Gaan na inhoud

Andesbeskawings

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Landbouterrasse is van die vroegste dae af in die Andes aangelê.

Die Andesbeskawings of Andiese beskawings was gemeenskappe van baie kulture en volke wat hoofsaaklik in die riviervalleie van die kuswoestyne van Peru ontwikkel is. Hulle het suidwaarts met die Andes af gestrek van Suid-Colombia tot Chili en Noordwes-Argentinië. Argeoloë glo die Andesbeskawings het eerste op die nou kusvlakte van die Stille Oseaan ontstaan. Die Norte Chico-beskawing van Peru is die oudste bekende beskawing in die Amerikas en dateer van 3200 v.C.[1]

Ondanks groot omgewingsuitdagings het dié beskawings 'n groot verskeidenheid gewasse aangeplant, waarvan sommige wêreldwyd van belang is. Hulle was ook bekend vir monumentale argitektuur, tekstielweefwerk en baie kenmerke van die gemeenskappe wat hulle geskep het.

Minder as 'n eeu voor die aankoms van die Spaanse veroweraars het die Inkas, vanaf hulle tuisland wat om die stad Cusco gesentreer was, die meeste van die Andeskulture in 'n enkele ryk verenig. Dit was 'n lappieskombers van tale, kulture en volke.

Die Spaanse verowering het baie elemente van die Andesbeskawings beëindig of verander, veral godsdiens en landbou.

Uniekheid

[wysig | wysig bron]
'n Quipu.
'n Andiese manstuniek, 13de-15de eeu.

Die beskawings van die Andes was een van vyf in die wêreld wat geleerdes as "oorspronklik" beskou, dus inheems en nie van ander beskawings afgelei nie.[2] Vanweë hulle afsondering van ander beskawings moes die inheemse volke van die Andes hulle eie, dikwels unieke oplossings vir omgewings- en gemeenskapsuitdagings vind.[3]

Die Andesbeskawings het sekere eienskappe kortgekom en dit het hulle van ander oorspronklike beskawings in die Ou Wêreld en van die Mesopotamiese kulture onderskei. Die belangrikste daarvan was dat hulle nie 'n skryfstelsel gehad nie; hulle het die quipu, 'n stelsel van geknoopte en gekleurde toue, gehad om inligting oor te dra. Min quipu's het bewaar gebly en hulle is nooit heeltemal ontsyfer nie. Geleerdes verskil daaroor of die geknoopte toue van die quipu net numeriese data weergegee het en of dit ook vertellings kon kommunikeer soos 'n ware skryfstelsel.[4] Die gebruik van die quipu dateer van minstens die Wariryk (600-1000 n.C.) en moontlik van die baie vroeëre beskawing van die Norte Chico van die 3de millennium v.C.[5]

Die beskawings het ook nie voertuie met wiele en trekdiere gehad nie. Mense het net te voet oor land gereis en goedere is deur mense of lamas vervoer. Lamas was lasdiere wat vragte van tot 'n kwart van hulle eie gewig kon dra, 'n maksimum van 45 kg.[6] Hulle was nie groot en sterk genoeg om vir ploegwerk of as rydiere vir volwassenes te gebruik nie.[3]

Verder het kwaai omgewingsuitdagings die Andesbeskawings in die gesig gestaar. Die vroegste beskawings het op die uiters droë woestynkus van Peru bestaan. Landbou was net moontlik met besproeiing in valleie wat deur riviere vanuit die hoë Andes gekruis is, asook in 'n paar misoases bekend as lomas. In die Andes is landbou gekniehalter deur dun bogrond, koue klimate, 'n gebrek aan gelyk grond en min of seisonale reën. Op hoogtes van meer as 3 000 m kan vriestemperature in elke maand van die jaar voorkom, en dit was die tuisland van baie van die Andesbeskawings.[7]

Ten laaste het die beskawings ook nie geld gehad nie. Koperartikels[8][9] het in sommige gebiede ruilwaarde gehad, maar die meeste streke se ekonomieë was gebaseer op gelyke behandeling oor en weer en herverdeling, eerder as geld en markte. Dit was veral opmerklik gedurende die Inkatydperk, maar het baie vroeër ontstaan.[10]

Landbou

[wysig | wysig bron]

Landbou in Suid-Amerika het dalk begin aan die kusstreke van Ecuador met die verbouing van murgpampoen omstreeks 8000 v.C. deur die Las Vegas-kultuur.[11]

Sommige geleerdes glo die vroegste beskawings aan die kus van Peru het aanvanklik meer op seebronne staatgemaak as op landbou.[12][13] Later het landbou belangriker geword. Die grootste bydrae van die Andesbeskawings tot die moderne wêreld was die plante wat hulle gedomestikeer het. Gewasse wat hulle gekweek het, was dikwels uniek aan die omgewing. Mielies, wat van Mexiko af gekom het, was dikwels die belangrikste gewas teen lae en middelmatige hoogtes. Die Andesbeskawings het na raming 70 verskillende plante gekweek, amper soveel as in die hele Europa en Asië.[14] Baie van dié plante word nie meer verbou nie of is minder belangrik, maar belangrike plante wat in of naby die Andes gedomestikeer is, sluit in aartappels, quinoa, tamaties, rissies, katoen, kakao, tabak, pynappels, grondboontjies en verskeie veriëteite boontjies.[15] Diere wat gedomestikeer is, is lamas en marmotte.

Die uitdagings van die omgewing het gesofistikeerde landboutegnologie vereis.[16] Anders as die Midde-Ooste, het die Andes nie plante wat maklik gedomestikeer kan word en met groot sade soos koring en gars nie, of groot diere wat maklik mak gemaak kan word soos perde en beeste nie.[17]

Landbou aan die woestynkus het die ontwikkeling van besproeiing noodsaaklik gemaak. In die berge het die hoogtes, koue klimaat en steil terreine 'n reeks tegnologiese oplossings geverg soos terrasse, die ontginning van mikroklimate en selektiewe teling. Weens die onsekerhede van die klimaat het boere tradisioneel verskeie gewasse teen verskeie hoogtes en blootstellings gekweek. Net so is kolonies op verskillende hoogtes en plekke gestig om landbousukses te verseker.[18] [19]

Argeologiese kulture

[wysig | wysig bron]

Norte Chico

[wysig | wysig bron]
Die piramides van die Norte Chico-beskawing in die droë Supevallei, sowat 20 km van die kus van die Stille Oseaan.

Die Norte Chico-beskawing, ook bekend as Caral, was 'n ingewikkelde gemeenskap uit die tyd van voor Christophorus Columbus wat tot 30 groot bevolkingsentrums gehad het in wat nou as die Norte Chico-streek van die noordsentrale kus van Peru bekend is. Dit is een van die oudste beskawings in die Amerikas en 'n wieg van die beskawing, waar beskawings in die ou wêreld apart van mekaar ontstaan het. Dit het tussen die 30ste en 18de eeu v.C. floreer. Die alternatiewe naam, Caral-Supe, is afgelei van die Heilige Stad Caral[20] in die Supevallei, 'n groot terrein van die Norte Chico wat deeglik ondersoek is. Ingewikkelde gemeenskappe in Norte Chico het 'n millennium ná Sumer in Mesopotamië ontstaan, omtrent in die tyd van die Egiptiese piramides, en byna twee millenniums voor die Olmeke van Meso-Amerika.

Valdivia

[wysig | wysig bron]
'n Vysel uit Jaguar Valdivia, suidkus (4000 tot 1500 v.C.).

Die Valdivia-kultuur is een van die oudste kulture in die Amerikas wat hulle op een plek gevestig het. Dit het tussen 3500 en 1800 v.C. uit die vroeëre Las Vegas-kultuur ontstaan op die Santa Elena-skiereiland naby die moderne dorp Valdivia, Ecuador.

Chavín

[wysig | wysig bron]
'n Goue kroon van Chavín, 1200 tot 300 v.C.

Die Chavín-kultuur was vermoedelik hoofsaaklik 'n godsdiensbeweging. Dit het blykbaar in die Peruaanse hoogland ontstaan en daarna deur die land versprei. Die Chavín-kultuur het baie kenmerkende kunsstyle gehad: veral in beeldende potte, waarvan sommige in die vorm van 'n vrou was. Chavin de Huantar was 'n belangrike rituele sentrum en dateer van omstreeks 1500 v.C.[21][22]

Nazca

[wysig | wysig bron]
Die kondor, lyne wat deur die Nazca-kultuur geskep is.

Die Nazca of Nasca was 'n argeologiese kultuur wat van 100 tot 800 n.C. floreer het aan die droë suidkus van Peru, in die riviervalleie van die Rio Grande de Nazca-afwateringsgebied en die Icavallei. Die Nazca, wat sterk deur die voorafgaande Paracas-kultuur beïnvloed is wat vir hulle ingewikkelde tekstiele bekend was, het 'n verskeidenheid pragtige kunswerke en tegnologieë geskep, soos keramiek, tekstiele en geogliewe (waarvan die bekendste die Nazca-lyne is). Hulle het ook 'n indrukwekkende stelsel ondergrondse akwadukte gebou wat vandag nog werk.

Moche

[wysig | wysig bron]
Die Moche-kultuur was bekend vir hulle potte. Hier is 'n Andiese kondor uit omstreeks 300 n.C.

Die Moche-beskawing het van omstreeks 100 tot 800 n.C. in Noord-Peru floreer. Hoewel daaroor gedebatteer word, glo baie geleerdes die Moche was nie polities georganiseer as 'n ryk of staat nie. Hulle was waarskynlik 'n groep outonome bestelle wat 'n elitekultuur gedeel het, soos gesien kan word in die ryk ikonografie en monumentale argitektuur wat tot vandag bewaar gebly het. Hulle is veral bekend vir hulle oordadig geverfde keramieke, goudwerk en besproeiingstelsels.[23]

Chachapoyas

[wysig | wysig bron]
Die mure van die Soloco-fort, Chachapoyas, Peru.

Die Chachapoyas, of "Newelvolk", was 'n Andesbeskawing wat in 'n newelbos van die Amasone-streek van die huidige Noord-Peru gewoon het. Die Inkas het die Chachapoyas verower kort voor die aankoms van die Spanjaarde in Peru. Die eerste bewyse van hulle bestaan dateer van omstreeks 700 n.C., hoewel hulle moontlik 'n nedersetting met die naam Gran Pajáten gebou het waar keramiekwerk van omstreeks 200 v.C. ontdek is. Die grootste terrein van die Chacapoyas wat tot dusver gevind is, is Kuelap. 'n Paar gemummifiseerde begraafplase is ook al ontdek.[24]

Wari

[wysig | wysig bron]

Die Wari was 'n beskawing wat tussen 500 en 1000 n.C. in die suidsentrale Andes en die kusstreek van Peru bestaan het. Wari, soos die voormalige hoofstad genoem is, is 11 km noordoos van die stad Ayacucho. Dié stad was die middelpunt van 'n beskawing wat oor 'n groot deel van die hoogland en kus van Peru gestrek het. Die bes bewaarde oorblyfsels, benewens die Wari-ruïnes, is die onlangs ontdekte Noord-Wari-ruïnes naby die stad Chiclayo en die Cerro Baul in Moquegua.

Tiwanaku

[wysig | wysig bron]

Tiwanaku is 'n belangrike argeologiese terrein in Wes-Bolivia, Suid-Amerika. Andiese geleerdes beskou Tiwanaku as een van die belangrikste voorlopers van die Inkaryk. Dit het sowat 500 jaar lank floreer as die rituele en administratiewe hoofstad van 'n magtige staat. Die ruïnes van die antieke stad is naby die suidooskus van die Titicacameer, sowat 72 km wes van La Paz. Pedro Cieza de León het in 1549 op die oorblyfsels van Tiwanaku afgekom terwyl hy op soek was na Qullasuyu, die hoofstad van die Inkas.[25] Die naam waaronder Tiwanaku onder sy inwoners bekend was, het dalk verlore gegaan omdat die volk van Tiwanaku nie 'n skryfstelsel gehad het nie.[26][27]

Historiese kulture

[wysig | wysig bron]
'n Uitsig oor Machu Picchu, wat deur die Inkas gebou is.
Die administratiewe sentrum Pikillaqta, wat in Cusco deur die Wari-beskawing gebou is.
'n Chimú-houer wat 'n visserman voorstel (1100 tot 1400).

Chimú

[wysig | wysig bron]

Die Chimú was die inwoners van Chimor, waarvan die hoofstad Chan Chan was, 'n groot stad in die Mochevallei van die huidige Trujillo in Peru. Die kultuur het omstreeks 900 n.C. ontstaan. Die Inkas het die Chimú omstreeks 1470 verower,[28] 50 jaar voor die aankoms van die Spanjaarde in die streek. Dus kon Spaanse kroniekskrywers verhale van die Chimú-kultuur hoor by mense wat voor die verowering van die Inkas gelewe het. Argeologiese bewyse bestaan dat Chimor uit die oorblyfsels van die Moche-beskawing ontstaan het; vroeëre Chimú-potte toon ooreenkomste met dié van die Moche.

Inkaryk

[wysig | wysig bron]

Die Inkaryk was die grootste ryk in die Amerika van voor Columbus.[29] Die administratiewe, politieke en militêre hoofstad was Cusco. Die Inka-beskawing het iewers in die 13de eeu in die Peruaanse hoogland ontstaan en die laaste Inka-vesting is in 1572 deur die Spanjaarde verower.

Van 1438 tot 1533 het die Inkas verskeie metodes, van verowerings tot vreedsame oornames, gebruik om 'n groot deel van die westelike Suid-Amerika te verower. Dit was gesentreer in die Andesgebergte en sluit in Peru, Suidwes-Ecuador, Wes- en Suidsentraal-Bolivia, noordwes Argentinië, Noord-Chili en 'n klein deel van Suidwes-Colombia.

Muisca

[wysig | wysig bron]

Die Muisca was die volk wat die Muisca-konfederasie gestig het in die sentrale hoogland van die hedendaagse Colombia. Hulle het uit twee konfederasies bestaan: Hunza (die moderne Tunja) was in die noorde geleë en Bacatá in die suide. Albei federasies was geleë in die hoogland van die hedendaagse Cundinamarca en Boyacá.

Timoto-Cuica

[wysig | wysig bron]

Die Timoto-Cuica-volk het hoofsaaklik uit twee stamme, die Timotes en Cuicas, bestaan maar ook uit ander, kleiner stamme. Hulle het die Andesstreek van Wes-Venezuela bewoon[30] en was nou verwant aan die Muisca van die Andes. Die Timoto-Cuica-gemeenskap was ingewikkeld, met vooraf beplande permanente dorpe wat deur besproeide landerye omring was wat uit terrasse bestaan het. Hulle het ook water in tenks gestoor.[30] Hulle huise was hoofsaaklik van klip en hout en het grasdakke gehad. Die Timoto-Cuica was meestal vreedsaam en het gelewe van gewasse wat hulle gekweek het.[31] Hulle het kunswerke agtergelaat, maar geen monumente nie.

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Shady Solis, Ruth; Jonathan Haas; Winifred Creamer (27 April 2001). "Dating Caral, a Preceramic Site in the Supe Valley on the Central Coast of Peru". Science. 292 (5517): 723–726. Bibcode:2001Sci...292..723S. doi:10.1126/science.1059519. PMID 11326098. S2CID 10172918.
  2. ↑ Upton, Gary and von Hagen, Adriana (2015), Encyclopedia of the Incas, New York: Rowand & Littlefield, p. 2. Some scholars cite 6 or 7 pristine civilizations.
  3. ↑ 3,0 3,1 McEwan 2006, p. 5.
  4. ↑ McEwan, Gordon F. (2006). The Incas: New Perspectives. New York: W.W. Norton & Company. pp. 183–185. ISBN 978-0-393-33301-5.
  5. ↑ Hirst, K. Kris. "Quipu – South America's Ancient Undeciphered Writing System". ThoughtCo. Besoek op 23 Augustus 2017.
  6. ↑ "Llamas as Pack Animals". Buckhorn Llama Co. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Augustus 2017. Besoek op 23 Augustus 2017.
  7. ↑ Guillet, David and others (1987), "Terracing and Irrigation in the Peruvian Highlands," Current Anthropology, Vol. 28, No. 4, pp. 409–410. Downloaded from JSTOR.
  8. ↑ Smith, M.E. (1993). "Axe-Monies and Their Relatives" by Dorothy Hosler; Heather Lechtman; Olaf Holm. (Review). Ethnohistory, 40(1), pp. 148–149
  9. ↑ Carter, Benjamin. "Spondylus in South American Prehistory" in Spondylus in Prehistory: New Data and Approaches. Red. Fotis Ifantidis en Marianna Nikolaidou. BAR International Series 2216. Oxford: Archaeopress, 2011: 63–89.
  10. ↑ Fagan, Brian M. (1996), The Oxford Guide to Archaeology, Oxford: Oxford University Press, p. 343
  11. ↑ "Domestication History of the Squash Plant", https://www.thoughtco.com/domestication-history-of-the-squash-plant-172698, besoek op 19 Junie 2018
  12. ↑ Moseley, Michael. "The Maritime Foundations of Andean Civilization: An Evolving Hypothesis". The Hall of Ma'at. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Augustus 2015. Besoek op 13 Junie 2008.
  13. ↑ Moseley, Michael (1975). The Maritime Foundations of Andean Civilization. Menlo Park: Cummings. ISBN 978-0-8465-4800-3.
  14. ↑ Stevens, William K., "Rediscovering the Lost Crops of the Inca," The New York Times, Oktober 31, 1989
  15. ↑ Piperno, Dolores r. (2011), "The Origins of Plant Cultivation and Domestication in the New World Tropics: Patterns, Process, and new Developments," Current Anthropology, Vol. 52, No. 54, pp. S457–S459 Afgelaai van JSTOR.
  16. ↑ D'Altroy, Terence N. (2003). The Incas. Oxford: Blackwell Publishing Ltd. pp. 28–32. ISBN 978-0-631-17677-0.
  17. ↑ Diamond, Jared (1999), Guns. Germs, and Steel: The Fate of Human Societies, New York: W.W. Norton & Co., pp. 83–113
  18. ↑ D'Altroy 2002, pp. 27–35.
  19. ↑ McEwan 2006, pp. 23–27, 83–85.
  20. ↑ "Sacred City of Caral-Supe". Unesco. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 Junie 2011. Besoek op 9 Junie 2011.
  21. ↑ "Chavín de Huántar, Peru – A Pre-Columbian World Heritage Treasure". Global Heritage Fund. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Oktober 2011. Besoek op 12 Oktober 2011.
  22. ↑ "Chavin Culture". About.com archeology. Besoek op 12 Oktober 2011.
  23. ↑ Beck, Roger B.; Black, Linda; Krieger, Larry S.; Naylor, Phillip C.; Ibo Shabaka, Dahia (1999). World History: Patterns of Interaction. Evanston, IL: McDougal Littell. ISBN 978-0-395-87274-1.
  24. ↑ "The Chachapoyas Culture of Peru". Wordpress. 11 Februarie 2010. Besoek op 24 Oktober 2011.
  25. ↑ Kolata, Alan L. (1993). The Tiwanaku: Portrait of an Andean Civilization. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-55786-183-2.
  26. ↑ Hughes, Holly (2008). Frommers 500 Places to See Before They Disappear. Frommers. p. 266. ISBN 978-0-470-18986-3. Besoek op 9 Augustus 2009.
  27. ↑ "Profile: Fabricio R. Santos – The Genographic project". Genographic Project. National Geographic. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Julie 2011. Besoek op 9 Augustus 2009.
  28. ↑ Kubler, George. (1962). The Art and Architecture of Ancient America, Ringwoods: Penguin Books London Ltd., pp. 247–274
  29. ↑ Terence D'Altroy, The Incas, pp. 2–3.
  30. ↑ 30,0 30,1 Mahoney 89
  31. ↑ "Venezuela." Geargiveer 4 September 2011 op Wayback Machine Friends of the Pre-Columbian Art Museum. Besoek op 9 Julie 2011.

Nog leesstof

[wysig | wysig bron]
  • Besom, Thomas. Of Summits and Sacrifice: An Ethnohistoric Study of Inka Religious Practices (University of Texas Press; 2010) 230 ble. Burger, Richard L. Machu Picchu; Unveling the Mystery of the Inca. Yale University Press, 2004.
  • Cobo, F.B. Inca Religion and Customs. 1609
  • Conrad, Geoffery. Religion and Empire; The Dynamics of Aztec and Inca Expansionism. Cambridge University Press, 1984.
  • Dobyns, Henry F. en Paul L. Peru: A Cultural History. New York: Oxford University Press, 1976.
  • Frost, Peter. Lost Outpost of the Inca. National Geographic. Februarie 2004. ble. 66–69.
  • MacQuarrie, Kim. The Last Days of the Incas. Simon & Schuster, 2007. ISBN 978-0-7432-6049-7.
  • Malpass, Michael A. Daily life in the Inca Empire. Greenwood Publishing Corp., 1996
  • Mancall, Peter C. (red.). Travel Narratives from the Age of Discovery. New York: Oxford University Press, 2006.
  • Prescott, William H. History of the Conquest of Mexico & History of the Conquest of Peru. New York: Cooper Square Press, 2000.
  • Rostworowski de Diez Canseco, Maria. History of the Inca Realm. Cambridge University Press, 1999.
  • Steele, P.R. Handbook of Inca mythology. Santa Barbara ABC-CLIO, 2004.

Skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Andesbeskawings&oldid=2489785"