Engels). African Wildlife Foundation. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 November 2019. Besoek op 23 September 2012.
  19. ↑ Poulsen JR, Clark CJ (2004). "Densities, distributions, and seasonal movements of gorillas and chimpanzees in swamp forest in northern Congo". Int J Prim. 25 (2): 285–306. doi:10.1023/B:IJOP.0000019153.50161.58.
  20. ↑ 20,00 20,01 20,02 20,03 20,04 20,05 20,06 20,07 20,08 20,09 20,10 20,11 Guernsey, Paul. "What Do Chimps Eat?". All About Wildlife (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 November 2019. Besoek op 22 April 2013.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Van Lawick-Goodall, Jane (1968). "The Behaviour of Free-Living Chimpanzees in the Gombe Stream Reserve". Animal Behaviour Monographs (Rutgers University) 1 (3): 167.
  22. ↑ "Aggression toward Large Carnivores by Wild Chimpanzees of Mahale Mountains National Park, Tanzania" (PDF). Content.karger.com. 11 September 2008. Besoek op 3 Julie 2009.
  23. ↑ "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 November 2019. Besoek op 19 Februarie 2014.
  24. ↑ Stanford, Craig. "The Predatory Behavior and Ecology of Wild Chimpanzees" (in Engels). USC. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Augustus 2019. Besoek op 11 September 2013.
  25. ↑ Isabirye-Basuta G. (1989) "Feeding ecology of chimpanzees in the Kibale Forest, Uganda", pp. 116–27 in: Heltne PG, Marquardt LA (eds.). Understanding chimpanzees. Cambridge, (MS): Harvard Univ Press, ISBN 0-674-92091-0.
  26. ↑ Boesch C, Uehara S, Ihobe H. (2002) "Variations in chimpanzee-red colobus interactions", pp. 221–30 in: Boesch C, Hohmann G, Marchant LF, editors. Behavioral diversity in chimpanzees and bonobos. Cambridge, England: Cambridge Univ Press, ISBN 0-521-00613-9.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Leipzig G (2002). "Cooperative hunting roles among Taï chimpanzees". Human Nature. 13 (1): 27–46. doi:10.1007/s12110-002-1013-6.
  28. ↑ The Chimpanzees of Tanzania". Wild Kingdom. 31 Desember 1976.
  29. ↑ Goldberg TL, Wrangham RW (1997). "Genetic correlates of social behavior in wild chimpanzees: evidence from mitochondrial DNA". Anim Beh. 54 (3): 559–70. doi:10.1006/anbe.1996.0450.
  30. ↑ Pepper JW, Mitani JC, Watts DP (1999). "General gregariousness and specific social preferences among wild chimpanzees". Int J Prim. 20 (5): 613–32. doi:10.1023/A:1020760616641.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  31. ↑ Muller, MN. (2002) "Agonistic relations among Kanyawara chimpanzees", pp. 112–124 in: Boesch C, Hohmann G, Marchant LF, editors. Behavioural diversity in chimpanzees and bonobos. Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-00613-9.
  32. ↑ Bygott, JD. (1979) "Agonistic behavior, dominance, and social structure in wild chimpanzees of the Gombe National Park", pp. 73–121 in: Hamburg, DA, McCown, ER (eds.) The great apes. Menlo Park: Benjamin-Cummings, ISBN 0-8053-3669-9.
  33. ↑ 33,0 33,1 de Waal, FBM. (1987) "Dynamic of social relationships", pp. 421–429 in: Smuts BB, Cheney DL, Seyfarth RM, Wrangham RW, Struhsaker TT (eds.) Primate societies, Chicago: University of Chicago Press, ISBN 0-226-76716-7.
  34. ↑ 34,0 34,1 Nishida, T., M. Hiraiwa-Hasegawa. (1986) "Chimpanzees and Bonobos: Cooperative Relationships among Males". pp. 165–177 in B.B. Smuts, D.L. Cheyney, R.M. Seyfarth, R.W. Wrangham, T.T. Struhsaker (eds.) Primate Societies. Chicago and London: The University of Chicago Press, ISBN 0-226-76716-7.
  35. ↑ Pusey AE, Williams J, Goodall J (1997). "The influence of dominance rank on the reproductive success of female chimpanzees". Science. 277 (5327): 828–831. doi:10.1126/science.277.5327.828. PMID 9242614.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  36. ↑ Watts DP (2001). "Reciprocity and interchange in the social relationships of wild male chimpanzees". Behaviour. 139 (2): 343–370. doi:10.1163/156853902760102708.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 Boesch C, Boesch-Achermann H. (2000) The chimpanzees of the Taï Forest: behavioral ecology and evolution. Oxford, England: Oxford Univ Pr.
  38. ↑ Wallis J. (2002) "Seasonal aspects of reproduction and sexual behavior in two chimpanzee populations: a comparison of Gombe (Tanzania) and Budongo (Uganda)", pp. 181–91 in: Boesch C, Hohmann G, Marchant LF (eds.) Behavioural diversity in chimpanzees and bonobos. Cambridge (Engeland): Cambridge Univ Press, ISBN 0-521-00613-9.
  39. ↑ Gagneux P, Boesch C, Woodruff DS (1999). "Female reproductive strategies, paternity and community structure in wild West African chimpanzees". Anim Beh. 57: 19–32. doi:10.1006/anbe.1998.0972.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  40. ↑ 40,0 40,1 Bard KA. (1995) "Parenting in primates", pp. 27–58 in: Bornstein MH, editor. Handbook of parenting. Volume 2, Biology and ecology of parenting. Mahwah (NJ): L Erlbaum Associates, ISBN 0-8058-3779-5.
  41. ↑ 41,0 41,1 Crockford C, Boesch C (2005). "Call combinations in wild chimpanzees". Behaviour. 142 (4): 397–421. doi:10.1163/1568539054012047.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Boesch C, Boesch H. (1993) "Diversity of tool use and tool-making in wild chimpanzees", pp. 158–87 in: Berthelet A, Chavaillon J (eds.) The use of tools by human and non-human primates. Oxford, Engeland: Oxford Univ Press, ISBN 0-19-852263-0.
  43. ↑ Mercader J, Barton H, Gillespie J (2007). "4,300-year-old chimpanzee sites and the origins of percussive stone technology". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 104 (9): 3043–8. Bibcode:2007PNAS..104.3043M. doi:10.1073/pnas.0607909104. PMC 1805589. PMID 17360606.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  44. ↑ Goodall, J. (1986). The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior. The Belknap Press of Harvard University Press. pp. 535–539. ISBN 0-674-11649-6.
  45. ↑ Goodall, J. (1971). In the Shadow of Man. Houghton Mifflin. pp. 35–37. ISBN 0-395-33145-5.
  46. ↑ "Gombe Timeline". Jane Goodall Institute. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Januarie 2008. Besoek op 5 Maart 2009.
  47. ↑ Stanford CB, Gamaneza C, Nkurunungui JB, Goldsmith ML (2000). "Chimpanzees in Bwindi-Impenetrable National Park, Uganda, use different tools to obtain different types of honey". Primates. 41 (3): 337–41. doi:10.1007/BF02557602.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  48. ↑ Sugiyama Y (1995). "Drinking tools of wild chimpanzees at Bossou". Am J Prim. 37 (1): 263–9. doi:10.1002/ajp.1350370308.
  49. ↑ Fox, M. (22 Februarie 2007). "Hunting chimps may change view of human evolution" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Maart 2007. Besoek op 22 Februarie 2007.
  50. ↑ Power, Margaret (Desember 1993). "Divergence population genetics of chimpanzees". American Anthropologist. 95 (4): 1010–11.
  51. ↑ Chimpanzee Sequencing and Analysis Consortium (September 2005). "Initial sequence of the chimpanzee genome and comparison with the human genome". Nature. 437 (7055): 69–87. Bibcode:2005Natur.437...69.. doi:10.1038/nature04072. PMID 16136131.
    Cheng Z, Ventura M, She X (September 2005). "A genome-wide comparison of recent chimpanzee and human segmental duplications". Nature. 437 (7055): 88–93. Bibcode:2005Natur.437...88C. doi:10.1038/nature04000. PMID 16136132.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  52. ↑ Osborn, Claire (27 April 2006). "Texas man saves friend during fatal chimp attack". The Pulse Journal (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Junie 2019. Besoek op 27 Junie 2006.
  53. ↑ "Chimp attack kills cabbie and injures tourists" (in Engels). Londen: The Guardian. 25 April 2006. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Januarie 2008. Besoek op 27 Junie 2006.
  54. ↑ "Chimp attack doesn't surprise experts" (in Engels). 5 Maart 2005. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 November 2012. Besoek op 27 Junie 2006.
  55. ↑ "Birthday party turns bloody when chimps attack". USATODAY (in Engels). 4 Maart 2005. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Februarie 2012. Besoek op 27 Junie 2006.
  56. ↑ Argetsinger, Amy (24 Mei 2005). "The Animal Within". The Washington Post. Besoek op 27 Junie 2006.
  57. ↑ Sandoval, Edgar (18 Februarie 2009). "911 tape captures chimpanzee owner's horror as 200-pound ape mauls friend". New York: Nydailynews.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Februarie 2009. Besoek op 6 Junie 2009.{{cite news}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  58. ↑ Gallman, Stephanie (18 Februarie 2009). "Chimp attack 911 call: 'He's ripping her apart'" (in Engels). CNN. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 November 2019. Besoek op 6 Junie 2009.
  59. ↑ "Online Extra: Frodo @ National Geographic Magazine". Ngm.nationalgeographic.com. 15 Mei 2002. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Januarie 2018. Besoek op 6 Junie 2009.
  60. ↑ 60,0 60,1 Reeves JD, Doms RW (Junie 2002). "Human immunodeficiency virus type 2". J. Gen. Virol. 83 (Pt 6): 1253–65. doi:10.1099/vir.0.18253-0. PMID 12029140. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Desember 2012. Besoek op 20 Februarie 2014.
  61. ↑ Keele BF, Van Heuverswyn F, Li Y (Julie 2006). "Chimpanzee reservoirs of pandemic and nonpandemic HIV-1". Science. 313 (5786): 523–6. Bibcode:2006Sci...313..523K. doi:10.1126/science.1126531. PMC 2442710. PMID 16728595.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  62. ↑ Gao F, Bailes E, Robertson DL (Februarie 1999). "Origin of HIV-1 in the chimpanzee Pan troglodytes troglodytes". Nature. 397 (6718): 436–41. Bibcode:1999Natur.397..436G. doi:10.1038/17130. PMID 9989410.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Sjimpansee&oldid=2623871"