Keurvorstedom Palts
| |||||
| |||||
.svg) | |||||
| Hoofstad |
| ||||
| Taal/Tale |
| ||||
| Godsdiens | Bevolking:
Keurvors:
| ||||
| Regering | Monargie | ||||
| Keurvors | |||||
| - 1085–1095 | Hendrik van Laach (eerste) | ||||
| - 1799–1803 | Maximiliaan I Josef van Beieren (laaste) | ||||
| Historiese tydperk | |||||
| - Gevestig | 1085 | ||||
| - Bevestig as 'n Keurvorstedom | 10 Jan. 1356 | ||||
| - Verdrag van Wesfale | 15 Mei – 24 Okt. 1648 | ||||
| - Onderdeel deur Beiere | 30 Des. 1777 | ||||
| - Verdrag van Lunéville | 9 Feb 1801 | ||||
| - Ontbind | 1803 | ||||
| Vandag deel van | |||||
Die Keurvorstedom Palts (Duits: Kurpfalz) of die Palts (Pfalz) was 'n keurvorstedom wat deel was van die Heilige Romeinse Ryk.[1] Die keurvorstedom het sy oorsprong onder die heerskappy van die Paltsgrawe van Lotaringe in 915 gehad; dit is toe herstruktureer onder die Paltsgrawe van die Ryn in 1085. Vanaf 1214 totdat die Keurvorstedom Palts in 1805 saamgesmelt is in die Koninkryk van Beiere, het die Huis van Wittelsbach die Paltsgrawe of Keurvorste voorsien. Hierdie Paltsgrawe van die Ryn sou vanaf "onheuglike tye" as keurvorste (Kurfürsten) dien, en is as sodanig in 'n pouslike brief van 1261 opgemerk; hulle is deur die Goue Bul van 1356 as Keurvorste bevestig.
Die gebied het gestrek vanaf die linkeroewer van die Bo-Ryn, vanaf die Hunsrück-bergreeks in wat vandag die Palts-streek in die Duitse deelstaat Rynland-Palts is en die aangrensende dele van die Franse streke Elsas en Lotaringe (borgtog van Seltz vanaf 1418 tot 1766) na die teenoorgestelde gebied op die oostelike oewer van die Ryn in die huidige Hesse en Baden-Württemberg tot by die Odenwald-reeks en die suidelike Kraichgau-streek, wat die hoofstede Heidelberg en Mannheim bevat.
Die Paltsgrawe van die Ryn het die amp van keiserlike vikaris in die gebiede onder Frankiese wet beklee (in Franken, Swabe en die Rynland) en gereken onder die belangrikste sekulêre Prinse van die Heilige Romeinse Ryk. In 1541 het keurvors Otto Henry hom tot Lutheranisme bekeer. Hulle klimaks en agteruitgang word gekenmerk deur die heerskappy van Paltskeurvors Frederik V, wie se kroning as koning van Boheme in 1619 die Dertigjarige Oorlog tot gevolg gehad het. Ná die Verdrag van Wesfale van 1648 is die verwoeste lande verder geteister deur die Reünie-veldtogte wat deur koning Lodewyk XIV van Frankryk gestuur is, wat op die Negejarige Oorlog (1688–97) uitgeloop het. Regeer in persoonlike unie met die keurvors van Beiere vanaf 1777, is die Palts finaal afgestig met die Duitse bemiddeling en anneksasie deur Baden op 27 April 1803 en die res uiteindelik na die Koninkryk van Beiere as die Rynkring.
Geskiedenis[wysig | wysig bron]
Agtergrond[wysig | wysig bron]
Die raadsamp van Paltsgrawe aan die Frankiese hof van koning Childebert I is reeds omstreeks 535 genoem. Die Paltsgrawe was die permanente verteenwoordigers van die koning in bepaalde geografiese gebiede, in teenstelling met die semi-onafhanklike gesag van die hertogte (en hul opvolgers). Onder die Merowingiese dinastie was die posisie 'n suiwer aangestelde een, maar het teen die Middeleeue in 'n oorerflike een ontwikkel.
Tot in die tiende eeu was die Frankiese ryk gesentreer in die koninklike paleis (Pfalz) in Aken, in wat die Karolingiese koninkryk van Lotaringe geword het. Gevolglik het die Paltsgrawe van Lotaringe die belangrikste van die Paltsgrawe geword. Huweliksbonde het beteken dat, teen die Middeleeue, die meeste Paltsgrawe posisies deur die hertog van die geassosieerde provinsie geërf is, maar die belangrikheid van die Paltsgrawe van Lotaringe het dit in staat gestel om as 'n onafhanklike posisie te bly.
In 985 word Herman I, 'n afstammeling van die Huis Ezzonen, genoem as Paltsgraaf van Lotaringe (wat toe in Bo- en Onder-Lotaringe verdeel was). Terwyl sy Paltse owerheid oor die hele Bo-Lotaringe bedrywig was, was die feodale gebiede van sy familie eerder rondom suidwestelike Franke versprei, insluitend dele van die Rynland rondom Keulen en Bonn, en gebiede rondom die riviere Moesel en Nahe.
In voortdurende konflik met die mededingende Aartsbiskoppe van Keulen, het hy die klem van sy bewind verander na die suidelike Eifel-streek en verder na die Bo-Ryn, waar die Huis van Ezzonen verskeie provinsies aan beide oewers van die rivier regeer het. Die mees suidelike punt was naby Alzey.[2]
.svg)
Vanaf ongeveer 1085/86, na die dood van die laaste Ezzoniese Paltsgraaf Herman II, het die gesag van die Palts opgehou om enige militêre betekenis in Lotaringe te hê. Die Paltsgrawe se Paltse gesag het feitlik in duie gestort, wat Herman II se opvolger (Hendrik of Laach) tot 'n blote feodale magnaat oor sy eie gebiede verminder het – langs die Bo-Ryn in Suidwes-Franke. Van hierdie tyd af het sy gebied bekend geword as die Graafskap Palts van die Ryn (nie omdat die gesag van die Palts daar bestaan het nie, maar as 'n erkenning dat die graaf steeds die titel, indien nie die gesag nie, van Paltsgraaf gehou het).
Verskeie adellike dinastieë het meegeding om deur die Heilige Romeinse keiser aan die Palts besweer te word – onder wie die Huis van Ascania, die Huis van Salm (graaf Otto I van Salm in 1040) en die Huis van Babenberg (Henry II, Hertog van Oostenryk in 1140/41) was.
Die eerste erflike Paltsgraaf van die Ryn was Conrad, 'n lid van die Huis van Hohenstaufe en jonger halfbroer van keiser Frederik Barbarossa. Die gebiede verbonde aan hierdie erflike amp in 1156 het begin met dié wat deur Huis Hohenstaufe in die Donnersberg-, Nahegau-, Haardt-, Bergstraße- en Kraichgau-streke gehou is (ander takke van Huis Hohenstaufe het lande in die Hertogdom Swabia, Franche-Comté, ensovoorts) ontvang. Baie hiervan was van hul keiserlike voorouers, die Saliese keisers, en afgesien van Conrad se moederlike afkoms, die grave van Saarbrücken. Hierdie agtergronde verduidelik die samestelling van Bo- en Rynse Palts in die erfenis eeue en verder. Omstreeks 1182 het Conrad sy woning verskuif vanaf Stahleck-kasteel naby Bacharach teen die Rynrivier op na Heidelberg.
.svg)
Na Conrad se dood in 1195, het die Palts oorgegaan na die Huis van Welfe deur die (geheime) huwelik van sy dogter Agnes met Hendrik van Brunswyk. Toe Hendrik se seun Hendrik die Jongere in 1214 sonder erfgename gesterf het, het die Hohenstaufe-koning Frederik II die Wittelsbach-hertog Lodewyk I van Beiere, wie se seun, Otto II van Beiere in 1222 met Agnes van die Palts, dogter van Hendrik van Brunswyk en Agnes van Hohenstaufe, getrou het besweer. Die Beierse Huis van Wittelsbach het uiteindelik die Palts-gebiede tot 1918 gehou.
Tydens 'n latere verdeling van grondgebied onder die erfgename van Lodewyk II, hertog van Bo-Beiere, in 1294, het die ouer tak van die Huis Wittelsbach in besit gekom van die Rynse Palts sowel as die gebiede in die Beierse Nordgau (Beierse noord van die Donau-rivier) met die middel rondom die dorp Amberg. Aangesien hierdie streek polities met die Rynse Palts verbind was, het die naam Bo-Palts (Duits: Oberpfalz) vanaf die vroeë 16de eeu algemeen geword in teenstelling met die Neder-Palts langs die Ryn.
Met die Verdrag van Pavia in 1329 het die Wittelsbach-keiser Lodewyk IV, 'n seun van Lodewyk II, die Palts aan sy nefies Rudolf en Rupert teruggegee.
-DE.svg)
In die Goue Bul van 1356 is die Palts erken as een van die sekulêre keurvorste van die Ryk, en was die oorerflike ampte van aartsrentmeester (Duits: Erztruchseß, Latyn: Archidapifer) van die Ryk en keiserlike vikaris (Reichsverweser) van Franke, Swabe, die Ryn en Suid-Duitsland gegee. Van daardie tyd af was die Paltsgrawe van die Ryn gewoonlik bekend as die Keurvors van die Palts (Duits: Kurfürst von der Pfalz, Latyn: Palatinus elector).
As gevolg van die gebruik om gebiede tussen verskillende takke van die familie te verdeel, het die junior lyne van Huis Wittelsbach van die Palts teen die vroeë 16de eeu in Simmern, Kaiserslautern en Zweibrücken in die Neder-Palts regeer, en in Neuburg en Sulzbach in die Bo-Palts. Die Keurvors van die Palts, wat nou in Heidelberg gesetel is, het Lutheranisme in die 1530's aangeneem; toe die senior tak van Huis Wittelsbach in 1559 uitgesterf het, het die keurvorstedom oorgegaan na Frederik III van Simmern, 'n stoere Calvinis, en die Palts het een van die belangrikste sentrums van Calvinisme in Europa geword, wat Calvinistiese rebellies in sowel Nederland as Frankryk ondersteun het.
Dertigjarige Oorlog[wysig | wysig bron]
In 1619 het die Protestantse Frederik V, keurvors van die Palts die troon van Boheme vanaf die Boheemse Dieet aanvaar. Dit het die 1618–1648 Dertigjarige Oorlog begin, een van die vernietigendste konflikte in die menslike geskiedenis; dit het meer as agt miljoen sterftes veroorsaak weens militêre optrede, geweld, hongersnood en pes, die oorgrote meerderheid in die Duitse state van die Heilige Romeinse Ryk.[3] Wat proporsionele Duitse ongevalle en vernietiging betref, is dit slegs deur die tydperk Januarie tot Mei 1945 oortref en bly die enkele grootste oorlogstrauma in Duitse geskiedenis.[4]
Frederik is in 1620 uit Boheme verdryf ná sy nederlaag deur die magte van Ferdinand II, Heilige Romeinse Keiser by die Slag van die Witberg. Oor die tydperk 1621–1622 is die Palts deur Spaanse en Beierse troepe beset en Frederik is na die Nederlandse Republiek verban. Sy gebiede en verkiesingsregte is oorgedra aan die ver-verwante maar Katolieke Maximiliaan I van Beiere, wat nou keurvors van Beiere geword het.
Ná sy dood in 1632 het Frederik se dogter prinses Elisabeth en vrou Elisabeth Stuart, koningin van Boheme, onvermoeid gewerk om die Palts aan haar seun Karel I Lodewyk en die Protestantse saak te laat herstel. Toe die Verdrag van Wesfale die oorlog in 1648 beëindig het, het hy die Neder-Palts en die titel 'Keurvors van die Palts' herwin, maar het nou 'n laer posisie as die ander gehad. Hy is in 1680 opgevolg deur Karel II, maar die Simmern-tak van die Huis Palts-Simmern het in die manlike lyn uitgesterf nadat hy in 1685 gesterf het.
In 1670 trou Karel II se suster Elisabeth Charlotte van die Palts met Filips van Orléans, jonger broer van Lodewyk XIV; op grond hiervan het Lodewyk die Rynlandse gebiede van die Palts vir Frankryk geëis. Hy is egter uitgeboender deur Leopold I, Heilige Romeinse Keiser, wie se derde vrou Eleonore-Magdalena van Palts-Neuburg was, oudste dogter van Philip William, 'n Katoliek wat die naaste manlike erfgenaam in die direkte lyn was. Leopold het sy skoonvader as keurvors aangestel, wat verseker het dat sy keurvorsstem en hierdie strategiese streek in keiserlike beheer gebly het.[5]
Negejarige Oorlog[wysig | wysig bron]
Toe Frankryk die Palts in September 1688 binnegeval het om sy eis af te dwing, het die wyer verbande beteken dat die konflik vinnig geëskaleer het, wat gelei het tot die uitbreek van die Negejarige Oorlog. Die Franse is in 1689 gedwing om te onttrek, maar voordat hulle dit gedoen het, het hulle 'n groot deel van Heidelberg vernietig, insluitend 20 aansienlike dorpe en talle dorpies.[6] Hierdie vernietiging is stelselmatig toegepas oor 'n groot gedeelte van die Rynland maar veral die Palts, wat weer in 1693 oorval is; die verwoesting het groot dele van Europa geskok.[7] Frankryk het later in die 1697 Verdrag van Rijswijk afstand gedoen van sy aanspraak op die streek.
Johann Wilhelm het in 1690 as keurvors opgevolg en sy woning eers na Düsseldorf verander, toe terug na Heidelberg en uiteindelik Mannheim in 1720. Soos sy vader was hy 'n Katoliek, wat onder die 1555-vrede van Augsburg beteken het dat die Protestantse meerderheid in die Palts teoreties verplig was om tot Katolisisme te bekeer. Die 1705 'Paltse Kerkafdeling' het gekompromitteer deur vyf-sewendes van openbare kerkeiendom aan die Gereformeerde of Calvinistiese kerk toe te ken en die res aan Katolisisme, terwyl die Lutherse Kerk uitgesluit is, wie se ledetal 40% van die bevolking in sommige gebiede oorskry het.[8]
In 1716 het Karel III Filips sy broer as keurvors opgevolg en in Januarie 1742 sy neef Karel VII Albrecht gehelp om die eerste nie-Habsburgse keiser in meer as 300 jaar te word.[9] Hy het in Desember gesterf en die Palts het oorgegaan na Karel Theodore van Beiere, destyds hertog van Sulzbach, wat ook die keurvorstedom van Beiere in 1777 geërf het. Die titel en gesag van die twee kiesers is saamgevoeg, Karel en sy erfgename het slegs die stem en voorrang van die Beierse keurvors behou, hoewel hy steeds die titel 'Platsgraaf van die Ryn' gebruik het.
Mediatisering[wysig | wysig bron]
Die Paltse gebiede op die linkeroewer van die Ryn is in 1795 deur Frankryk geannekseer en het hoofsaaklik deel geword van die Mont-Tonnerre-departement. In 1799 sterf keurvors Karel Theodore en die gebied is geërf deur die Paltshertog van Zweibrücken, wat al die Wittelsbach-lande verenig het. Die verlies van die linkeroewergebiede is deur die nuwe keurvors Maximiliaan Josef in die Verdrag van Parys aanvaar.[10] Dié aan die regterkant is deur die keurvors van Baden geneem, nadat die Verdrag van Pressburg in 1805 die Heilige Romeinse Ryk ontbind het; die oorblywende Wittelsbach-gebiede is deur Maximiliaan Josef as die Koninkryk van Beiere verenig.[11]
Wapen en vlag[wysig | wysig bron]
.svg)
Deur verskillende huwelikke is die Palts se wapen uitgebrei tot die kwartering met dié van die Huise van Welf en later Wittelsbach.[12] Die wapens van Beiere is gebruik met verwysing na die keurvors se besit in Beiere. Dit is uitgebrei tot die kwartering van die leeu en die Beierse wapen met die bestyging van Maximiliaan I tot die posisie van keurvors van die Palts in 1623, wat saam met die getoonde wapens gebruik is. Vanaf 1356 het die Ryksappel hul posisie as aarts-rentmeester van die Heilige Romeinse Ryk verteenwoordig.
- Wapens:
-
Huis van Hohenstaufen (voor bevestiging as Keurvorstedom) -
Huis van Wittelsbach (Keurvorstedom Palts) -
Huis van Palts-Simmern (Keurvorstedom Palts) -
Huis van Palts-Simmern (variant) -
Groter wapen uit 1703
.svg)
.svg)
- Vlae:
-
-
Die variant wat gebruik is deur die Wittelsbachs wat die Palts in die middel van die 14de eeu geërf het -
1604 ontwerp -
Die kleure van die land (Landesfarben) vaandel (alternatiewe vlag) -
.svg)
Erfenis[wysig | wysig bron]
In 1806 is Baden tot 'n groothertogdom bevorder en dele van die voormalige Palts, insluitend Mannheim, het deel daarvan geword. Tydens die Kongres van Wene in 1814 en 1815 is suidelike dele van die linkeroewer-Palts herstel en vergroot deur middel van mediatisering (wat die voormalige Prins-Biskopdom van Speyer, die Vrye Keiserstad Speyer en ander verteer) tot by die nuwe grens met Frankryk, en (tydelik) aan die Habsburgse Oostenrykse Keiserryk gegee; na hierdie tyd was dit hoofsaaklik bekend as "die Palts". Die regteroewer-Palts het by Baden gebly terwyl noordelike dele deel van die Pruise (Rynprovinsie) en Hesse (Rynhesse) geword het.
In 1816 het die Palts 'n formele deel van die Wittelsbach Koninkryk van Beiere (die Rheinkreis of Sirkel van die Ryn) geword in 'n vooraf-gereëlde ruil vir Tirol, wat Beiere na Oostenryk teruggegee het. Die grootste deel van die gebied het 'n deel van Beiere gebly tot ná die Tweede Wêreldoorlog (na 1918 die Vryestaat Beiere), met sommige westelike dele wat ná die Eerste Wêreldoorlog deel geword het van die Saargebied.
In September 1946 is die gebied deel gemaak van die federale deelstaat Rynland-Palts, saam met voormalige linkeroewergebiede van Pruise (suidelike deel van die Rynprovinsie, insluitend die voormalige Prinsdom Birkenfeld wat tot 1937 'n eksklaaf van Oldenburg was, en westelike dele van die provinsie Nassau) en Rynhesse. Die voormalige Saarkomgebied is heringestel en uitgebrei om die Franse Saar-protektoraat te skep, wat in 1956 na Duitsland teruggekeer het as die moderne staat Saarland.
Sien ook[wysig | wysig bron]
Verwysings[wysig | wysig bron]
- ↑ Ralph Dornfeld Owen, Palatine & Palatinate, p. 231. Retrieved 29 November 2015.
- ↑ Kohnle, Armin (2005). "Mittelalterliche Grundlagen; Pfalzgraftenamt, Territorialentwicklung und Kurwürde". Kleine Geschichte der Kurpfalz [A short history of the Electoral Palatinate]. Regionalgeschichte-fundiert und kompakt (in Duits) (First uitg.). Karlsruhe: G. Braun Buchverlag. p. 17. ISBN 978-3-7650-8329-7.
- ↑ Wilson 2009, p. 787.
- ↑ "Der Dreißigjährige Krieg – die Urkatastrophe der deutschen Geschichte?". Der Teckbote (in Duits). 21 Oktober 2014. Besoek op 23 Julie 2018.
- ↑ Jackson 2021, p. 463.
- ↑ Lynn 1999, p. 198.
- ↑ Dosquet 2016, pp. 643–644.
- ↑ Beiler 2008, pp. 60–61.
- ↑ Lindsay 1957, p. 420.
- ↑ "Die Auflösung der Kurpfalz" [Dissolution of the Electoral Palatinate]. Kurpfalz Regional Archiv. Besoek op 11 September 2021.
- ↑ Nicholls 1999, p. 18.
- ↑ Diemer, Klaus (2007). "Der Pfälzer Löwe" [The Palatinate Lion]. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Mei 2008.
Bronne[wysig | wysig bron]
- Beiler, Rosalind (2008). Immigrant and Entrepreneur: The Atlantic World of Caspar Wistar, 1650–1750. The Pennsylvania State University Press. pp. 60–61. ISBN 978-0-271-03595-6. Besoek op 28 Oktober 2018.
- Dosquet, Emilie (2016). "The Desolation of the Palatinate as a European News Event in News Networks in Early Modern Europe". News Networks in Early Modern Europe. Brill: 643–644. ISBN 978-90-04-27717-5. JSTOR 10.1163/j.ctt1w8h1ng.35.
- Jackson, Clare (2021). Devil Land; England under Siege 1588 - 1688. Allen Lane. ISBN 978-0241285817.
- Lindsay, J. O. (1957). The New Cambridge Modern History: Volume 7, The Old Regime, 1713–1763. Cambridge University Press; New edition. p. 420. ISBN 978-0-521-04545-2.
- Lynn, John (1999). The Wars of Louis XIV, 1667–1714. Longman. ISBN 978-0-582-05629-9.
- Nicholls, David (1999). Napoleon: A Biographical Companion. ABC-CLIO. p. 18. ISBN 978-0-87436-957-1.
- Wilson, Peter H. (2009). Europe's Tragedy: A History of the Thirty Years War. Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9592-3.
