Mens: Verskil tussen weergawes

Wysig skakels
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
Uitgebrei, nog besig
Uitgebrei, nog besig
Lyn 48: Lyn 48:


Die naaste bestaande verwante van die mens is die [[sjimpansee]] (genus ''Pan'') en [[gorilla]] (genus ''Gorilla'').<ref name=Wood>{{cite journal |author1=Wood, Bernard |author2=Richmond, Brian G. |title=Human evolution: taxonomy and paleobiology |journal=Journal of Anatomy |volume=197 |issue=1 |pages=19–60 |year=2000 |pmid=10999270 |pmc=1468107 |doi=10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x}}</ref> Met die volgordebepaling van die mens en sjimpansee se [[Genoom|genome]] word tans geraam die ooreenkoms tussen hul [[DNS]] is tussen 95% en 99%.<ref name=Wood/><ref>Ajit, Varki and David L. Nelson. 2007. Genomic Comparisons of Humans and Chimpanzees. Annu. Rev. Anthropol. 2007. 36:191–209</ref><ref>Ken Sayers, Mary Ann Raghanti, and C. Owen Lovejoy. 2012 Human Evolution and the Chimpanzee Referential Doctrine. Annual Review of Anthropology, Vol. 41</ref> Deur ’n metode genaamd [[molekulêre klok]] te gebruik, kan die benaderde tyd bereken word toe twee lyne gesplits het. Die [[gibbon]]s (familie Hylobatidae) en [[orang-oetang]]s (genus ''Pongo'') was die eerste groep wat gesplits het van die lyn wat tot die mens gelei het, daarna die gorillas (genus ''Gorilla''), gevolg deur die sjimpansees (genus ''Pan''). Die splitsing tussen die mens en sjimpansee het sowat 4-8&nbsp;miljoen jaar gelede plaasgevind tydens die [[Epog (geologie)|epog]] bekend as die [[Mioseen]].<ref>Ruvolo, M. 1997. Genetic Diversity in Hominoid Primates. Annual Review of Anthropology, Vol. 26, (1997), pp. 515–40</ref><ref name=Ruvolo1997>{{cite journal |author=Ruvolo, Maryellen |title=Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets |url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=14 |issue=3 |pages=248–65 |year=1997 |pmid=9066793 |doi=10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761}}</ref> Tydens dié splitsing is [[chromosome 2]] gevorm van twee ander [[Chromosoom|chromosome]], en dit het die mens gelaat met net 23 paar chromosome in vergelyking met die 24 paar van die ander ape.<ref name="fusion">[http://www.evolutionpages.com/chromosome_2.htm Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes] by Alec MacAndrew; accessed 18 Mei 2006.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=x-WAHpC0Ah0 Evidence of Common Ancestry: Human Chromosome 2] (video) 2007</ref>
Die naaste bestaande verwante van die mens is die [[sjimpansee]] (genus ''Pan'') en [[gorilla]] (genus ''Gorilla'').<ref name=Wood>{{cite journal |author1=Wood, Bernard |author2=Richmond, Brian G. |title=Human evolution: taxonomy and paleobiology |journal=Journal of Anatomy |volume=197 |issue=1 |pages=19–60 |year=2000 |pmid=10999270 |pmc=1468107 |doi=10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x}}</ref> Met die volgordebepaling van die mens en sjimpansee se [[Genoom|genome]] word tans geraam die ooreenkoms tussen hul [[DNS]] is tussen 95% en 99%.<ref name=Wood/><ref>Ajit, Varki and David L. Nelson. 2007. Genomic Comparisons of Humans and Chimpanzees. Annu. Rev. Anthropol. 2007. 36:191–209</ref><ref>Ken Sayers, Mary Ann Raghanti, and C. Owen Lovejoy. 2012 Human Evolution and the Chimpanzee Referential Doctrine. Annual Review of Anthropology, Vol. 41</ref> Deur ’n metode genaamd [[molekulêre klok]] te gebruik, kan die benaderde tyd bereken word toe twee lyne gesplits het. Die [[gibbon]]s (familie Hylobatidae) en [[orang-oetang]]s (genus ''Pongo'') was die eerste groep wat gesplits het van die lyn wat tot die mens gelei het, daarna die gorillas (genus ''Gorilla''), gevolg deur die sjimpansees (genus ''Pan''). Die splitsing tussen die mens en sjimpansee het sowat 4-8&nbsp;miljoen jaar gelede plaasgevind tydens die [[Epog (geologie)|epog]] bekend as die [[Mioseen]].<ref>Ruvolo, M. 1997. Genetic Diversity in Hominoid Primates. Annual Review of Anthropology, Vol. 26, (1997), pp. 515–40</ref><ref name=Ruvolo1997>{{cite journal |author=Ruvolo, Maryellen |title=Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets |url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=14 |issue=3 |pages=248–65 |year=1997 |pmid=9066793 |doi=10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761}}</ref> Tydens dié splitsing is [[chromosome 2]] gevorm van twee ander [[Chromosoom|chromosome]], en dit het die mens gelaat met net 23 paar chromosome in vergelyking met die 24 paar van die ander ape.<ref name="fusion">[http://www.evolutionpages.com/chromosome_2.htm Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes] by Alec MacAndrew; accessed 18 Mei 2006.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=x-WAHpC0Ah0 Evidence of Common Ancestry: Human Chromosome 2] (video) 2007</ref>

====Getuienis van die fossielrekord====
Daar is min fossiele getuienis vir die splitsing tussen die gorilla-, sjimpansee- en hominienlyn.<ref>{{cite journal |author=Begun David R |year=2010 |title=Miocene Hominids and the Origins of the African Apes and Humans |url= |journal=Annual Review of Anthropology |volume=39 |issue= |pages=67–84 |doi=10.1146/annurev.anthro.012809.105047}}</ref><ref>{{cite journal |author1=Begun David R. |author2=Nargolwalla Mariam C. |author3=Kordos Laszlo |year=2012 |title=European Miocene Hominids and the Origin of the African Ape and Human Clade |url= |journal=Evolutionary Anthropology |volume=21 |issue=1 |pages=10–23 |doi=10.1002/evan.20329 |pmid=22307721}}</ref> Die vroegste fossiele wat na bewering lede van die hominienlyn is, is ''[[Sahelanthropus tchadensis]]'' van 7&nbsp;miljoen jaar gelede, ''[[Orrorin tugenensis]]'' van sowat 5,7&nbsp;miljoen jaar gelede en ''[[Ardipithecus kadabba]]'' van sowat 5,6&nbsp;miljoen jaar gelede. Daar is al gesê elk van hierdie spesies het op twee voete geloop en was voorouers van latere hominiene, maar al dié bewerings word betwis. Dit is ook moontlik dat enigeen van die drie ’n voorouer van ’n ander tak van die Afrika-ape is, of ’n gesamentlike voorouer van hominiene en ander Afrika-ape. Die kwessie is steeds onopgelos. Uit hierdie vroeë spesies het die Australopithecina sowat 4&nbsp;miljoen jaar gelede gesplits in [[Paranthropus|robuuste]] en [[Australopithecus|delikate]] takke,<ref>{{cite journal |first1=Henry M. |last1=McHenry |first2=Katherine |last2=Coffing |journal=Annual Review of Anthropology |title=Australopithecus to Homo: Transformations in Body and Mind |volume=29 |pages=125–46 |doi=10.1146/annurev.anthro.29.1.125}}</ref> waarvan een (soos ''[[Australopithecus garhi|A. garhi]]'', van 2,5&nbsp;miljoen jaar gelede) waarskynlik ’n direkte voorouer van die genus ''Homo'' is.<ref>{{cite journal |title=Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia |first1=Brian |last1=Villmoare |first2=William H. |last2=Kimbel |first3=Chalachew |last3=Seyoum |first4=Christopher J. |last4=Campisano |first5=Erin N. |last5=DiMaggio |first6=John |last6=Rowan |first7=David R. |last7=Braun |first8=J. Ramón |last8=Arrowsmith |first9=Kaye E. |last9=Reed |journal=Science |date=20 March 2015 |volume=347 |issue=6228 |pages=1352–55 |doi=10.1126/science.aaa1343 |pmid=25739410}}</ref>

Die vroegste lede van die genus ''Homo'' is ''[[Homo habilis]]'', wat sowat 2,8&nbsp;miljoen jaar gelede ontwikkel het.<ref>{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-31718336 |title='First human' discovered in Ethiopia |date= |work=BBC News}}</ref> ''Homo habilis'' word beskou as die eerste spesie wat volgens getuienis steengereedskap gebruik het. Onlangs, in 2015, is steengereedskap van voor die tyd van ''Homo habilis'' egter in Noordwes-[[Kenia]] ontdek wat na raming 3,3&nbsp;miljoen jaar oud is.<ref name="Harmand 2015">{{cite journal |last1=Harmand |first1=Sonia |last2=Lewis |first2=Jason E. |last3=Feibel |first3=Craig S. |last4=Lepre |first4=Christopher J. |last5=Prat |first5=Sandrine |last6=Lenoble |first6=Arnaud |last7=Boës |first7=Xavier |last8=Quinn |first8=Rhonda L. |last9=Brenet |first9=Michel |last10=Arroyo |first10=Adrian |last11=Taylor |first11=Nicholas |last12=Clément |first12=Sophie |last13=Daver |first13=Guillaume |last14=Brugal |first14=Jean-Philip |last15=Leakey |first15=Louise |last16=Mortlock |first16=Richard A. |last17=Wright |first17=James D. |last18=Lokorodi |first18=Sammy |last19=Kirwa |first19=Christopher |last20=Kent |first20=Dennis V. |last21=Roche |first21=Hélène |title=3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya |journal=Nature |volume=521 |issue=7552 |year=2015 |pages=310–15 |doi=10.1038/nature14464 |pmid=25993961}}</ref> ''Homo habilis'' se brein was omtrent dieselfde grootte as dié van ’n sjimpansee, en hul grootste aanpassing was om op twee voete te leer loop omdat hulle op die grond gewoon het.

In die volgende miljoen jaar was daar ’n vergroting van die brein se massa in vergelyking met die liggaamsmassa, en met die aankoms van ''[[Homo erectus]]'' in die fossielrekord was daar ’n verdubbeling in die grootte van die brein. ''Homo erectus'' was die eerste hominienspesie wat Afrika verlaat het, en dié spesie het tussen 1,3 en 1,8&nbsp;miljoen jaar gelede deur Afrika, Asië en Europa versprei. Een deel van ''H. erectus'', wat ook soms as ’n aparte spesie, ''[[Homo ergaster]]'', geklassifiseer word, het in Afrika agtergebly en in ''Homo sapiens'' ontwikkel. Daar word geglo hierdie spesie het die eerste keer vuur en ingewikkelde gereedskap gebruik. Die eerste oorgangsfossiele tussen ''H. ergaster/erectus'' en argaïese mense is uit Afrika, soos ''[[Homo rhodesiensis]]'', maar oënskynlike oorgangspesies is ook al in Dmanisi, [[Georgië]] ontdek. Hierdie afstammelinge van Afrika se ''H. erectus'' het van sowat 500&nbsp;000 jaar gelede af deur Eurasië versprei en in ''[[Homo antecessor|H. antecessor]]'', ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' en ''[[Homo neanderthalensis|H. neanderthalensis]]'' ontwikkel. Die eerste fossiele van anatomies moderne mense is uit die Middel-[[Steentydperk|Paleolitikum]], sowat 200&nbsp;000 jaar gelede, soos die Omo-oorblyfsels van [[Ethiopië]] en die fossiele van Herto, wat soms geklassifiseer word as ''[[Homo sapiens idaltu]]''.<ref name="White03">{{Cite journal |last=White |first=Tim D. |authorlink=Tim White (anthropologist) |last2=Asfaw |first2=B. |last3=DeGusta |first3=D. |last4=Gilbert |first4=H. |last5=Richards |first5=G. D. |last6=Suwa |first6=G. |last7=Howell |first7=F. C. |year=2003 |title=Pleistocene ''Homo sapiens'' from Middle Awash, Ethiopia |journal=Nature |volume=423 |issue=6491 |pages=742–47 |doi=10.1038/nature01669 |pmid=12802332 |postscript=}}</ref> Latere fossiele van argaïese ''Homo sapiens'' van Skhul in [[Israel]] en [[Suid-Europa]] begin sowat 90&nbsp;000 jaar gelede.<ref>{{Cite journal |journal=Journal of Human Evolution |title=Femoral neck-shaft angles of the Qafzeh-Skhul early modern humans, and activity levels among immature near eastern Middle Paleolithic hominids |author=Trinkaus, E. |authorlink=Erik Trinkaus |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=4290541 |publisher=[[INIST-CNRS]] |year=1993 |volume=25 |pages=393–416 |issn=0047-2484 |doi=10.1006/jhev.1993.1058 |issue=5}}</ref>


== Lewensiklus ==
== Lewensiklus ==

Wysiging soos op 21:15, 17 Januarie 2018

Mens
Tydperk: 0.195–0 m. jaar gelede
↓
Middel-Pleistoseen – tans
Die beeld van ’n man en vrou op die Pioneer-plaat, wat as deel van die Pioneer 11-sending die ruimte ingestuur is.
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:
Animalia
Filum:
Chordata
Klas:
Mammalia
Orde:
Primates
Suborde:
Haplorhini
Infraorde:
Simiiformes
Familie:
Hominidae
Genus:
Homo
Spesie:
H. sapiens

(Linnaeus, 1758)
Subspesie:
H. s. sapiens

Die moderne mens is ’n primaat van die soogdiergenus Homo, die spesie Homo sapiens en die subspesie Homo sapiens sapiens. Homo sapiens is ’n Latynse frase wat beteken "verstandige mens" of "wyse mens".[1]

Mense is die enigste oorblywende lede van die subtribus Hominina, ’n tak van die tribus Hominini wat tot die familie groot ape behoort. Hulle het ’n hoogs ontwikkelde brein wat tot abstrakte denke, taal, selfondersoek en ’n gemeenskapslewe in staat is.[2][3] Hierdie vermoë, tesame met ’n regop postuur wat die boonste ledemate vry laat om voorwerpe te kan manipuleer, het die spesie meer as enige ander in staat gestel om gereedskap te gebruik.

Vroeë Hominini – veral die Australopithecina, wie se brein en anatomie in baie opsigte meer ooreenstem met niemenslike voorouer-ape – word minder dikwels "mense" genoem as die Hominini van die genus Homo.[4] Verskeie van laasgenoemde Hominini het vuur gemaak en ’n groot deel van Eurasië beset, en was sowat 315 000 jaar gelede die voorouers van die anatomies moderne Homo sapiens in Afrika.[5][6] Hulle het sowat 50 000 jaar gelede tekens van moderne gedrag begin toon. In verskeie migrasiegolwe het anatomies moderne mense uit Afrika migreer en die grootste deel van die wêreld bevolk.[7]

Die verspreiding van mense en hul groot en groeiende getalle het wêreldwyd ’n enorme impak op groot dele van die omgewing en miljoene plaaslike spesies gehad. Voordele wat hierdie evolusionêre sukses verduidelik, sluit in hul groter brein, wat ook probleemoplossing, redenasie, sosialisering en ’n sosiale leërvermoë moontlik gemaak het. Benewens die gereedskap wat hulle gebruik het, is hulle sover bekend die enigste bestaande spesie wat vuur maak en hul kos kook, klere dra en verskeie ander tegnologieë en kuns skep.

Mense is besonder goed met die gebruik van simboliese kommunikasiestelsels (soos taal en kuns) om hulself uit te druk en idees uit te ruil, en om hulself in nuttige groepe te organiseer. Hulle skep ingewikkelde sosiale strukture wat uit baie samewerkende en mededingende groepe bestaan, van families tot politieke state. Sosiale interaksie tussen mense het gelei tot die ontstaan van ’n uiters groot verskeidenheid waardes,[8] sosiale norme en rituele, wat saam die grondslag van die menslike gemeenskap vorm. Nuuskierigheid en die begeerte om te verstaan en die omgewing te beïnvloed, en om verskynsels (of gebeure) te verduidelik en manipuleer, was die grondslag vir die ontwikkeling van wetenskap, filosofie, mitologie, godsdiens, antropologie en talle ander kennisterreine.

Hoewel die menslike bestaan grootliks onderhou is deur die jag-en-vergaar-praktyk in samelewings met noue bande,[9] het al hoe meer menslike bevolkings hulle sowat 10 000 jaar gelede begin vestig, landbou beoefen[10] en diere getem, en so het die beskawing begin ontstaan. Hierdie gemeenskappe het algaande gegroei en oor die wêreld heen regeringsvorme, godsdiens en kultuur gevestig. Dit het mense in streke verenig om state en ryke te stig. Die vinnige ontwikkeling van wetenskaplike en mediese tegnieke in die 19de en 20ste eeu het gelei tot die ontwikkeling van brandstofgedrewe tegnologieë en langer lewens, en dit het veroorsaak dat die menslike bevolking eksponensieel gegroei het. Vandag raam die Verenigde Nasies die wêreldwye menslike bevolking op amper 7,6 miljard.[11]

Etimologie en definisie

Die algemene gebruik van die woord "mens" is vir die enigste bestaande spesie van die genus Homo, die moderne Homo sapiens wat anatomie en gedrag betref.

In wetenskaplike terme het die betekenis van "hominied" en "hominien" in die afgelope dekades verander met die toenemende ontdekking en bestudering van die fossiele voorouers van die moderne mens. Die voorheen duidelike onderskeid tussen mens en aap het vervaag, en dit het gelei tot die begrip dat hominiede verskeie spesies insluit, maar dat Homo en nabye verwante sedert die skeiding van die sjimpansee die enigste hominiene is. Daar is ook ’n onderskeid tussen "anatomies moderne" en "argaïese" mense. Laasgenoemde omvat die vroegste fossiele lede van die spesie.

Die woord "mens" (Nederlands mens, Duits Mensch, Sweeds människa, Deens menneske) is ’n variant van "man" (Duits Mann, Engels man), wat uiteindelik sou teruggaan op ’n Indo-Europese stam *man-: "dink" of *ma-: "meet". Hierdie stam word in Latyn aangetref mens, mentis: "gees, verstand" (vergelyk Engels mind), memoria: "geheue, herinnering", Grieks menos: "gees: "geheue", Sanskrit man-: "dink, gees", Russies mnit' "meen, dink". In Oudindies bestaan ook Manu: "(oer-)mens", moderne Hindi manusha: "mens, man". Van hier af kom die wetenskaplike naam Homo sapiens (Latyn: "verstandige mens" of "wyse mens").

Die binomiale naam is gevestig deur Carl Linnaeus in sy 18de-eeuse werk Systema Naturae.[12]

Geskiedenis

Evolusie en omvang

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Menslike evolusie.

Die genus Homo het ontwikkel en begin verskil van ander hominiene in Afrika nadat die menslike klade afgesplits het van die sjimpanseelyn van die hominiedtak (groot ape) van die primate. Moderne mense, wat gedefinieer word as die spesie Homo sapiens, of spesifiek die enigste bestaande subspesie Homo sapiens sapiens, het mettertyd al die kontinente en groter eilande beset en 125 000 tot 60 000 jaar gelede in Eurasië aangekom,[13][14] sowat 40 000 jaar gelede in Australië en 15 000 jaar gelede in die Amerikas, en tussen die jare 300 en 1280 op afgeleë eilande soos Hawaii, Paaseiland, Madagaskar en Nieu-Seeland.[15][16]

Getuienis van molekulêre biologie

thumb.

Die naaste bestaande verwante van die mens is die sjimpansee (genus Pan) en gorilla (genus Gorilla).[17] Met die volgordebepaling van die mens en sjimpansee se genome word tans geraam die ooreenkoms tussen hul DNS is tussen 95% en 99%.[17][18][19] Deur ’n metode genaamd molekulêre klok te gebruik, kan die benaderde tyd bereken word toe twee lyne gesplits het. Die gibbons (familie Hylobatidae) en orang-oetangs (genus Pongo) was die eerste groep wat gesplits het van die lyn wat tot die mens gelei het, daarna die gorillas (genus Gorilla), gevolg deur die sjimpansees (genus Pan). Die splitsing tussen die mens en sjimpansee het sowat 4-8 miljoen jaar gelede plaasgevind tydens die epog bekend as die Mioseen.[20][21] Tydens dié splitsing is chromosome 2 gevorm van twee ander chromosome, en dit het die mens gelaat met net 23 paar chromosome in vergelyking met die 24 paar van die ander ape.[22][23]

Getuienis van die fossielrekord

Daar is min fossiele getuienis vir die splitsing tussen die gorilla-, sjimpansee- en hominienlyn.[24][25] Die vroegste fossiele wat na bewering lede van die hominienlyn is, is Sahelanthropus tchadensis van 7 miljoen jaar gelede, Orrorin tugenensis van sowat 5,7 miljoen jaar gelede en Ardipithecus kadabba van sowat 5,6 miljoen jaar gelede. Daar is al gesê elk van hierdie spesies het op twee voete geloop en was voorouers van latere hominiene, maar al dié bewerings word betwis. Dit is ook moontlik dat enigeen van die drie ’n voorouer van ’n ander tak van die Afrika-ape is, of ’n gesamentlike voorouer van hominiene en ander Afrika-ape. Die kwessie is steeds onopgelos. Uit hierdie vroeë spesies het die Australopithecina sowat 4 miljoen jaar gelede gesplits in robuuste en delikate takke,[26] waarvan een (soos A. garhi, van 2,5 miljoen jaar gelede) waarskynlik ’n direkte voorouer van die genus Homo is.[27]

Die vroegste lede van die genus Homo is Homo habilis, wat sowat 2,8 miljoen jaar gelede ontwikkel het.[28] Homo habilis word beskou as die eerste spesie wat volgens getuienis steengereedskap gebruik het. Onlangs, in 2015, is steengereedskap van voor die tyd van Homo habilis egter in Noordwes-Kenia ontdek wat na raming 3,3 miljoen jaar oud is.[29] Homo habilis se brein was omtrent dieselfde grootte as dié van ’n sjimpansee, en hul grootste aanpassing was om op twee voete te leer loop omdat hulle op die grond gewoon het.

In die volgende miljoen jaar was daar ’n vergroting van die brein se massa in vergelyking met die liggaamsmassa, en met die aankoms van Homo erectus in die fossielrekord was daar ’n verdubbeling in die grootte van die brein. Homo erectus was die eerste hominienspesie wat Afrika verlaat het, en dié spesie het tussen 1,3 en 1,8 miljoen jaar gelede deur Afrika, Asië en Europa versprei. Een deel van H. erectus, wat ook soms as ’n aparte spesie, Homo ergaster, geklassifiseer word, het in Afrika agtergebly en in Homo sapiens ontwikkel. Daar word geglo hierdie spesie het die eerste keer vuur en ingewikkelde gereedskap gebruik. Die eerste oorgangsfossiele tussen H. ergaster/erectus en argaïese mense is uit Afrika, soos Homo rhodesiensis, maar oënskynlike oorgangspesies is ook al in Dmanisi, Georgië ontdek. Hierdie afstammelinge van Afrika se H. erectus het van sowat 500 000 jaar gelede af deur Eurasië versprei en in H. antecessor, H. heidelbergensis en H. neanderthalensis ontwikkel. Die eerste fossiele van anatomies moderne mense is uit die Middel-Paleolitikum, sowat 200 000 jaar gelede, soos die Omo-oorblyfsels van Ethiopië en die fossiele van Herto, wat soms geklassifiseer word as Homo sapiens idaltu.[30] Latere fossiele van argaïese Homo sapiens van Skhul in Israel en Suid-Europa begin sowat 90 000 jaar gelede.[31]

Lewensiklus

’n Fetus in die baarmoeder. Die skets is deur Leonardo da Vinci.

Die menslike lewensiklus is soortgelyk aan dié van ander soogdiere wat embriologies deur middel van ’n plasenta ontwikkel. Ná bevrugting – gewoonlik in die liggaam van die vrou deur middel van die deponering van manlike sperma tydens seks – ontwikkel die eiersel van ’n sigoot in die baarmoeder tot ’n embrio, en dan tot ’n fetus. Sowat 38 weke later word die fetus as volgroeide baba gebore, gewoonlik vaginaal, en haal die nuwe organisme vir die eerste keer onafhanklik asem. In vergelyking met ander soortgelyke spesies is die geboorte lank en pynlik. Besering en selfs sterfte van die baba en moeder is nie ongewoon nie, veral as dit sonder moderne tegnologiese en obstetriese prosedures geskied. Die baba (gewoonlik tussen 3 en 4 kg swaar en 50 tot 60 cm lank) is hulpeloos by geboorte.

Die menslike lewensiklus kan verdeel word in die babajare, kinderjare, adolessensie, jong volwassenheid, volwassenheid en bejaardheid. Adolessensie, of seksuele volwassenheid, word teen 12 tot 15 jaar bereik, met verdere fisieke groei in die vrou tot ongeveer 18 jaar en in die man tot 21 jaar.

Die lewensverwagting van die mens verskil drasties na gelang van in watter deel van die wêreld die persoon leef. Verskeie sosiaal-ekonomiese faktore soos die beskikbaarheid van tegnologie, die voorkoms van armoede, die opleidingsvlak en risikofaktore soos vigs speel hierby ’n rol.

Habitat en verspreiding

'n Kaart van vroeë menslike migrasiepatrone, uitgewerk volgens die inligting verkry uit mitochondriale DNS. (Die Arktiese streek is die middel van die kaart en die syfers verteenwoordig die aantal duisend jaar voor vandag.)

Tegnologie het die mens in staat gestel om by alle klimaatsoorte aan te pas en al die kontinente te bewoon, alhoewel grootskaalse en langtermynbewoning van Antarktika, die oseaandieptes en die ruimte nog nie moontlik is nie.

Die bevolkingstal van die wêreld is meer as sewe miljard. Die meeste (61%) woon in Asië, gevolg deur die Amerikas (14%), Afrika (13%) en Europa (12%). Oseanië het 0,5% van die bevolking. (Sien ook die lys van lande volgens bevolking en die lys van lande volgens bevolkingsdigtheid.) In die tydperk van 1800 tot 2000 het die menslike bevolking van een tot ses miljard vermeerder. Bykans 40% van die menslike bevolking woon in stede, en die persentasie styg voortdurend.

Voedsel

'n Vrugtemark.

Die mens is ’n omnivoor. Oorspronklik het hy kos verkry deur middel van jag-en-vergaarmetodes; met kos soos vrugte, graan, wortels en sampioene wat versamel is en wildsvleis wat gejag is. Die landboukunde is omtrent 10 000 jaar gelede bemeester, en dit het ’n baie groot verskil meegebring in eetgewoontes – en daarmee saam bevolkingsgroei, die ontwikkeling van stede en ’n groter voorkoms van siektes. Vandag is plaaslike en uitheemse kosse vanweë geweldige verbeterings in kosproduksie, -bewaring, -storing en -vervoer feitlik oor die wêreld heen beskikbaar.

Gedrag

Die mens as spesie organiseer homself in ’n samelewing; van die huwelik tot die gesin, en van woonbuurt tot land. Voorts word gedrag bepaal deur kultuurnorme.

Menslike gedrag word dikwels arbitrêr verdeel in werks-, verhoudings- en ontspanningsgedrag (met die beoefening van sport, kuns, geloof, stokperdjies en kuier as sommige onderafdelings van laasgenoemde).

Verskillende eenhede van die samelewing is betrokke by onderlinge handeldryf met mekaar.

Gedrag kan afwykend wees binne ’n wye spektrum, vanaf ’n struweling of geringe misdaad tot oorlog.

Verwysings

  1. ↑ Taksonomie van die lewende primate, Minnesota-staatsuniversiteit Mankato, besoek op 4 April 2005.
  2. ↑ Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J (1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids". J Mol Evol. 30 (3): 260–66. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087.
  3. ↑ "Hominidae Classification". Animal Diversity Web @ UMich. Besoek op 25 September 2006.
  4. ↑ Tattersall Ian; Schwartz Jeffrey (2009). "Evolution of the Genus Homo". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 37: 67–92. doi:10.1146/annurev.earth.031208.100202.
  5. ↑ Antón, Susan C.; Swisher III, Carl C. (2004). "Early Dispersals of homo from Africa". Annual Review of Anthropology. 33: 271–96. doi:10.1146/annurev.anthro.33.070203.144024.
  6. ↑ Trinkaus Erik (2005). "Early Modern Humans". Annual Review of Anthropology. 34: 207–30. doi:10.1146/annurev.anthro.34.030905.154913.
  7. ↑ McHenry, H.M (2009). "Human Evolution". In Michael Ruse; Joseph Travis (reds.). Evolution: The First Four Billion Years. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. p. 265. ISBN 978-0-674-03175-3.
  8. ↑ Marshall T. Poe A History of Communications: Media and Society from the Evolution of Speech to the Internet. Cambridge: Cambridge University Press, 2011. ISBN 9780521179447
  9. ↑ "Hunting and gathering culture". Encyclopædia Britannica (aanlyn). Encyclopædia Britannica Inc., 2016.
  10. ↑ "Neolithic." Ancient History Encyclopedia. Ancient History Encyclopedia Limited. 2014.
  11. ↑ "File POP/1-1: Total population (both sexes combined) by major area, region and country, annually for 1950-2100: Medium fertility variant, 2015–2100". World Population Prospects, the 2015 Revision. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division, Population Estimates and Projections Section. Julie 2015. Besoek op 2 Oktober 2016.
  12. ↑ Spamer, Earle E (29 Januarie 1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences. 149 (1): 109–14. JSTOR 4065043.
  13. ↑ "Hints of Earlier Human Exit From Africa". Science News. doi:10.1126/science.1199113. Besoek op 1 Mei 2011.
  14. ↑ Paul Rincon Humans 'left Africa much earlier' BBC News, 27 Januarie 2011
  15. ↑ Lowe, David J. (2008). "Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update" (PDF). University of Waikato. Besoek op 29 April 2010.
  16. ↑ Appenzeller Tim (2012). "Human migrations: Eastern odyssey". Nature. 485: 24–26. doi:10.1038/485024a. PMID 22552074.
  17. ↑ 17,0 17,1 Wood, Bernard; Richmond, Brian G. (2000). "Human evolution: taxonomy and paleobiology". Journal of Anatomy. 197 (1): 19–60. doi:10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x. PMC 1468107. PMID 10999270.
  18. ↑ Ajit, Varki and David L. Nelson. 2007. Genomic Comparisons of Humans and Chimpanzees. Annu. Rev. Anthropol. 2007. 36:191–209
  19. ↑ Ken Sayers, Mary Ann Raghanti, and C. Owen Lovejoy. 2012 Human Evolution and the Chimpanzee Referential Doctrine. Annual Review of Anthropology, Vol. 41
  20. ↑ Ruvolo, M. 1997. Genetic Diversity in Hominoid Primates. Annual Review of Anthropology, Vol. 26, (1997), pp. 515–40
  21. ↑ Ruvolo, Maryellen (1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets". Molecular Biology and Evolution. 14 (3): 248–65. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. PMID 9066793.
  22. ↑ Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes by Alec MacAndrew; accessed 18 Mei 2006.
  23. ↑ Evidence of Common Ancestry: Human Chromosome 2 (video) 2007
  24. ↑ Begun David R (2010). "Miocene Hominids and the Origins of the African Apes and Humans". Annual Review of Anthropology. 39: 67–84. doi:10.1146/annurev.anthro.012809.105047.
  25. ↑ Begun David R.; Nargolwalla Mariam C.; Kordos Laszlo (2012). "European Miocene Hominids and the Origin of the African Ape and Human Clade". Evolutionary Anthropology. 21 (1): 10–23. doi:10.1002/evan.20329. PMID 22307721.
  26. ↑ McHenry, Henry M.; Coffing, Katherine. "Australopithecus to Homo: Transformations in Body and Mind". Annual Review of Anthropology. 29: 125–46. doi:10.1146/annurev.anthro.29.1.125.
  27. ↑ Villmoare, Brian; Kimbel, William H.; Seyoum, Chalachew; Campisano, Christopher J.; DiMaggio, Erin N.; Rowan, John; Braun, David R.; Arrowsmith, J. Ramón; Reed, Kaye E. (20 Maart 2015). "Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia". Science. 347 (6228): 1352–55. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.
  28. ↑ "'First human' discovered in Ethiopia". BBC News.
  29. ↑ Harmand, Sonia; Lewis, Jason E.; Feibel, Craig S.; Lepre, Christopher J.; Prat, Sandrine; Lenoble, Arnaud; Boës, Xavier; Quinn, Rhonda L.; Brenet, Michel; Arroyo, Adrian; Taylor, Nicholas; Clément, Sophie; Daver, Guillaume; Brugal, Jean-Philip; Leakey, Louise; Mortlock, Richard A.; Wright, James D.; Lokorodi, Sammy; Kirwa, Christopher; Kent, Dennis V.; Roche, Hélène (2015). "3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya". Nature. 521 (7552): 310–15. doi:10.1038/nature14464. PMID 25993961.
  30. ↑ White, Tim D.; Asfaw, B.; DeGusta, D.; Gilbert, H.; Richards, G. D.; Suwa, G.; Howell, F. C. (2003). "Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia". Nature. 423 (6491): 742–47. doi:10.1038/nature01669. PMID 12802332.
  31. ↑ Trinkaus, E. (1993). "Femoral neck-shaft angles of the Qafzeh-Skhul early modern humans, and activity levels among immature near eastern Middle Paleolithic hominids". Journal of Human Evolution. INIST-CNRS. 25 (5): 393–416. doi:10.1006/jhev.1993.1058. ISSN 0047-2484.

Eksterne skakels

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Mens&oldid=1639369"