Moorreesburg

Moorreesburg
Dorp
Van bo, welkombordjie na Moorreesburg. Middel-links, NG Kerk in Moorreesburg. Middel-regs, die Moorreesburgstadsaal. Carnegie biblioteek in Moorreesburg (onder-links). Moorreesburg Koringbedryfmuseum & Ou Sendingsgemeentekerk (onder-regs).
Moorreesburg  Moorreesburg se ligging in Wes-Kaap
Koördinate: 33°09′S 18°40′O
Land	Suid-Afrika
Provinsie	Wes-Kaap
Distrik	Weskus
Munisipaliteit	Swartland
Stigting	1882
Oppervlak
• Totaal	27,8 km2 (10,7 vk. myl)
Bevolking  (2011)
• Totaal	12 877
• Digtheid	463/km2 (1 200/vk. myl)
Rasverdeling (2011)
• Wit mense	22.5%
• Indiërs/Asiërs	0.2%
• Bruin mense	70.1%
• Swart mense	6.7%
• Ander	0.4%
Taal (2011)
• Afrikaans	92.0%
• Xhosa	3.5%
• Engels	2.2%
• Ander	2.3%
Poskode (strate)	7310
Poskode (posbusse)	7310
Skakelkode	022
Webwerf	http://moorreesburg.net/

Die munisipale kantoor op Moorreesburg. Die dorp se munisipaliteit het in 2000 deel van die Swartland-munisipaliteit geword met sy hoofkantoor op Malmesbury.

Moorreesburg se vorige NG kerk is op 18 Desember 1895 ingewy maar later gesloop om plek te maak vir die huidige.

Moorreesburg is 'n dorp in die munisipaliteit Swartland, provinsie Wes-Kaap (Suid-Afrika). Dit is ongeveer halfpad tussen Piketberg en Malmesbury geleë. Die dorp is die ekonomiese sentrum van die omliggende landboustreek, waar veral koring en hawer verbou word. Moorreesburg beskik oor 'n aantal landboukundige geriewe soos koringmeule en graansilo's. Die plaaslike koringmuseum behandel die streek se hoofproduk.

Geskiedenis

Moorreesburg is in 1890 as 'n kerkgemeente op die plaas Hooikraal gestig en genoem na ds. J.C. le Febre Moorrees, die vader van prof. Adriaan Moorrees. Ingevolge Wet 45 van 1882 het Moorreesburg op 21 April 1909 munisipale status verkry. Met die nuwe munisipale herindeling van 2000 het dit deel van Swartland geword.

Die gedokumenteerde eienaars van Hooikraal

Wat sekondêre bronne betref, heers daar onduidelikheid rondom die eerste gedokumenteerde eienaars van Hooikraal (die beginpunt van Moorreesburg), of wie selfs van die eerste boere rondom die huidige Moorreesburg was.

Dikwels tref mens aanvegbare stellings soos die volgende aan:

Die eerste boere wat in Moorreesburg omgewing begin boer het, was Jan van Zyl en Klaas Hendrik Diepenouw, setlaars uit Nederland in 1709.

Dit is 'n vergissing van tweërlei aard.

In die eerste plek was daar geen plaas noord van Riebeek-Kasteel (die berg wat op 3 Februarie 1661 vernoem is na Jan van Riebeeck, deur 'n ekspedisie onder leiding van Pieter Cruythoff) selfs in 1712, die sterftejaar van Diepenauw nie. Hier kan mens die kaart in Historical Atlas of South Africa van Eric A. Walker met aandag besigtig. Bygesê, die VOC was in 1712 egter bekend met 'n 'Brakke Fonteijn', in " 't Swarte Land", wat egter nie 'n plaas was nie, maar, gegewe Walker se kaart, slegs 'n waterpunt kon wees.

In die tweede plek, indien 1709 sou verwys na die aankoms van Klaas Hendrik Diepenauw aan die Kaap, dan is die datum eweneens verkeerd. ‘De Eensaamheijt’ (1693, aangedui op die kaart met 'Pg'), ‘De Mosselbank’ (1698, 'Tf') en die aangrensende stuk grond, ‘Klipheuvel’ (1704, 'Tg'), het hy reeds voor hierdie datum bekom. Volgens Walker se kartering lê D'Eensaamheijt in die Paarl-omgewing, en De Mosselbank en Klipheuvel lê langs die Mosselbankrivier, 'n rivier wat in die Dieprivier inloop. Dit is nietemin vandag steeds suid van Malmesbury. Buitendien is die wewenaar Diepenauw in 1707 getroud met Adam Tas se suster hier te lande, dus, voor die beweerde 1709.

Maar hoe is dit egter gesteld met Hooij Kraal, die beginpunt van Moorreesburg? Boerepioniers van die Sandveld bied die volgende:

Die eerste onder die afstammelinge van stamvader Jan Kotze wat 'n veeplaas ten noorde van die Benede-Bergrivier uitgeneem het, was Dirk Jacobus, tweede seun van Dirk Kotze en Maria M. Carstens van die veldkornetskap Agter-Paardeberg in die Swartland. Na sy huwelik in 1753 met Martha van Schalkwyk het hy die eiendomsplaas Uilen Kraal in die wyk Groene Kloof (tans die distrik Darling) bewoon. 'n Jaar daarna het hy die leningsplaas Hooij Kraal (nou 'n deel van die dorp Moorreesburg) byuitgeneem. Laasgenoemde plaas het 'n aantal jare later agtereenvolgens aan sy seuns Dirk en Johannes behoort.

Om dit nou patriliniêr voor te stel (die tersaaklike persone in vetdruk):

a1. Johann (Jan) Kotzé (stamvader), gebore op 25 Januarie 1652 in Königstein in Sakse, Duitsland; oorlede ongeveer 1713; getroud (derde huwelik) op 1 Februarie 1966 met Hildegonda Boone, 'n dogter van ds. Dirk Boone en sy eggenote Belletje van Gaalen, 'n suster van admiraal Van Gaalen. Die egpaar kom op 13 Mei 1691 in die Kaap aan, die Kotzes vestig hul in Drakenstein; Jan word pagter van "vaderlandsche en uijtheemse bieren".

(a1)b2 Dirk = gedoop te Drakenstein op 28 Augustus 1692 (uit 3de huwelik), getroud op 13 Januarie 1726 met Maria Magdalena Carstens

(a1b2)c2 Dirk Jacobus gedoop 31 Oktober 1728, getroud op 28 Oktober 1753 met Martha van Schalkwyk

(a1b2c2)d1 Dirk gedoop 20 September 1754, getroud op 8 April 1779 met Elizabeth Smith

(a1b2c2)d3 Johannes Christiaan, gedoop 30 September 1758, oorlede 9 Oktober 1836; eerste huwelik op 18 Augustus 1782 getroud met Sara Visser; in sy tweede huwelik getroud op 11 April 1802 met Maria Magdalena Wagenaar.

Die vraag ontstaan egter, hoe kan grond aan iemand "behoort" as dit 'n leningsplaas was? Want volgens Truter het die dorp rondom die plaas Hooikraal ontwikkel wat in 1839 deur goewerneur sir George Napier aan ene Tobias Lochner 'gegee' is.

J.J. Lochner skryf weer in die eeufeesgedenkboek van die NG Gemeente, Moorreesburg 3-12-1879 tot 3-12-1979, die volgende, op bl. 1:

Die mees sentraal geleë plaas in hierdie gebied was Hooikraal. Oorspronklik was dit natuurlik, soos alle ander grond, staatsgrond en vroeg in die 18de eeu was die eerste twee bewoners (nie eienaars nie) Albertus Basson en Charl Kotzé (Gert-seun). Op 30 Junie 1839 is hierdie plaas van 2 639 morg en 576 roede as ewigdurende erfpag gegee aan Tobias Christiaan Lochner, die latere eienaar van die Lochner-familieplaas, Drieheuvels, toe nog bekend as Vogelstruisfontein. Sy huur was £1-16 (R3,60) per jaar. Die kontrak is geteken deur die destydse goewerneur aan die Kaap, Sir George Napier. Die eerste werklike eienaars van die plaas was Pieter Warnich en Dirk Kotzé. Volgens latere gebeure lyk dit asof D.J.A. Kotzé later die alleeneienaar was.

Spoorwegontwikkeling

Sonder die spoorwegontwikkeling sou Moorreesburg nooit ontwikkel het nie. Die volgende chronologie bied 'n kykie na die agtergrond waarteen die spoorlyn geleidelik ontwikkel het en Moorreesburg daarby betrek het.

1857: Wet Nr. 20 van 1857 - "An Act for the Construction of a Railway from Cape Town to Wellington" - word bekragtig.

In The Cape Monthly Magazine verskyn die artikel "The Cape Flats and how they may be improved" waarin daar sprake is van 'n spoorlyn wat moontlik sal strek vanaf Kaapstad na Wynberg, met 'n vertakking na Muisenberg; vanaf Wynberg na Stellenbosch, die Paarl, Wellington, die Wagenmakersvallei, en dan al langs die Bergrivier. Die spoor kan so ver strek as die Koue Bokkeveld, Tulbagh, Piquetberg, Clanwilliam, die Olifantsrivier aan die een kant en die Zwartland aan die ander, maar dit is nog toekomsmusiek. Die doel is om die mark (Kaapstad) binne 3 dae te bereik, duiselingwekkend vergeleke met die 6 tot 12 dae tans met die klipperige wapad. Verdere vertakkinge sal dan die onderskeie wingerd- en koringstreke bedien, onder andere die distrikte Zwartland en Piquetberg, soos reeds genoem. Dit behoort nie minder as 200 spoormyl lank te wees nie. Vir die dwarslêers (14 x 7 duim) alleen word die aantal bome bereken op 42 533 (dit is nou sonder om die aanbou van brûe, tonnels, keerwalle en viadukte in te reken). Aangesien baie bome ongeskik sal wees, moet die getal liewer op 83 799 volgroeide bome van 30 voet (9,14 meter) geraam word. Die dwarslêers sal ook weens die dorre klimaat elke 15 jaar vervang moet word, veral tussen die Kaapse Vlakte en daar in die Bergriviervallei, wat 'n verdere 60 000 bome sou benodig. Die byle sal maar net moes omkom. Invoere uit Engeland word onnodig beskou - eerder word daar nou in die rigting van die stinkhoutryke George gekyk vir antwoorde, wat 3 sjiellings per kubieke voet hout vra (in Kaapstad kos dit meer as dubbeld soveel, weens transport per wa).

1859: Die sooispitseremonie van die Wellington-spoor vind plaas op 31 Maart, met die goewerneur sir George Grey wat die siergrafie vashou.

1860: Die eerste trein (van 'n privaatfirma) loop vanaf Durban tot by die skeepswerf van Port Natal - die spoorlyn is maar 2 myl lank.

1862: Die eerste spoorlyn word vanaf Kaapstad na Wellington gebou.. Blykbaar is die Paarl die volgende. Die dorpe wat die meeste probeer druk om die volgende spoor te kry is Worcester, Tulbagh en Malmesbury. Teen Julie is die eerste ondersoek na Worcester en Malmesbury ook sommer klaar.. Maar besware in Stellenbosch, Wellington, Worcester en Tulbagh gaan ook reeds op teen die Sondagstreine wat loop (teen Godsgebod), al sê die goewerneur dit is 'n saak wat liewer met die aandeelhouers in Engeland uitgeklaar moet word: sy hande is afgekap. Hoe dan ook, die treine vervoer buitendien geen goedere of briewe op 'n Sondag nie, en diegene wat op die trein klim is in elk geval diegene wat hul tyd elders wil deurbring as in die kerke.

Oktober 1863: Die eerste trein met drie passasierswaens (eersteklas, tweedeklas, derdeklas) kom in Wellington aan.

1863: 'n Vergadering word deur die leraar ds. J.C. le Fèbre Moorrees en 'n paar boere belê; omdat die parogie geweldig groot is wat Moorrees moet bedien, word daar besluit om 'n kerkie op die plaas Hooikraal te bou, as buitekerkie van die Zwartland-gemeente (d.w.s. wat deur die kerk van Malmesbury bedien word).

In September 1864 is met die bouwerk van die spoorlyn deur Tulbaghkloof begin om Wellington met Worcester te verbind.

Sondag, 4 Desember 1864: Die Hooikraalskerkie word ingewy deur ds. Moorrees. Dit is maar 'n eenvoudige saaltjie met 'n rietdak en misvloer.

April 1875: Mr. Statter voltooi die tweede opmetings van die voorgestelde spoorlyn na Malmesbury. Al het 'n Wet in 1861 die Cape Town & Wellington Railway Company in staat gestel om 'n spoor te lê tot by Worcester en daarna die spoorlyn na Malmesbury te verleng, en al is die opmetings reeds teen 1862 voltooi, het hierdie maatskappy so te sê niks gedoen buiten die Tulbagh Kloof bietjie groter oop te kloof nie.

Die dood het ook altyd 'n oorsaak: blykbaar het die goewerneur die bouwerk gemagtig om sodoende die dienste te behou van die werkers wat aan die Kaapstad-Wellington-spoorlyn gewerk het. Die parlement was weer ontevrede omdat meneer die goewerneur so sonder toestemming opgetree het. Derhalwe is die bouwerk in 1865 gestaak - slegs 26 km van die spoorlyn was toe voltooi. In 1872 bewillig die parlement wel £40 000 sodat die werk solank kan voortgaan. Die Kaapse regering het toe die spoorlyn van die Railway en Dock Company vir £780 000 gekoop en op 1 Januarie 1873 in besit geneem. Nou was die owerheid baie meer toegeneë om geld beskikbaar te stel. Wet 13 van 1873 het opnuut die verlenging na Worcester bekragtig, en 'n verdere £315 000 (of £4 922 per myl) is hiervoor toegestaan.

Maandag, 12 November 1877: Die spoor tot by Malmesbury word geopen.

Woensdag, 3 Desember 1879: Die Hooikraalskerkie stig af om 'n onafhanklike gemeente te vorm: Moorreesburg Gemeente.

Treinstasie in Moorreesburg (2007)

27 April 1882: Engineer's Report of the Surveys and Estimates of the Proposed Extension of the Line of Railway from Malmesbury to Piquetberg is sekerlik die allerbelangrikste dokument in die hele spoorgeskiedenis van Moorreesburg. Dit is die deurslaggewende faktor waarom Moorreesburg 'n stasie gekry het.

Aanvanklik het Hector Shaw, die opmeter, sy eie roete opgetrek. Die naam Hooikraal is nêrens daarin te vinde nie. Shaw het egter, met sy tweede voorstel, van die invloedrykste boere uit die omtrek genader en hulle voorstelle gevra. Die spoorlyn se grondwerk en onkostes is sodoende aansienlik verminder. Volg 'n mens se vinger vandag die treinspoor op 'n topografiese kaart, en let mens op die omliggende plaasname, is dit verwonderend hoe die plan byna onveranderd gebly het.

Mens vertrek uit Malmesbury se stasie, ry deur die "Vogelgesand"-vallei, verby die plaas "Vogelgesand" (Voëlgesang), en "Roode Drie" (Rooidraai), dan slaan mens die noordwestelike rigting in tot by "Kaisenbosch" (Kiesenbosch). Vandaar ry mens oor die pad wat na Hopefield lei (vandag die R45), maak 'n draai om 'n heuweltjie teen 'n gradiënt van 1:40 vir sowat een myl. Weer steek mens die hoofpad oor, ry verby "Twee Kuil" (Tweekuil), dan in die rigting van "Crangwagenskraal" (Cruywagenskraal). Vandaar sal mens aankom by die plaas van mnr. Tobias Lochner (senior), hier sal mens genoeg klippe en water aantref, wat ideaal is vir die bou van 'n treinstasie alhier (waar Ruststasie vandag staan).

Hiervandaan is die gradiënt niks steiler as 1:40 nie, en dit lei mens in 'n noordelike rigting, verby "Kopje Neul Fontein" (vandag Neulfontein se Berg, 335 m bo seespieël).

En nou kom die interessantste deel:

Curving round the Kopje with an easy radius and light works, Hooi Kraal is reached; this is a small village of not more than eight houses and a church. As there is a considerable piece of level ground here, and a good supply of water, I consider it a very desirable spot for a station, as it is situated in a position where a good deal of traffic might be expected from the fertile district surrounding.

Interessant is dit, omdat die opname in 1881 gemaak is. Met Ds. Retief se bevestiging op 12 Januarie 1882 op Moorreesburg is daar nou van 'n "dorp van 12 huise" ter sprake, en nie meer 8 nie.

Wat sy opmerkings in die dokument betref.

Ten eerste: Kalk word vir die ballas onder die treinspore gebruik. Wat werklik vreemd in die dokument aandoen is die algehele gebrek aan kalk wat Shaw in die omgewing opgemerk het. Juis omdat 'n kalkfabriek (Lime Sales) vandag net buitekant Moorreesburg staan, waar kalsitiese en dolomitiese landboukalk, nywerheidskalk en kalksteenprodukte gemaak word. Dit laat mens inderdaad wonder hoe diep meneer Shaw sy vinger in die grond gesteek het.

Ten tweede: 'n Stoomlokomotief suip water soos 'n walvis op wiele, en Shaw het tereg opgemerk water kan tydens 'n droë seisoen in die gebied 'n probleem raak.

Die totale kosteberekening vir die spoorweg tussen Malmesbury en Piquetberg via Hooikraal beraam hy op £236 731.

Vrydag, 12 Julie 1889. Mnr. De Waal lê twee mosies voor die Volksraad ter tafel: om die spoorlyn tussen Malmesbury en Piquetberg "via Hooikraal" te bou (wat nou skielik £287 000 bedra, of 'n beskeie £50 000 meer), asook tussen Piquetberg en Greyspas via Porterville (wat eweneens £287 000 bedra). Mnr. Louw steun De Waal se eerste mosie omrede dit een van die hoofstreke van die Kaapkolonie is waar koring verbou word. Sodra Piquetberg eers ontwikkel het, kan die spoorlyn verder noordwaarts uitbrei. De Waal ding egter mee met ander volksraadslede wat onder andere 'n spoorlyn tussen Ashton en Swellendam wil bou; een tussen Ashton en Montagu; en een tussen Oudtshoorn na 'River Gamka' naby Calitzdorp. By stemming is almal se mosies teengestaan en word met leë hande weggestuur.

1894 tot 1895: Die ou Hooikraalskerkie raak te klein. Ds. Retief besluit om 'n nuwe kerk te laat bou. Dit word op 15 Januarie 1894 so besluit. Die hoeksteen word op 12 Desember 1894 gelê. Die gemis aan 'n eie treinstasie op die dorp is nogal voelbaar: omdat die naaste stasie nou by Malmesbury was, het die boere hul muilwaens gratis ter beskikking gestel om boumateriaal vanaf die stasie te vervoer, ten einde geld vir die gemeente te besuinig. By een geleentheid het 'n konvooi van 30 waens daarheen vertrek om 15 000 bakstene te gaan haal, wat mens net laat besef hoe geweldig noodsaaklik die spoorvervoer in die 1800's werklik was. Die nuwe kerk het nou 700 sitplekke gehad. Op 18 Desember 1895 is die nuwe kerk ingewy.

1898: Ingevolge die Kaapse Wet no. 40 van 1898 word die aanleg vir die spoorlyn tussen Malmesbury en Moorreesburg, asook die spoorlyn tussen Moorreesburg en Eendekuil, deur die Kaapse Regering goedgekeur.

Volgens 'n reisgids uit 1899 lyk mens se vervoerreëlings voor die koms van die trein op Moorreesburg so: Trekkarre vertrek op Dinsdae en Saterdae vanaf Malmesbury om 6 uur die oggend. Die rit oor 26 myl (41,84 km) tussen die twee dorpe duur 4 ure lank. Wanneer mens uiteindelik op Moorreesburg aankom, het jy omtrent 4 ure oor om al jou sake daar af te handel, want om 2 uur die middag moet jy reeds sit vir die terugtog Malmesbury toe. Jy behoort 6 uur die aand op Malmesbury aan te kom. 'n Hele dag is feitlik net aan rondpendel afgestaan. Die vervoerkoste bedra 7 sjielings, 6 pennies; maar sou mens 'n privaatkar wil reël, kos dit jou omtrent 25 sjielings.

23 Augustus 1899 is begin met die aanlê van die 30-myl spoorweg tussen Malmesbury en Moorreesburg.

11 Oktober 1899: Die Anglo-Boereoorlog breek uit, wat 'n ingrypende impak op die spoorontwikkeling gaan hê, veral omdat wapens, proviand en soldate so snel moontlik voorsien moes word aan die Britse frontlinies, maar ook om die Boere wat die Kaapkolonie binnegekom het te stuit. Op sy beurt het die Boere juis hierdie spoorweë probeer saboteer wat die Oranje-Vrystaat en ZAR se soewereniteit bedreig het. Ironies genoeg het die oorlog juis ook vertragings meegebring met die aanbou van die spoorweë, soos later gesien sal word.

Op baie plase in die Swartland wemel dit van die Kakies, en ook met rede, want die spoorlyn na Moorreesburg word druk aan gewerk, en die werk moes klaar. Die krygswet heers baie streng in Malmesbury, die Paarl en Piquetberg, en daar loop baie stadswagte rond (daar was byvoorbeeld ruim 300 stadswagte by Malmesbury alleen).

25 September 1900: In die middel van die Anglo-Boereoorlog word die vraag aan Charles Bletterman Elliot (Algemene Bestuurder van die Kaapse Spoorweë) gestel of die spoorlyn Piquetberg nog gaan haal. Op daardie stadium was die kontrakteurs besig met die twee dele. Die een deel tussen Malmesbury en Moorreesburg, en die ander deel tussen Moorreesburg en Eendekuil. Te wyte aan die oorlog is die aanlê van treinspore vertraag, want om vragmotors in die hande te kry is bemoeilik. Die stuk tussen Malmesbury en Moorreesburg moes al 1 Julie 1900 afgehandel gewees het (die kontrak het reeds 30 Junie 1900 verstryk). Uitstel is gegee tot 15 Oktober, maar die kontrakteurs het aansoek gedoen op die uitstel tot Desember (die uitstel is nog nie toegestaan nie). Sodra hierdie spoorlyn eers geopen is, moet die Moorreesburg-Eendekuil-spoorlyn binne 9 maande voltooi wees.

20 April 1901. In die Jaarverslag van 1900 berig die Waarnemende Residentingenieur, Mansergh D. Robinson, oor die stand van sake die volgende:

Die oorlog het feitlik alles kom deurmekaarkrap: nie alleen met die voorsiening van mannekrag nie, maar ook die vervoer oor land en see, asook die materiaalvoorsiening wat vanaf oorsee aangevra moes word.

Wat die spoorlyn tussen Malmesbury en Moorreesburg betref: al die grondwerk is by hierdie deel afgehandel, al die brûe en duikers is klaar gebou. Ses en 'n half myl van die onderste ballaslaag is gegooi, en sewe en 'n half myl spoorbaan is gelê. Al die stasiegeboue en spoorweghuisies van die werknemers en baanmeesters is óf klaar gebou óf nog in aanbou. Die kontrak het reeds op 30 Junie 1900 verstryk, en te wyte aan die spoorstawe en vasmaakgoed wat nooit afgelewer is nie, kon die spoorlegging nie voor die 29ste November 1900 'n aanvang neem nie. Sedertdien, weens die onvoldoende verskaffing rollende materiaal, vorder alles teen 'n slakkepas.

Wat die spoorlyn tussen Moorreesburg en Eendekuil betref: Die boukontrak van hierdie deel is op 19 Februarie 1900 deur mnr. E. Warren onderteken, en die werk het op 7 Maart 1900 begin.

Op 27 Desember 1900 is die volgende aangeteken:

Grondwerk - 48 myl (buiten die uitwykspore en sylyne) is klaar, dus, synde 90 persent van die grond wat verskuif moes word.

Brûe en duikers - 85 bruggies en duikers is gebou. Dit maak sowat 75 persent uit van al die betonvoorraad wat vir die aanbou van die onderskeie waterweë benodig is.

Bergrivierbrug - Die aanbou van die brug kon slegs begin het toe die water genoeg gesak het; teen jaareinde se kant is baie goeie vordering gemaak.

Een bron vermeld egter die aanbou van die 49½ myl-spoorweg tussen Moorreesburg en Eendekuil het eers vanaf April 1900 geskied, nie 7 Maart soos hierbo nie.

9 September 1901: Die spoor tussen Malmesbury en Moorreesburg word uiteindelik geopen.

Duidelik met die opening is 'n proefrit op dieselfde dag nog onderneem, want op Donderdag, 12 September 1901, staan in die Advertentieblad (die naam wat De Zuid-Afrikaan tydens die oorlog aangeneem het) die volgende:

De eerste trein van Kaapstad naar Moorreesburg vertrok Maandag morgen om tien minuten voor acht uur uit de stad, en bereikte Moorreesburg om tien minuten voor één uur. De trein keerde 's avonds naar de stad terug. De proefrit was een succès in alle opzichten.

31 Mei 1902: Die Vrede van Vereeniging word gesluit; die oorlog is verby. Die krygswette van die Kaapkolonie is egter eers op 16 September 1902 opgehef.

15 November 1902: Die spoor tussen Moorreesburg en Eendekuil is voltooi en geopen. Dit is 49 treinmyl en 43 ketting lank (ongeveer 79,72 kilometer).

1903: Tot en met die opening in September 1901 was daar nog genoeg watervoorraad, maar daarna is daar gesteun op Malmesbury se watervoorraad, wat ook nie met die toenemende vraag kon byhou nie. Net soos met die opmeting van Hector Shaw voorspel is, het Moorreesburg dwarsdeur 1902 'n waterprobleem ondervind. 'n Boorgat word aanbeveel. Moorreesburg kon voorheen, onder ideale toestande, 14 000 gallon (of 63,645 kiloliter) water per dag vir die lokomotiewe voorsien. Voorheen kon mens op mnr. Lochner se dam reken, maar nou moes daar uitsluitlik op 'n handpomp en windpomp staatgemaak word. By Malmesbury is waterregte enkele jare tevore teen £1 600 gekoop - wat 5 000 gallon (of 22,730 kiloliter) water per dag lewer. Hierdie water is weens die kalk- en soutneerslae nie juis vir lokomotiewe geskik nie. Verder het die verkeersdrukte na afloop van die oorlog teleurstellend gedaal, in so 'n mate dat dit wil lyk of al die kapitaal wat ingeploeg is die kool die sous nie werd is nie. Die treingebruik tussen Malmesbury en Moorreesburg is laag, maar tussen Moorreesburg en Eendekuil is dit selfs nog laer. Dit is egter nog te vroeg om heeltemal uitsluitsel te gee. Die verkeersdrukte is wel abnormaal hoog in Januarie, Maart, April en Mei. Of dit egter toegeskryf kan word aan die oormaat vragmotors wat tot beskikking gestel is aan Malmesbury en tot 'n mindere mate aan Moorreesburg self, bly 'n ope vraag.

26 Februarie 1906: Die diens is nie altyd eersteklas soos daar op die kaartjie staan nie. Op 21 Februarie is 'n skou op Malmesbury aangebied, en vooraf het die spoorweë groot kennisgewings rondgestuur van goedkoop treinkaartjies wat beskikbaar sou wees om na die geleentheid toe te gaan. Dit was reeds een van die warmste dae van die somer en baie Moorreesburgers het op die stasie gewag, met "bijna onuithoudbare dorst". Toe die trein van Eendekuil opdaag, was die waens reeds volgepak met passasiers van Piketberg af. 'n Eersteklaskaartjie het nou 'n staanplek in die trok agter beteken, waar mense soos vee in die versengende hitte ingestop is. Byna 'n honderdtal Moorreesburgers, wat almal vir hul kaartjies betaal het, het net so in hul spore omgedraai en teleurgesteld teruggekeer huis toe - hiervoor het hulle nie kans gesien nie. Die stasiemeester het die skou-komitee verkwalik, en vica versa; niemand wou verantwoordelikheid aanvaar nie. Die Moorreesburger aan die woord is verontwaardig, want ten eerste bring de Malmesbury-Eendekuil-lyn baie geld vir die staatskas in en ten tweede hoor mens van spesiale treine wat na ander dorpe toe reis vir skoue - baie verder daarvandaan. Waarom moet hulle dan aan die agterspeen suig - en dit vir 'n skou betreklik naby?

In 1915 is dit 'n rekordoesjaar. By Moorreesburg se treinstasie alleen is 14 041 Britse ton graan en 13 114 Britse ton voer weggestuur, vergeleke met 3 874 Britse ton graan en 14 532 Britse ton voer by Malmesbury se stasie. Dit het ook meegebring dat boere met daardie geld plaasimplemente soos ploeë, binders ens. aangekoop het. Ook het die boere nuwe geboue opgerig en heinings gespan - hierdie voorspoed het natuurlik ook tot die Spoorweë se voordeel gestrek wat al hierdie lewensmiddele, implemente en boumateriaal moes vervoer.

1916: In die boek Die Kolonialbahnen mit besonderer Berücksichtigung Afrikas, wat tydens die Eerste Wêreldoorlog geskryf is, word die vraag nog afgevra of die Kaapse Spoor vanaf Eendekuil moontlik tot by Springbok en O'okiep gaan strek, aangesien die groenlig reeds in 1906 gegee is om in die noordelike rigting van Van Rhynsdorp in te slaan. Maar die hele spoorprojek verloor stoom teen 1927, en die spoor loop dood in Bitterfontein.

Oktober 1948: Die Tydskrif van die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens vermeld 'n busdiens wat vanaf die Kaap na Piketberg via Malmesbury en Moorreesburg pendel, wat aansienlik vinniger as 'n passasierstrein loop. Dit is maar die begin wat die Suid-Afrikaanse Spoorweë met verloop van tyd al hoe meer 'n vragvervoernetwerk sal maak. Teen die 1960's, moontlik weens die toenemende motorvervoer, het die busdiens slegs naweke geloop: die passasiersbus het vanaf Kaapstad vertrek op Vrydae en Sondae, en op Saterdae en Maandae terug stad toe.

31 Maart 2023: In antwoord op Kennisgewing 53/2022/2023, waarin Munisipaliteit Swartland op 27 Januarie 2023 die publiek inlig omtrent die wysiging van sy Ruimtelike Ontwikkelingsraamwerk, lewer die Moorreesburg Sakekamer die volgende kommentaar betreffende die stasiegebou:

G. Moorreesburg Stasiegebou i. Die sakekamer is bewus dat die Moorreesburg Stasiegebou die eiendom van Transnet is en dat SM [Swartland Munisipaliteit] minimale insae in die bestuur van die gebou/e het. ii. Ongelukkig is die stasie tans 'n seer oog vir die gemeenskap en word dit tans ook gebruik deur haweloses wat dit "beset" gedurende die nag. iii. Ons versoek vriendelik dat daar saam na oplossings gekyk sal word om die geboue minder toeganklik te maak vir beide haweloses asook vandale wat dit tans plunder.

4 April 2025: Agter lemmetjiesdraad lyk die stasiegebou 'n paar graad erger as die Tiger Oats-gebou net anderkant die spoor. Op die foto's het feitlik net die fasade oorgebly; die dak is reeds verwyder en die vensters en deuropeninge is toegemessel om verdere verbrokkeling te stuit. Binnekant lê dit besaai met brokke bakstene en bourommel. Die mure is beklad met grafitti-merke. Dié Courant rig 'n skrywe aan die Weskus-distriksmunisipaliteit om te verneem hoe sake nou staan. In die baie diplomatieke antwoord kom dit daarop neer: die munisipaliteit het planne ter tafel wat die munisipale dienste, toerisme en ekonomie sal baat (wat al die geboue op die perseel insluit, en aansluit by die voorstelle vervat in die Ruimtelike Ontwikkelingsraamwerk 2023-2027 van die Swartland Munisipaliteit) en die geld is trouens reeds daar vir die beplanningsfase. Soos af te lei, bly die eiendom steeds in Transnet se besit, maar die munisipaliteit verkry sekere regte en voorwaardes om, onder die wakende oog van die Transnet-stigting, sy inisiatiewe tot uitvoering te bring. Die munisipaliteit wag dus net vir die finale ondertekening, voordat die opruimwerk en beveiliging kan begin.

Anglo-Boereoorlog: enkele ure in Boerebesit

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Moorreesburg tydens die Anglo-Boereoorlog.

Kommandant Schoeman (voorheen uit die Kommando van Theron) vertel op Vogelstruisfontein vir Kommandant Ockie T. de Villiers hoe hulle die Kakies 'n streep getrek het. Omdat daar 'n groot mag uit Moorreesburg op pad was Piketberg toe, moes die Boere uit Piketberg onttrek. Toe Maritz sien dat hierdie groot versterking uit Moorreesburg op pad was, het hy geweet dat hierdie dorp nou byna geheel en al sonder garnisoen moet wees; so te sê weerloos. Die Engelse het waarskynlik gedink Maritz sou deur hierdie groot opkoms en aantog afgeskrik word en vlug.

Met 'n jakkalsdraai, jaag Maritz juis Moorreesburg toe. Omdat die vyand naby was, moes alles vinnig geskied. By hul aankoms op Moorreesburg stuur Schoeman een van sy adjudante met 'n wit vlag die dorp in, om die Engelse soldate wat agtergebly het aan te raai om oor te gee. Dié gee oor, maar op een voorwaarde: dat Maritz hulle sou trakteer. Dit doen hy ook met liefde. Die agt Kakies wat op Moorreesburg agtergebly het word sommer gou vriende met die Boere. Hulle word eenmaal trakteer, en toe nog 'n rondte, en kort voor lank was hul so koringdronk dat die Kakies nie eens agtergekom het toe die Boerekommando vertrek nie. Toe die Engelse mag uit Piketberg terugkeer, kom hulle op hierdie petalje af, en moes hul makkers uit hul roes wakker maak.

Die Boere het Moorreesburg dus vir 'n paar uur in besit geneem, maar het tog die tyd benut om alles wat nodig is te buit: onder meer die 8 gewere van die 8 Kakies, en verskeie perde. Boonop het 22 mans hul by die kommando aangesluit.

Swartland Kommando

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Swartland Kommando.

Die Swartland Kommando was 'n ligte infanterieregiment van die Suid-Afrikaanse Weermag, met sy hoofkwartier in 'n omgeboude en ingerigte stal op Moorreesburg. Hiernaas het mens nog die onderskeie hoofkwartiere (kompanies) op Malmesbury, Tulbagh, Darling en Moorreesburg gekry. Die Swartland Kommando het geskiedenis gemaak omdat hy in 1979 die eerste eenheid was wat 'n veelrassige afdeling aan diens na die operasionele gebied gestuur het. Dit is ook by hierdie Kommando waar die bruin mense uit die publiek die eerste maal in 1980 vrywillige opleiding kon ontvang het. Ook, tydens "Operasie Samoa" in 1987 (waar die inwoners, polisie, brandweer, Swartland Kommando en die Afdelingsraad by betrokke was) het Moorreesburg een van die eerste dorpe geword wat vir sy paraatheid 'n A-gradering in Burgerlike Beskerming ontvang het.

Boukuns

Die Ou Skooltjie toon 'n "stewige houtveranda", aldus Fransen.
Erkenning: Christopher Murphy

Na afloop van Hans Fransen se laaste deurreis deur die Kaap, beskou hy Moorreesburg eintlik as 'n nuwerige dorp wat redelik laat gestig is. In sy heel laaste (derde) uitgawe van The Old Buildings of the Cape (2004) word enkele geboue wel uitgesonder wat vir bewaring oorweeg kan word. Bygesê, Fransen se werk spits hom dikwels toe op slegs sekere historiese argitektoniese elemente (veral in ag genome die historiese bou-omgewing in sy geheel gesien) en is dus nie sprekend van al die versameling erfgoed uit die omgewing wat beskerming waardig is nie.

Adres of naam	Kommentaar van Fransen (2004)
Pastoriestraat 6	Ou NG Kerk-pastorie, blykbaar 1898 gebou. Die huis is effens verbou; beskik oor twee stoepkamers met geweldriehoek, asook dubbele boogdeur wat as voordeur dien.
Ou Skooltjie, Retiefstraat	Reeds tot Nasionale Gedenkwaardigheid verklaar. In 1905 opgerig deur die NG Kerk. Gepleisterde enkelverdieping wat op ’n druppel water lyk na die kenmerkende volksboukuns uit die streek. Die uitgeboude ingang(uitsteeksel) is drie vensteropeninge groot; agter is ’n stewige houtveranda.
Carnegie-biblioteek	Reeds tot Nasionale Gedenkwaardigheid verklaar. Enkelverdieping van steen; twee stoepkamers front elkeen met driedubbele vensters, geskei deur ’n Doriese portiek tussen-in. Die kante van die hoofdak word afgesluit deur half-pedimente. In 1913 ontwerp deur N.T. Cowin.
International Hotel, Hoofstraat	Omstreeks 1910 gebou. In 2004 Huis Emmanuel. Dubbelverdieping, 11 openinge groot. Die portiek in die middel staan onder ’n pediment uitgebou; weerskante van die portiek is ’n veranda/balkon met vyf gemesselde boë.
Kerkstraat 35	Omstreeks 1890 gebou. Huis met wolfentdak en sewe openinge; geskei in twee wooneenhede, met ’n geronde veranda.
Kerkstraat 41	Omstreeks 1890 gebou. Vyf openinge in Kerkstraat, naamlik ’n deur met twee skuifraamvensters aan elke kant, met pleister omraam. In Heuwelstraat se kant is daar drie openinge: een deur met skuifraamvensters weerskante daarvan. Hoekstene is ook op die buitehoeke ingemessel.
Spoorwegstraat 20	Omstreeks 1905 gebou. Villa met enkele stoepkamer; hoekstene op die buitehoeke ingemessel; gietyster-veranda met geronde dak op drie kante.
Tuinstraat 32	Hoekvilla met veranda van hout en gietyster.
Pleinstraat 15	Iewers in die 1880’s gebou. Reghoekige huis met drie venster- en een deuropening, met veranda van gietyster.
Retiefstraat 15	’n Soortgelyke huis, maar met drie openinge. Die stoep is hier ook weerskante toegebou, met diamantruitjies.
Tiger Oats-gebou	Net buitekant die beboude gebied staan die vervalle vierverdieping fabrieksgebou van baksteen, met daarnaas ’n drie- en tweeverdieping toevoeging. Elkeen skyn “Georgiaanse” afmetings te hê, met staalraamvensters wat eweredig gespasieer is. ’n Seldsame voorbeeld van die nywerheidsboukuns uit die begin van die vorige eeu. Die ouderdom is nog onbekend, maar die kompleks verskyn wel op ’n panoramafoto van T.D. Ravenscroft.

Tiger Oats-gebou

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Tiger Oats-gebou, Moorreesburg.

Die Tiger Oats gebou (2014)
Erkenning: Christopher Murphy

Omstreeks Augustus 1905 is die grond voorberei vir die fondasielegging. Die gebou staan sedert 1906.

Wat begin het as The African Compressed Fodder Company deur Alfred Marshall en Gustav Mauritz Ljungdahl, sou later uitgekoop word deur die meulenaar en sakeman Frederick John Collier (maar nie sonder die hulp van Charles Stevens nie). In 1910 kry Collier 'n nuwe vennoot by, Daniel Bolton Redler. Twee harde stene maal nie, en Collier en Redler gaan uiteen, met Redler wat die fabriek behou, en 'n nuwe meul vanaf 1926 laat bou in Maitland. 'n Paar jaar ná Redler se afsterwe in 1940 word die eiendom deur die eksekuteur (mnr. Coulter) te koop aangebied aan Anglo American. Die hoofbaas, Ernest Oppenheimer, bied hierdie geleentheid aan Rudy Frankel van Frankel & Co., met dien verstande dat Anglo American sy aandeel daarin kry. Coulter aanvaar die aanbod van £425 000. The Tiger Oats Company (Incorporating the Cereal Manufacturing Co.) kry op 21 September 1944 die nuwe naam: Tiger Oats and National Milling Company Limited. Anglo American verkoop in 1958 sy aandele.

Die makro-ekonomiese klimaat, soos die verstedeliking en groter verbruikersbesteding rondom hierdie sentra, noop die openbare maatskappy (waaronder sy vis-, hoender-, veevoer-, bakkery- en selfs rekenaarvertakkings inbegrepe) om markgerig te dink en brandstof te besuinig tydens die oliekrisis. Dit bring mee dat Moorreesburg se Tiger Oats-fabriek al hoe meer op die randgebied beland. Oplaas sluit die fabriek teen die laat-1980's.

Ekonomie

Ondernemings

Skaars drie jaar ná die aankoms van die spoorlyn, bied Daniel Johannes de Villiers sy wamakery en woonhuis op die dorp te koop aan (10 Mei 1904). Op 11, 16 en 20 in De Zuid-Afrikaan is daar nou sprake van 'n trustee van die insolvente boedel van Daniel Johannes de Villiers wat onder meer die smidswinkel en woonhuis in Hoofstraat op 25 Augustus 1904 vir die publiek te koop sal aanbied. Op die 8ste September 1904 word (nog 'n insolvente boedel ter sprake) Erf 47 in Hoofstraat van Roelof Pieter van der Merwe aangebied. Dit het wel 'n pasgeboude woonhuis, maar het ook 'n timmermans-, wamakersgeboue en negosiewinkels op.

Soos te wete, was die The African Compressed Fodder Company, later die Cereal Manufacturing Company, of beter bekend as die Kompenie, die eerste fabriek op Moorreesburg.

Die African Banking Corporation (A.B.C. Bank) maak sy tak in 1905 oop.

In 1907 lys die sakegids Kelly's Directory of Merchants, Manufacturers and Shippers op die dorp 6 graanhandelaars, 5 algemene handelaars (wat van 'n naald tot 'n koevoet verkoop), 3 kleremakers, 2 saal-en-tuie-makers (of -handelaars), 1 bank, 1 brouer en 1 werktuigkundige. Altesaam 19 ondernemings.

• Abrahamse & Son (graanhandelaar)
• African Banking Corporation (bank)
• Alston, P.R. (brouer)
• Basson Brothers (algemene handelaar)
• Dippenaar, J. (saal-en-tuie-maker/handelaar)
• Droomer, J. (algemene handelaar)
• Du Toit, H. & A. (graanhandelaar)
• Kahn & Levin (graanhandelaar)
• Landsman, J. (kleremaker)
• Levensohn Brothers (algemene handelaar)
• Lombard, Van Aarde & Co. (graanhandelaar)
• Loubser, M.P. (saal-en-tuie-maker/handelaar)
• Malan & Co. (graanhandelaar)
• Muller, P.C. (kleremaker)
• Saacks, M. & J. (algemene handelaar)
• Slemssen, J.C.H. (werktuigkundige)
• Starke & Co. (graanhandelaar)
• Van der Westhuizen, A.J. (kleremaker)
• Walters Bros. (algemene handelaar)

Daarteenoor het die Moorreesburg Sakekamer teen April 2023, in hul speurtog na potensiële lede, meer as 180 ondernemings op Moorreesburg identifiseer.

Overberg Agri (voorheen MKB)

Aanloop
Al word die Eerste Wêreldoorlog en die daaropvolgende ekonomiese oplewing (1925-1928) en depressiejare van die vroeë 1930's dikwels as die hoofredes aangevoer waarom die Moorreesburgse Koringboere Koöperatiewe Vereniging gestig is, moet mens nie die 1880's en die Anglo-Boereoorlog buite rekening laat nie.

In 1882, skaars vyf jaar ná die opening van Malmesbury se treinstasie in 1877, is die boere van Malmesbury en Riebeek-Kasteel volgens berigte in 1882 alte deeglik bewus van invoergraan, onder andere uit Amerika, wat in die Kaapse hawe gestort word. Graanpryse het gewissel na aanleiding van vraag en aanbod - hier moet mens Kanada en Australië in die Britse Ryk se rekord- en misoeste natuurlik ook in ag neem. Die groot vloek? Die ondersese telegraafkabel wat al langs die ooskus van Afrika loop. Sodra die boer se skure byna leeg is en die pryse wil opgaan, sou die Kaapse koopman per telegraaf skeepsladings vol graan van heinde en ver ontbied - wat die prys net laat sak - tot nadeel van die Kaapse boer.

Ná die Anglo-Boereoorlog
Die Anglo-Boereoorlog se ontwapening van die Kaapse boere, die ontwrigting van landboubedrywighede deur die algehele reisverbod, rydiere (soos perde) wat in ieder geval deur die weermag in beslag geneem is, lukrake en kwaadwillige konfiskering van goedere of vee vir gewaande oortredings, skade deur sowel die Engelse weermag as ander partye wat op plase aangerig is, drakoniese wetgewing onder die Kaapse krygswet, en die traagheid om kompensasie uit te betaal - het wantroue in die regering geskep.

Dit is in hierdie na-oorlogse tydperk toe "coöperatie" veral omstreeks 1903 in feitlik elke uitgawe van die koerant De Zuid-Afrikaan, deur die redakteur Onze Jan Hofmeyr hoog aangeprys is.

Iets ter vermelding: Op Woensdag, 14 September 1904 is John X. Merriman by die stadsaal in die Paarl aan die woord; hy spreek die Paarl Boeren Vereeniging toe. Hy wys op Frankryk waar daar reeds 5 300 koöperatiewe maatskappye is, selfs hoe Denemarke se beroemde suiwelindustrie nie sonder koöperasies op dreef sou kom nie; die Kaapse boere moet begin plan maak. Volgens hom beskou boere aan die een kant hul plaas as hul eie en persoonlike saak, wat van geen gemeenskaplike belang is nie. Aan die ander kant help dit ook nie jy kyk heeltyd op na die regering nie - daar is buitendien hopeloos te veel burokrasie. Voorspoed kan slegs uit die mense kom, en nie die regering nie. Die volk moet self die dryfkrag wees.

In hierdie tydsgees verskyn klagtebriewe van boere oor die hawerhooiprys in Desember 1904.

Die eerste is van "Hard-werkende Boer" van Worcester: na 'n hele jaar se harde werk is hy nie bereid om 5 sjielings per 100 lbs. (pond gewig) vir sy hawer te aanvaar nie. En die vraag word gevra: "Gaan wij maar goedsmoeds onze producten afgeven voor wat gewetenlooze speculateurs believen te geven? Ik denk van neen."

Meneer J.F. Pentz, van Hermon, skryf hul hooikoper sou weer aanvoer die boere in Worcester en ander distrikte is bereid om goedkoop (3 sjielings per 100 lbs.) te betaal. Mnr. Pentz weet egter dat die militêre voorraad teen Desember 1904 lankal uitgeput moet wees en dat die hooikopers se pakhuise leeg moet staan, daarom hou hy sy hooi terug. As daar egter verstandige samewerking was, dan behoort daar geen rede te wees om hawerhooi teen swak pryse te verkoop nie.

'n Veeboer, M.J. van Niekerk van Molen Rivier, Ceres, stel voor dat vyf of ses boere onder mekaar self hul eie hooipakhuis van gegalvaniseerde yster moet oprig wat vyf of seshonderd vragte hooi kan bevat - dit kan tog nie te duur wees nie?

Dan verskyn die volgende berig in De Zuid-Afrikaan op 12 Januarie 1905: die boere van Moorreesburg het byeengekom en soos een man besluit om nie hul (hawer)hooi vir onder 3 sjielings per 100 pond gewig te verkoop nie, moontlik die eerste teken van 'n koöperasie op Moorreesburg in embriofase:

Een correspondent van Moorreesburg zond ons Dinsdag het volgende bericht. Een vergadering van boeren werd heden morgen gehouden in overweging te nemen de marktprijs van hooi hier. Na korte onderhandeling werd eendrachtelik besloten de prijs te stellen op 3s. en so niet verkrijgbaar het hooi uit te dorsen of op een andere markt te verkopen voor de beste prijs. De medewerking van gelijke inrichtingen werd uitgenodigd en enige communicatie kan aan de secretaris A.J. van Niekerk gezonden worden.

Binne twee weke is 'n vergadering op Dinsdag, 17 Januarie 1905, op Malmesbury belê vir die bespreking rakende die oprigting van 'n graanmark.

In die redakteursbrief is Onze Jan Hofmeyr verheug oor die samewerking wat onder die produsente heers: die boer hoef nie 'n handelaar te wees of te word nie, maar hy moet probeer om die beste mark vir sy produkte te beding en verseker. Sowel kopers as verkopers van hawerhooi was by die vergadering op Malmesbury teenwoordig.

Die volgende verklarings of bewerings word gegee: deels is die bedorwe hawerhooiprys te wyte aan die gulsige kommissie-agente, wat baie lae tenders ingestuur het om kontrakte te verseker, sonder om die belange van die boere in ag te neem. Ook die spoorwegtariewe is verhoog en die Johannesburgse mark is met hooi uit die Transvaal voorsien.

Almal wil egter weet: teen watter prys word hooi in Kaapstad ingevoer? Want volgens mnr. Jacobus Louw kos ingevoerde hooi 5 sjielings 4 pennies per 100 pond, terwyl kuilvoer ("geperst voeder") 4 sjielings 10 pennies per 100 pond kos. Volgens mnr. C. Starke kos kuilvoer 3 sjielings 9 pennies per 100 pond; oor die ingevoerde hooiprys is hy nie heeltemal duidelik seker nie, maar dit moet om en by die prys van kuilvoer kos.

As dit dan so is, waarom word koloniale hooi dan teen minder as 3 sjielings per 100 pond aangekoop? Van oorproduksie is daar immers geen sprake nie, want dan sou daar tog geen invoere van duisende bale ten duurste gewees het nie.

Drie besluite is op die vergadering geneem:

• Eerstens sal geen hooi onder 3 sjielings en 3 pennies per 100 pond verkoop word nie. Al het Moorreesburg die prys vasgestel op 3 sjielings, moet mens in gedagte hou dat die spoorvervoer vanaf die Moorreesburgstasie na Malmesbury omtrent 2¾ pennies per 100 pond vrag bedra.
• Tweedens sal 'n kommissie met volmag aangestel word wat die plaaslike hooikopers tegemoet kom. Al klink hierdie besluit teenstrydig met die eerste, is bedinging steeds beter as om van 'n uiterste maatreël gebruik te maak.
• Derdens is op 'n afvaardiging besluit om die regering te gaan spreek oor die verhoging van spoorwegtariewe op koloniale landbouprodukte.

In die namiddag het die kommissie en die plaaslike hooikopers tot 'n vergelyk gekom: 3 sjielings en 1½ pennie per 100 pond. Dit was 'n kompromie tussen die voorgestelde prys van die vergadering en die prys (3 sjielings) wat sommige hooikopers bereid was om te betaal.

Eerste Wêreldoorlog
Blykbaar het Moorreesburg reeds in 1912 hul eie Boerevereniging gehad om hulself te organiseer, wat as voorloper gedien het vir MKB. In daardie jaar is ook De Westelike Graanboeren Ko-operatieve Vereniging (Wesgraan) op Malmesbury gestig (wat oor 'n eeu heen telkemale met ander maatskappye geamalgameer en herbenoem is, onder andere tot WP (Koöperatief) Beperk, tot WPK Landbou Beperk, Kaap Agri Bedryf Limited, en Agrimark Operations Limited).

Wat die Eerste Wêreldoorlog betref: in sy geheel gesien, is tot 136 000 jong Suid-Afrikaners landwyd van produktiewe diens onttrek om te gaan veg, wat 'n arbeidstekort meegebring het. Al was daar nie veel materiële skade in die Unie van Suid-Afrika aangerig nie, het dit wel spoedig die prys van lewensmiddele soos graan, vleis, asook grond die hoogte ingejaag, wat op sy beurt vererger is deur 'n spekulasiemark wat ontstaan het.

Onder andere was die grondpryse hoog, en toe die pryse later sak, was baie boere in die pekel, omdat skuld op hoë grondpryswaardasies aangegaan is.

Derhalwe het boere liggame in die lewe begin roep om oor die pryse, versending en bemarking van hul produkte te waak. Om buitensporige premies teë te werk, vind mens in die Swartland byvoorbeeld vyf graanboere van Piketberg wat in 1916 'n onderlinge brandversekeringsmaatsakppy op 'n koöperatiewe beginsel stig en bestuur - wat nogal gewaagd is vir 'n groep mense sonder enige aktuariële kennis, insidensietabelle of kapitaal. Eers toe die Wet op Koöperasies in 1922 geproklameer is, is die "Piketberg Ko-operatiewe Graanboeren Brand Beschermings Maatschappy Beperkt" in 1923 tot stand gebring.

Die Piketberg-Boere Maatskappy word in 1919 gestig. Omdat Wesgraan self sy eie lede se graan wou aankoop, om totaal onafhanklik te word van vyandige meulenaars, besluit die direksie op 26 Maart 1918 om hul eie meul op te rig. So is De Boeren Koöperatieve Maatschappy Beperk (Bokomo) op 6 Februarie 1919 gestig.

Stigting
Januarie 1925: Na samesprekings wat al sedert 1911 aankom, word Moorreesburg se (mielie)graansuier (van die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens) vir die Moorreesburgse boere beskikbaar gestel. Die oprigtingskoste het £25 559 bedra. Die bergingskapasiteit van die graansuier is 2 600 Britse ton (of 2 641,72 metrieke ton).

1927: Om jou koring te gradeer en weeg sou jou 3 pennies kos vir byvoorbeeld elke 200 pond koring. 200 pond is eintlik 'n sak koring se inhoud; jy betaal dus per sak koring. Daarbenewens moet jy nog die bergingsgeld betaal. Om jou koring die eerste 10 dae te berg, was gratis. Daarna kos dit jou vanaf begin Oktober tot einde Maart 2 pennies per 200 pond vir elke 30 dae (al lê dit ook nie die volle maand nie). Vanaf begin April tot einde September kos dit 1 pennie per sak koring vir elke 30 dae (al word dit daar ook nie vir 'n volle maande geberg nie).

30 Junie 1930: Die graansuier is nie eens halfpad vol nie: daar is slegs 1 135 Britse ton (1 153,21 metrieke ton) daarbinne. Boonop is dit 587 ton (596,56 metrieke ton) minder as wat in die vorige 12 maande opgeneem is.

Op 25 September 1931 word die Moorreesburg Koringboere Koöperatiewe Vereniging gestig, net meer as 'n maand nadat die Porterville Koöperatiewe Landboumaatskappy op 8 Augustus 1931 gestig is.

Op die direksie dien J.H. Basson (van die plaas Anyskop, as voorsitter op 4 Desember 1931 verkies), J.S. Marais (Welgelegen, ondervoorsitter), J.P. Smit (Goudmyn), J.C. Carstens (Melkboom), H.A. Hanekom (Hanekomshoop), L.S. Lochner (Drieheuwels) en D.W. Bester (Uitkyk). Die eerste sekretaris was D.J. Kotzé (Dirkie Tamatie) en is later bevorder tot bestuurder met A.W. (Boekies) Kotzé as sy sekretaris. D.J. Kotzé tree in 1971 af, en word opgevolg deur A.W. Kotzé (wat sedert 1952 aan die Koöperasie verbonde was), met J.W. (Willie) Loubser wat tot sekretaris bevorder is.

Party bronne vermeld dat daar aanvanklik 47 boere koöperasielede was, ander weer 55 lede.

1931-1935: So min graan is in die staatsbeheerde graansuier oor vyf jaar hanteer dat die fakture wat uitgereik is maar £75 was (soos wat graan geweeg of geberg is), terwyl die uitgawes, rente en waardevermindering van die graansuier £7 839 bedra. Omdat die graan in 1934 so min was, is die graansuier gesluit en die inhoud na die een in Kaapstad oorgedra. Die Hoofbestuurder van Spoorweë en Hawens het later die opdrag gegee dat die graan wat uit die Moorreesburg-distrik kom voortaan by die graansuier ter plaatse geberg moet word.

Takke word op Koperfontein (1935) en Koringberg (1936) oopgemaak, waarna op Moravia (1943), Bergrivier (1944) en Langebaanweg (1948, maar sluit in 1977). Hier word boerderybenodigdhede verskaf en graan ontvang.

Omdat daar 'n behoefte aan die herstel van windpompe, plaasmasjinerie en motors ontstaan het, is 'n werkswinkel in Hoofstraat aanvanklik gehuur. Later is 'n nuwe werkswinkel in 1946 opgerig.

28 September 1953: Die hoeksteen vir 'n nuwe hoofkantoorgebou word gelê. Die gebou word amptelik op 9 Desember ingewy.

Dan word 'n depot in 1953 by Leliedam opgerig. In oorleg met buurkoöperasies word daar ooreengekom waar silo's opgerig kan word om oorvleueling te voorkom; in 1955 word aansoek gedoen massaskure te Moorreesburg, Koperfontein en Koringberg op te rig.

1957: Die Moorreesburg Koringboere Koöperatiewe Vereniging het in 1950 nog ongeveer 481 000 (imperiale) sakke koring hanteer; nou het dit in 1957 opgeskiet na 685 000 (imperiale) sakke. Die opbrengs per morg het ook toegeneem.

1963: Die graansuier op Moorreesburg was een van vele dwarsoor die land wat eintlik vir mielies bedoel was. Die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens het hul van die begin af bestuur, waarna hulle teen 1963 na die Mielieraad en vandaar na die onmiddellike koöperasies in die omgewing verkoop is (19 van die graansuiers word nog in 2001 gebruik). Natuurlik bly Moorreesburg se graansuier die uitsondering, en bly ook Staatsbesit, want - dis 'n koringproduserende gebied.

1965: MKB teken sy hoogste ledetal aan: 2 079. Op 1 Julie 1965 word die Vereniging formeel 'n Koöperasie. Die Registrateur van Koöperasies het in 1965 die volgende oor MKB gesê: "Arm is hy gebore, maar ryklik is hy geseën en ryklik het hy groot en sterk geword. Die Moorreesburg Koöperasie is soos die groot akkerboom, wat eers 'n akkertjie was, maar waarvan die uitgestrekte takke nou diens, vrede en rus bied."

Omstreeks 1971: Met die desimalisering van Suid-Afrika in 1961 is die metrieke stelsel by 'n sak koring eers tien jaar later ingevoer, toe die imperiale sak koring van weleer 90 kg geword het (dit was eintlik 203 lbs., dit wil sê 3 pond massa vir die streepsak self, met 200 pond koring in die sak). Maar ná 1976 het die gewig van die sak koring 70 kg geword.

Die eerste silo's van die koöperasie word in 1972 opgerig.

1974-1975: Die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens sluit hul graansuier op Moorreesburg.

Tussen 1960 en 1978 is daar 'n drastiese afname in die getal lede - 908 minder mense. Dit word toegeskryf aan die ontvolking van die platteland: boere verkoop hul plase aan ander grondeienaars en trek dorpe of stede toe. Dit blyk wel dat die groter ekonomiese eenhede hoër produksie en opbrengste lewer, soos afgelei kan word uit die tabel (ponde en pennies is omgeskakel na Rand en sent):

Steekproefjaar	Ledetal	Koringproduksie	Wintergraan- produksie	Omset (R)	Wins (R)	Verlies (R)
1931/32	55	4 723 Imp. sakke	-	9 230	-	122
1940/41	567	181 239 Imp. sakke	-	584 932	9 597	-
1949/50	1 226	421 204 Imp. sakke	44 693 Imp. sakke	2 883 612	25 136	-
1959/60	1 876	717 431 Imp. sakke	26 539 Imp. sakke	6 471 028	89 820	-
1969/70	1 106	526 289 Imp. sakke	8 728 Imp. sakke	7 438 949	235 440	-
1977/78	968	1 195 657 Metr. sakke	54 872 Metr. sakke	20 633 426	747 364	-

In 1979 bedien MKB boere van Koringberg, Aurora, Hopefield, Het Kruis, Redelinghuys, Sandberg, Leipoldtville, 'n deel van Graafwater en 'n deel van Velddrift. Ontvangsdepots vind mens op Moorreesburg, Moravia, Koringberg en Koperfontein - met graansuiers wat altesaam 114 788 metrieke ton koring kan bevat, of dan 1 639 833 metrieke sakke koring (dus 70 kg-sakke). Daar is ook twee buitedepots op Ratelfontein en Bergrivier. Bo en behalwe die silo's is daar ook groot graanskure, 'n moderne werkswinkel en 'n motorhawe in MKB se naam. Dan nog is MKB die grootste werkgewer op Moorreesburg in 1979: die 169 werknemers word geklassifiseer 68 blank en 101 nie-blanke werknemers. Die onderneming verskaf ook behuising vir sy werknemers. In 1979 dien op die direksie A.B.J. van der Merwe (voorsitter), J.C. de Jongh (Graafwater, ondervoorsitter), J.E. Carstens, J.H. Visser (Sauer), M.H. Koch, P.J. Brink (Aurora), A.J. Ackermann, P.S. Theron (Koringberg), D.J. kotzé en A.A. Serdyn. Die bestuurder is A.W. (Boekies) Kotzé en die sekretaris steeds J.W. (Willie) Loubser.

MKB se koringontvangste styg van 96 131 ton in 1980 tot 159 780 ton in 1985.

1982: In die Amptelike Suid-Afrikaanse Munisipale Jaarboek staan: "Die Moorreesburg Koringboere Koöperasie hanteer jaarliks 40% van die totale graanoes van die Swartlandstreek. Die gemiddelde koringopbrengs is ongeveer 1,2 ton per hektaar."

1983: die hoofkantoor word uitgebrei - kantore vir senior bestuur en 'n nuwe raadsaal word aangebou, asook 'n selfbedieningswinkel op die grondverdieping.

Aan die einde van 1996 is die Koringraad ontbind.

In 1998 word die handelsafdeling van die Bergriviertak na Velddrif verskuif waar 'n winkelkompleks en brandstofvulstasie gebou is.

Omdat kanola sedert 1995 in die omgewing verbou is vir kookolie en margarien, is 'n oliepers op Moorreesburg in 1998/1999 opgerig.

Rekordoeste word in 1987, 1993, 1996 (meer as 250 000 ton) en 2002 aangeteken toe meer as 200 000 ton koring by MKB se silo's aankom.

Van maatskappy tot Overberg Agri
Terwyl Frankryk in 2025 nog 22 589 koöperasies (van welke aard ook) het, en in Nederland daar as't ware 'n oplewing vanaf 5 007 (2010) tot 9 539 (2024) koöperasies sigbaar is, word Suid-Afrikaanse koöperasies sedert 1994 toenemend korporasies.

In navolging van baie koöperasies, word Moorreesburgse Koringboere Koöperatiewe Beperk op 28 Junie 1999 ook 'n privaatmaatskappy, nou genaamd Moorreesburgse Koringboere (Edms) Beperk, alombekend as MKB. In dieselfde jaar word 'n openbare maatskappy gestig, die Graanboere Groep Beperk - die ou koöperasie-'aandele' van die MKB-lede word soontoe oorgedra. MKB word dus die bedryfsmaatskappy/bedryfsliggaam/volfiliaal van Graanboere Groep Beperk.

Van die redes vir samesmeltings vind mens in die tydperk sedert einde 2003/begin 2004 toe amalgamasieplanne en gesprekke die botoon gevoer het. Boland Agri Beherend, Graanboere Groep en WPK Beleggings het in dié tyd die moontlikheid bespreek om saam te smelt (dit het wel op 'n nulletjie uitgeloop - Boland Agri en WPK Beleggings het egter saamgesmelt om Kaap Agri Beperk te word). Die volgende voordele is in hierdie tydperk uitgelig - bewoording soos "ontsluiting van energie deur kragte saam te snoer", "'n groter besigheid in die streek te skep", "om kundigheid te verpoel", "om gemeenskaplike bedreigings beter die hoof te bied", "gesamentlike belange te beskerm", "risiko's te versprei", "dupliserende aksies uit te skakel", "om groter aankoopvolumes te bekom", "besparings in bedryfskoste", "optimale aanwending van bronne", "uiteenlopende besighede sal na mekaar kan groei en by mekaar inskakel wanneer die tyd daarvoor geleë is". Boere sou ook beter daaraan toe wees "omrede die landboubesigheid bestaan met steeds dieselfde doel as tydens die oorspronklike stigting van koöperasies, naamlik om 'n sterker produsentebesigheid van boere vir boere wat voedsel en vesel in 'n volhoubare platteland, met kwaliteitlewe vir al die betrokkenes, te produseer".

Kortom: aandeelhouers moet tevrede gestel word. In wese voel die skrywer, Gawie Richter, in sy boek Geskiedenis van die Koringbedryf (2010) dat die lede en veral die jonger geslag boere nie meer dieselfde lojaliteit soos hul ouers teenoor hul landboubesigheid koester as tydens die koöperatiewe era nie; dat daar selfs van 'n vervreemdingsgevoel gepraat kan word. Dan weer, die boere kan wel 'n waardevolle neseiertjie in die maatskappy geniet, wat voorheen nie so maklik en vryelik verhandelbaar was nie. Selfs al is hierdie boere nie meer aandeelhouers nie, baat hulle steeds by die maatskappy - naamlik beter diens - die hoofdoel is wel nie meer om die produksiemiddele laag te hou nie, maar om wel goeie dividende te lewer.

Ander ontwikkelings by MKB sluit in:

2000: Die stoor agter die hoofgebou word as konferensiesentrum ingerig en die Jan Basson Sentrum gedoop. Die sentrum kon gehuur word vir konferensies en funksies soos troues en verjaardagvieringe.

2003: Petfood Caterers (Edms) Bpk (PFC) word gestig en vervaardig droë hondekos. Teen 2011 is daar meer as 40 personeellede in diens; daar is twee handelsmerke: Trusty en Menu.

2006: MKB en Southern Oil van Swellendam neem gesamentlik die Swartland Oliepers op Moorreesburg oor.

In 2008 daal die ledetal tot 466 lede; die daling word steeds toegeskryf aan ontvolking van plase. In dieselfde jaar het MKB se silo's oor sy hele afsetgebied 'n opbergingskapasiteit van 195 550 metrieke ton. (Teen 2011 is die bergingskapasiteit van die silokompleks op Moorreesburg alleen 52 500 ton vir koringberging, en 6 700 ton vir kanola).

2010: Die Graanverkrygingskantoor en die Hyundai Dienssentrum word op Moorreesburg geopen; die OK Grocer te Velddrif word oorgeneem.

2011: Die OK Grocer op Citrusdal en die Shell Vulstasie by Moorreesburg word oorgeneem; NutroScience op Malmesbury word gekoop.

In 2011 verskaf MKB werk aan meer as 300 personeellede. Dienspunte sluit in: Koperfontein, Velddrif, Langebaan, Bergrivier, Moravia, Citrusdal en Leliedam. Ses silokomplekse, vier LandMark-handelswinkels, drie saadaanlegte, twee OK Grocer-winkels, plus 'n hondekosaanleg (Petfood Caterers) op Moorreesburg, 'n versekerings- en makelaarsafdeling met twee kantore, 'n meganisasie-afdeling asook hoofkwartier op Moorreesburg getuig wat oor 80 jaar tot stand gebring is. Die omset vir die boekjaar 2010 tot 2011 het bykans R450 miljoen beloop. Dit is ook in 2011 toe Senwes (gesetel op Klerksdorp) begin belangstelling toon het in MKB. In die 2012- jaarverslag van Senwes staan: "Die voorgestelde verkryging van 'n meerderheidsaandeel in Graan Boere Groep Beperk (GBG) van Moorreesburg was onsuksesvol", by 2 Augustus 2011 "Moontlike verkryging van belang in Moorreesburgse Koringboere (Edms) Bpk ('MKB')". Maar op 21 Februarie 2012: "Trek omsigtigheid terug op MKB (Graanboere Groep Beperk)." Die rede wat glo aangevoer is, is dat die MKB-aandeelhouers nie bereid was om toe te laat dat 'n enkele aandeelhouer meer as 10% besit nie. Aangesien onder die aandeelhouers 61% wel toegeneë was om hierdie verandering te aanvaar, terwyl slegs 39% die status quo verkies het, glo die Western Cape Business News die prys per aandeel wat Senwes sou aangebied het was die eintlike probleem.

MKB smelt in 2011 egter saam met Overberg Agri. Overberg Agri is op sy beurt weer 'n amalgamasie in 2005 van die Bredasdorp-Napier Landbougroep (BNK = Bredasdorp-Napier Koöperasie), en Caledon-Riviersonderend Landboubeheermaatskappy Bpk. (CRK = Caledon-Riviersonderend Koöperasie); hierdie samesmelting is moontlik gemaak nadat die beslote korporasies teen die einde van die negentigerjare maatskappye geword het (CRK op 30 Januarie 1998 en BNK op 2 Maart 1998).

Op 17 Oktober 2017 gee die lede van die Moorreesburgse Koringboere (Edms) Bpk amptelik te kenne - hulle het gestem: die maatskappy moet ontbind. Die spesiale besluit is reeds op 28 September 2017 by die Kommissie vir Maatskappye en Intellektuele Eiendom (CPIC) ingedien.

2021: Moorreesburg se kanolapers kan 6 000 ton kanola per maand verwerk, of 72 000 ton per jaar. Die vooruitsig was om 255 000 ton kanola teen einde 2022 te verwerk.

Erdvark Engineering (oorsprong)

In 1952 stig Willem Marais die Erdvark Ploegfabriek (Edms. Bpk.) op Moorreesburg. In 1971 sluit sy seun, Sarel Marais, hom by die besigheid aan. Twee fabrieke word gelyktydig bedryf, by name die een op Philippi op die Kaapse Vlakte en die een op Moorreesburg. Die Philippi-fabriek spits hom hoofsaaklik toe op die vervaardiging van slytonderdele en groot ploegimplemente; die fabriek op Moorreesburg fokus weer op die kleiner implemente.

Met Willem Marais se afsterwe in 1975 neem sy seun die bedryf oor. Hy verkoop die Philippi-fabriek in 1986 en skuif die onderneming Moorreesburg toe.

Die ploegfabriek word omstreeks Oktober 1990 as lopende onderneming oorgekoop deur Thian Rossouw; die fabriek en personeel word hierna opnuut by Trawal gevestig, sowat 14,5 km buitekant Klawer (of sowat 168 km noord van Moorreesburg).

Skaarploeë is van die begin af vir koringproduksie gebruik, totdat skottelploeë sedert die 1930's toenemend in gebruik geneem is. Waar daar 'n vraag is, is daar 'n aanbod: Op soortgelyke wyse het Erdvark aanvanklik verstelbare rysterplaat- en beitelploeë vervaardig, waarna die skottelploeë 'n groter markaanvraag begin geniet het. Sedertdien ontwikkel Erdvark ook allerlei skrapers en skroppe, maar veral sedert die 2010's ook walgooiers (of operdploeë) geskik vir die vrugte- en neutebedryf. Daarbenewens het die ontwikkeling van verstelbare skeurploeë met hidrouliese stelsels en moderne beitelploeë twee jaar geduur.

Moorrees-bakkery

In die RSG-program "Doen jou eie ding", uitgesaai op Dinsdag, 19 Augustus 2025 vanaf 11:30 tot 12:00, gesels Ryk van Niekerk met Carien Hugo-Waring, die stigter en eienares van die Moorrees-bakkery, 'n nisbakkery op Moorreesburg, op die hoek van Royal- en Hoofstraat (Hoofstraat 8). Die onderneming het in 2021 tydens die Covid-grendeltyd tot stand gekom.

Hugo-Waring, 'n plattelander van geboorte, het na die eerste grendeltyd vanaf Durbanville na Moorreesburg getrek, met die droom om iets nuuts op die platteland te begin. Sy wou ook haar dogter op die platteland grootmaak. Hugo-Waring se agtergrond is eintlik die wynbedryf, maar sy is opgelei in hotelbestuur en het oorsee gewerk: 5 jaar in Skotland. Terug in Suid-Afrika doen sy ervaring op in die wynbedryf, veral wat verkope, handelsmerkbestuur en verspreiding aanbetref. Sy werk onder meer vir die Ruperts. Met die eerste Covid-grendeltyd kom die gesin voor 'n keuse te staan; daar word besluit op 'n nuwe begin op Moorreesburg.

Die perseel van Moorrees het voorheen aan die Shoprite-groep behoort; dit was 'n akademie waar bakkers opgelei is. Met die Covid-tydperk gaan die hele projek ten gronde, omdat die nodige ondersteuning van die sektorale onderwys- en opleidingsowerhede verdwyn het; kontakonderwys is verbied: slegs die gebou en die toerusting bly agter slot en grendel oor. Die een se dood is die ander se brood: Hugo-Waring het die potensiaal raakgesien, welwetend dat die gesin vyf jaar lank bloedweinige omset sou toon - niks kom oornag nie.

Moorreesburg se ligging lê tussen êrens en nêrens: die dorp se inherente koopkrag is bitter beperk, maar die dorp self is in die middelpunt van die Swartland geleë, omring deur agt dorpe in die onmiddellike 45-minute-radius. Die mark is dus binne- en buitekant die dorp geleë. Ironies genoeg sit Moorreesburg in die hartjie van die koringland, maar daar was geen langfermentasiesuurdeegbrood (dus, met 'n lang rys- of gistingstyd) op die rakke te vinde nie.

Ses weke voordat die opening sou plaasvind (1 Julie 2021 was die openingsdag) is die sakeplan opgetrek en al die nodige reëlings getref, en slegs twee dae voor die opening word die tweede grendeltyd aangekondig. Dit het alles vertraag; daardie eerste ses maande was maar suur brood eet: nie alleen kom die sakeplan tot stilstand nie; boonop ontstaan daar 'n kontantvloeiprobleem. Moorrees bestaan in wese slegs op papier.

Jaar 1 was Carien Hugo-Waring alleen in die bakkery aan die bak en brou. 10 000 brode later was sy tevrede met haar vordering en stel 'n personeellid aan. Ten tyde van die uitsending (Augustus 2025) is daar drie persone in die bakkery werksaam.

Nie alleen is die bakkery 'n arbeidsintensiewe werk nie, die toerusting self is duur, veral in ag genome dat 'n goedkoop produk (brood) gemaak moet word. Die eerste drie jaar is 'n huurkontrak aangegaan; in 2024 is die (ou, maar duursame en werkende) toerusting gekoop.

Benewens die bakkery, is daar ook 'n restaurantjie, 'n eie steenmeul (steengemaalde meel word landwyd versend), 'n AirBNB, asook werkswinkels/aanlynkursusse in bedryf. Slegs tussen 300 en 500 brode word per week gebak, wat hierdie broodnodige diversifisering regverdig. Pleks daarvan om jou op 'n magdom afsetgebiede (lees: supermarkte) te verlaat, word daar eerder op "broodvennote" (soos restaurante, deli's, koffieroosters, asook hotelle ), verhoudings en wedersydse lojaliteit gefokus - dit is sakelui wat begrip het vir die produk self: brood wat geskik is vir diegene wat ly aan suikersiekte of glutenonverdraagsaamheid. Sulke vennote skrik nie vir die hoër broodprys vergeleke met 'n gewone winkelbrood nie. Met die radio-uitsending het die bakkery reeds elf sulke broodvennote dwarsoor die Swartland (en Weskus) in sy adresboekie. Dié brode word verpak en vriende van die bakkery wat op Moorreesburg bly (of personeellede) lewer die produk op ander dorpe af. Met die besendings word diegene in brood betaal. Deur hierdie sakemodel word die verspreidingskoste verminder, sodat die gewone koper nie R100,00 vir 'n brood hoef op te dok nie. Aflewerings vind weekliks nou ook op Hopefield en Langebaan plaas. Ten tyde van die uitsending kos 1 kg-panbrode vanaf R40,00; 1,5 kg-panbrode (vol sade aan die buitekant) kos tot so R65,00. Ter prysvergelyking: 'n winkelbrood se winskopieprys tussen 25 Augustus en 7 September 2025 bedra omtrent R16,99.

Deur 'n leweransier van supermarkte te wees, bevind Hugo-Waring, skep jy eintlik kompetisie teen jouself gerig - jy neem jou eie brood uit jou mond uit. Die broodvennote is deur persoonlike reklame gewerf: kopers van die brode self, of by netwerkaangeleenthede waar 'n broodjie met belangstellendes gebreek word en 'n praatjie aangebied is.

Wat die kursusse aanbetref was daar al omtrent 250 leerlinge, waarvan 5 buitelanders: individue van Ghana, Spanje, Frankryk, Kanada en Australië.

Biblioteekdiens

Carnegie-biblioteek

Stigting

'n Afvaardiging uit die publiek het op 4 April 1911 die Stadsraad genader, met die wens om jaarliks 'n bydrae te maak vir 'n biblioteek. Die raad was hiervoor te vinde, en 'n openbare vergadering van belangstellendes is belê. Die besluit is geneem om 'n biblioteek te stig, en die Carnegie-biblioteek het in dieselfde jaar nog tot stand gekom. Die dryfkrag agter die stigting was die "bekende, statige miss Koch, 'n oujongdame" van die plaas Biesiesfontein. Of so lui J.J. Lochner se paragraaf in NG Moorreesburg se eeufeesboek. Die ware toedrag van sake is baie meer omvangryk as mens eers die briewe onder oë kry.

"Concert te Moorreesburg" verskyn as koerantkop op 24 Desember 1903 in De Zuid-Afrikaan. Al was dit op die dag van die uitvoering bitter warm, en al kon mens nie verwag dat die boere van heinde en ver af sou opdaag nie, was die opkoms nietemin bevredigend en £12 is ingesamel. Die toegangskaartjies het 2 sjielings en 1 sjieling onderskeidelik gekos:

Het eerste van een reeks concerten, door de jongelieden van deze plaats onder leiding van juff. Koch te worden gegeven, de opbrengst waarvan bestemd is voor het aankopen van boeken voor een publieke leeskamer, liep gisteraand uitmuntend goed af. Het doel is ontegenzeggelijk goed en in het oefenen krijgen onze jonge menschen een kans om het sluimerend talent in menigeen te ontwikkelen, de smaak voor goede muziek wordt aangekweekt, terwijl velen voor achteruitgang op intellectueel gebied bewaard word.

Op 1 Augustus 1905 verskyn 'n kort beriggie in De Zuid-Afrikaan. Die vorige aand het die jongmense die tweede van 'n reeks konserte op Moorreesburg gelewer, waarvan die opbrengs bestem was vir 'n "boekerij". Daar was ook 'n groot opkoms van "buitenlieden", in so 'n mate dat laatkommers geen sitplek kon kry nie. Die korrespondent dink kinders moet liefs dieselfde toegangsgeld gevra word as dié van volwassenes, om sodoende die "onwenselike element" stellig te verminder sodat daar meer plek vir die ouer mense kan wees. Die eerste gedeelte van die program was puik. Die tweede helfte minder goed; die tussensprake was feitlik onhoorbaar, omdat die kinders wou "sien". Tog word die uitvoerders geloof vir die wyse waarop hulle hierdie moeilikheid die hoof gebied het.

Op 19 April 1907 is die eerste aansoek gerig aan die Skots-Amerikaanse filantroop, Andrew Carnegie, en het misluk. Reeds die afgelope twee jaar lank (dus, vanaf 1905 en vroeër) is konserte in Moorreesburg en omstreke gehou om geld in te samel. Uit 'n arm gemeenskap kon slegs £30 bymekaar geskraap word. In hul pleidooi word ook uitgewei hoe die Moorreesburgers tot onlangs toe nog van die wêreld afgesny was, en maar die geringste opvoeding geniet het. Selfs al is die brandende begeerte van die platsak inwoners (te wete kleinboere, kramers en ambagsmanne) daar, kan mens mos nie bloed uit 'n klip tap nie. Dit sal 'n klein ewigheid duur voordat daardie biblioteekdroom eendag bewaarheid word.

Op 29 September 1908 verskyn byvoorbeeld die volgende uittreksel in De Zuid-Afrikaan (bladsy 5, kolom 7), wat handel oor een van die konserte wat Koch gereël en 'n week tevore aangebied is. Dit blyk teen dié tyd 'n jaarlikse instelling te wees. Cissy van Niekerk was die sangeres, en Cohen die violis.

Moorreesburg - Publieke leeskamer Op de avond van de 22ste dezer werd er alhier een konsert gegeven tot ondersteuning van het Publieke Leeskamer Fonds. De nette en geschikte kerkzaal, verlicht en versierd op een luisterrijke wijze, was gevuld met een aanzienlik aantal der inwoners van het dorp en omliggende boereplaatsen. Ds. Retief wees in een kort openingswoord, betreffende het doel van het konsert, op de voordelen, welke een leeskamer verschaft, en meende dus, dat een onderneming als deze door het publiek ondersteun diende te worden. Hij noemde de naam van mej. Koch, als stichtster van het Fonds, en komplimenteerde haar over de ijver door haar aan de dag gelegd en de moeite en opoffering zich getroost, om dit konsert elke jaar een sukses te maken. Sprekende over het financiële, bleek het, dat een geschenk van £25 ontvangen werd van de ed. heer J.A.C. Graaff, L.W.R., alsook kleinere geschenken van de ed. heer F.S. Malan, L.W.V., de heer A.P.W. Immelman, L.W.V., en de heren Smuts en Koch. Hij bedankte verder mej. Cissy van Niekerk en de heer M. Cohen voor hun overkomst van Tulbagh en Piketberg respektievelik, om ook deel te nemen aan het programma. Het programma werd vervolgens op uitmuntende wijze afgehandeld.[...]

Die eerste aansoek by Carnegie het moontlik misluk omrede die bedoelinge hopeloos te vaag omskryf was. Al het die poging misluk, bly hierdie korrespondensie by Carnegie geargiveer (en later, die Home Trust Co.).

In Julie 1911 word 'n tweede poging aangewend. Die bewoording verander merkbaar.

Ná 4 jaar se onverdrote ywer sedert die eerste briewepoging in 1907, is daar in 1911 nou altesaam £73 ingesamel, en ook maar net omdat 'n parlementslid £25 tot die fonds bygedra het; dáársonder, het die £30 nie eens verdubbel nie. Die gemeenskap het eenvoudig nie die geld of die middele nie.

Hierdie keer word daar spesifiek gelet op die gegewe data wat verlang word, naamlik: die bevolkingstal wat voordeel sal trek uit 'n biblioteek en die impak daarvan; presies wat die wetgewing van die Kaapkolonie behels; hoeveel die regering bereid is om by te dra; of daar grond beskikbaar is; en wie verantwoordelik gaan wees vir die instandhouding van die biblioteek.

Nou gaan dit ook nie meer gewoon net om arm plattelanders nie, nee, maar Suid-Afrikaners én Britte wat vir die hawermoutfabriek werk wat bevoordeel sal word. Die bevolking in die streek tel 3 000 mense, wat eweneens by die biblioteek sal baatvind. Die munisipaliteit en die staat sal gesamentlik £100 per jaar betaal vir die instandhouding. Die NG Kerk het grond gratis beskikbaar gestel: 100 x 100 voet. En die gewenste bedrag word uitdruklik op papier gestel vir die oprigting van 'n biblioteek: £1 500. Hierdie brief is op 10 Julie 1911 geskryf.

Verder het Maria D. Koch (die sekretaresse van die biblioteekkomitee) ook strategies die troefkaart gespeel: as die woord van 'n stadsklerk, die burgemeester, die dorpsraad en die predikant nie 'n geldmagnaat kan oortuig nie, beroep sy haar op die hoogste gesag, naamlik die Minister van Opvoeding, François Stephanus Malan, om 'n goeie woordjie vir haar te doen. Dit doen hy ook.

Dit het die gewenste uitwerking. In 'n brief, gedagteken 21 Augustus 1911, word die aansoek toegestaan. J.P. du Toit, die voorsitter van die biblioteekkomitee, word deur hierdie brief daarvan in kennis gestel. £1 500 word bewillig slegs vir die oprigting van die gebou. Die voorgestelde planne kan maar gestuur word.

Daar was twee voorgestelde planne: een wat slegs die boukoste sal dek (£1 500), die ander bouplan 'n bietjie goedkoper, om £300 aan boeke te bestee. Dit word so beskryf in die brief van 19 September 1911.

Koch skryf op 22 September 1911 ook haar eie persoonlike brief aan Carnegie, waarin sy hom bedank, en doen ook 'n ontboeseming wat die biblioteek vir haar as mens beteken. Interessant genoeg word in hierdie brief gesê die komitee het al twee keer vantevore probeer ("and now when for the third time we've appealed to you for help").

Die bouplanne word uiteindelik in Oktober versend, soos 'n brief gedateer 23 Oktober 1911 dit stel.

Die £1 500-skenking word in die November 1911-uitgawe van The Library Journal aangeteken.

Op 20 November 1911 kom die brief vanaf Carnegie se kantoor terug: die befondsing is uitsluitlik vir die boukoste bedoel, en nie vir die boeke nie; boonop is daar hopeloos te veel ingeboude afskortings by die planne ingeteken wat die koste omhoog jaag. 'n Paar los boekrakke kan ewe gemaklik en goedkoper 'n paar privaathoekies inrig. Een groot vertrek sonder enige afskortings is daarom veel beter gepas. Ook skort daar papierwerk rakende die aankope van die erf en of die munisipaliteit hom sal onderneem om die biblioteek te onderhou.

Presies twee maande verloop, voordat Koch die volgende brief op 20 Januarie 1912 skryf. Die planne is ondertussen hersien en word nou versend. Sy laat egter ook nie na om te noem dat die nodige dokumente al die vorige jaar die 10de Julie ingedien is nie. Nietemin stuur sy die nodige brief saam.

Op 20 Februarie 1912 is die planne goedgekeur en die biblioteekkomitee word gevra om Home Trust Co. in Hoboken, New Jersey te kontak. Carnegie gee Home Trust Co. op 5 Maart 1912 die opdrag om die geldsake te behartig.

Byna 'n anderhalfjaar gaan verby. Maar uiteindelik word daardie briefie tog op 'n wintersdag op 24 Julie 1913 geskryf: die Carnegie-biblioteek is op Vrydag, 20 Junie 1913 op Moorreesburg geopen, en deur niemand anders nie, as die Minister van Opvoeding, F.S. Malan, self. 'n Noenmaal is gehou en al die hoëlui van die streek was teenwoordig. Koch het wel nog net een laaste klein versoekie: 'n foto van Carnegie om in die biblioteek op te hang.

Met die foto wat Andrew Carnegie gestuur het, kom die boodskap geteken op 13 September 1913: "Success to the Morreesburg Public Library".

'n Kleurfoto is in 1936 aan die biblioteek gestuur ter herdenking van sy honderdste verjaarsdag.

Die jare ná stigting

Die Streeksbibliotekaresse van die Afdeling Malmesbury, mej. Betsie Malan, lig in die Desember 1958-uitgawe van Die Kaapse Bibliotekaris bietjie die sluier oor die nadraai.

Nadat die kerkraad die perseel geskenk en die mooi gebou opgerig is, begin hulle met 'n bankbalans van £200 in die plus.

Vergeleke met die Von Dessin-biblioteek wat vir 'n eeu lank in die Kaap stof vergader het omdat eeue-oue teologiese werke in Latyn nie noodwendig binne iedereen se smaak val nie, was geld by die Moorreesburgers die grootste struikelblok.

Niks in die lewe is verniet nie - afgesien van personeelsalarisse moet ook nog nuwe boeke aangekoop word. Al is Hopefield en Moorreesburg selfs teen 1943 nog die enigste twee dorpsbiblioteke in die ganse Kaapprovinsie wat nié 'n subskripsiebiblioteek met ledegeld-heffing was nie (teen 1945 kom Albertinia se naam ook by, en in 1947 ook Joubertina en Kenhardt), is dit tot in die 1950's slegs in naam. Hierdie bepaling van gratis diens is omseil deur 'n donasie van minstens 5 sjielings (60 pennies) per boek per jaar van elkeen te eis wat wou lees.

Tydens die depressiejare loop dinge drasties agteruit en teen 1933 beloop die skuld £66 in die minus. Die bibliotekaresse se salaris word verminder tot £1 10 sjielings per maand (sy moes ook poetsvrou speel), die aandure word afgeskaf (om elektrisiteit te bespaar). Ter aansporing, is sy egter geregtig op 10%-kommissie op alle donasies - wat haar sou aanspoor om geld in te samel. Die dorp is ook in wyke ingedeel en elke komiteelid moes, in 'n reeds versukkelde dorp, die dorpenaars gaan bearbei.

Sake staan so: diegene wat nie wou lees nie, het nou nog minder leeslus. Die onderwysers voer weer aan die skoolbiblioteek is toegerus met genoeg leesstof - waarom moeite doen met die dorpsbiblioteek? Voorts is die Provinsiale toelaag met 25% besnoei; die Moorreesburg Munisipaliteit gee darem bietjie skiet met £16 per jaar. Slegs 46 nuwe boeke is in 1933 aangekoop; die ledetal is maar 56 persone. Die boeksirkulasie is 75 keer wat "verhalende lektuur" (fiksieboeke) per maand uitgeneem is, en 10 keer vir vakliteratuur (niefiksieboeke). Daardie jaar het gemiddeld slegs 10 tot 15 mense per dag die biblioteek besoek. Aan die een kant word gekla oor daar te min Afrikaanse boeke op die rakke is, maar aan die ander kant is daar oor 'n lang tydperk slegs 2 Afrikaanse boeke uitgeneem. (Selfs in 1958 is daar "altyd die klagte dat die Afrikaanse rakke leeg is, maar dis omdat al die boeke uitgeneem is en die mense feitlik net Afrikaans lees!").

Teen 1937 is die bankbalans weer £27, 9 sjielings en 1 pennie in die plus, maar die moontlikheid word tog oorweeg om, soos die res van die Kaap, en te oordeel aan die onvolhoubaarheid, maar oor te gaan na 'n subskripsiebiblioteek. By navraag, raai die Suid-Afrikaanse Openbare Biblioteek hul egter aan dat die dorpsmunisipalitet die biblioteek van Moorreesburg geheel en al moet oorneem (maar sulke versoeke en vertoë is al voorheen vrugteloos aan die munisipaliteit gerig). Verder word die woord "Subskripsiebiblioteek" alleen as 'n anachronisme beskou, en Moorreesburg se biblioteek moet maar wag vir die verslag van die Interdepartementele Komitee, sodat die Provinsiale Administrasie die verantwoordelikheid kan oorneem.

Dit sou egter nog byna 20 jaar duur.

Op 31 Augustus 1946 verduidelik die eerste Provinsiale Biblioteekorganiseerder, mnr. S.J. Kritzinger, hoe 'n vrye biblioteekskema werk. Dit duur egter nog tot 1953 voordat die biblioteek uiteindelik by die ou skema kon aansluit. Eers omtrent 3 jaar ná die nuwe ordonnansie kon die Moorreesburg Munisipaliteit so ver gekry word om by die nuwe Biblioteekdiens aan te sluit. Hierna volg die herstelwerk. Hierdie modernisering sluit in: die ou meubels is herrangskik en nuwe rakke is vir die kinderafdeling ingerig; die ou stowwerige en "doodse" gebou is opgevrolik met pastelkleurige mure en nuwe vloerbedekking wat kleurryker vertoon; genoeg rakspasie het die biblioteek lig en ruim laat voel. Die Carnegie-biblioteek kon opnuut op 12 September heropen word.

Daar was natuurlik kritiek uitgespreek oor hierdie 'geldverkwisting', want "Moorreesburg se mense lees tog nie". Die teendeel is egter bewys met "die regte bibliotekaresse in 'n aantreklike gebou", waardeur die mense "feitlik aangelok word". Drie weke nadat die biblioteek weer oopgemaak het, is die ledetal byna 300 persone en die boeksirkulasie 1 764, meer as dubbeld soveel boeke as wat in die verlede maandeliks gelees is.

Die geesdriftige bibliotekaresse hier ter sprake is "mev. Naude", die dogter van mnr. Walters, wat, net soos sy, ook 'n ywerige lid van die Biblioteekkomitee was. Haar naam verskyn trouens reeds in die notules van die 1930's, eers as jongmeisie, daarna as getroude vrou.

Tot Nasionale Gedenkwaardigheid verklaar

In die Staatskoerant van 17 Augustus 1984 word die Ou Carnegie/Biblioteekgebou tot Nasionale Gedenkwaardigheid verklaar. Die proklamasie lui so (in die Afrikaanse kolom, tikfoute ingesluit):

WET OP OORLOGSGRAFTE EN NASIONALE GEDENKWAARDIGHEDE, No. 28 VAN 1969 VERKLARING VAN DIE EIENDOM MET INBEGRIP VAN DIE OU CARNEGIE/BIBLIOTEEKGEBOU DAAROP, GELEË IN KERKSTRAAT, MOORREESBURG. Kragtens die bevoegdheid my verleen by artikel 10 (1) van die Wet op Oorlogsgrafte en Nasionale Gedenkwaardighede, 1969 (Wet 28 van 1969), verklaar ek, Gerrit van Niekerk Viljoen, Minister van Nasionale Opvoeding, hierby die eiendom, met inbegrip van die ou Carnegie-biblioteek daarop, geleë in Kerkstraat, Morreesburg, tot nasionale gedenkwaardigheid. Beskrywing Die eiendom met inbegrip van die ou Carnegie-biblioteekgebou daarop, geleë op sekere stuk grond te Moorreesburg, afdeling Malmesburg, synde Perseel C.L. (nou bekend as Erf 123, Moorreesburg), en groot nege-en-sestig (69) vierkante roede en sestig (60) vierkante voet. Transportakte 7228/1913, gedateer 27 Augustus 1913. Historiese en argitektoniese belang Hierdie indrukwekkende gebou, ontwerp deur die argitek N.T. Cowin, is in 1913 opgerig op grond geskenk deur die Nederduits Gereformeerde Kerk, Moorreesburg. Die boukoste wat £1 500 beloop het, is deur Andrew Carnegie van Skotland bewillig en nadat die gebou voltooi is is dit na hom vernoem. Die totstandkoming van die Carnegie-biblioteek is te danke aan die ywer en deursettingsvermoë van mej. M. D. Koch van die plaas Biesjesfontein, wat dié projek van stapel gestuur het. 10/2/1116. G. VAN N. VILJOEN, Minister van Nasionale Opvoeding.

Op die tweetalige kennisgewing verskyn die volgende (en veel bondiger) Afrikaanse bewoording:

Hierdie gebou, ontwerp deur die argitek N.T. Cowin, is in 1913 opgerig op grond geskenk deur die Ned. Geref. Kerk. Die boukoste wat £1 500 beloop het, is deur Andrew Carnegie van Skotland bewillig. Die projek is deur Mej. M.D. Koch van die plaas Biesjesfontein, Moorreesburg, van stapel gestuur. Geproklameer 1984

• 
• 
• 
• 

Minder as 'n jaar later maak die bibliotekaresse, mev. M.J. Kellerman, melding van hierdie gebeurtenis in die Kaapse Bibliotekaris. Aangesien die biblioteek oor heelwat foto's, briefwisseling en selfs die spyskaart ten tyde van die openingsplegtigheid in 1913 beskik, oorweeg die biblioteekkomitee om 'n fondsinsameling te hou, met die doel voor oë om 'n uitstalkas aan te skaf waarin al die historiese dokumente in die biblioteek uitgestal kan word. Dié idee spruit voort nadat die biblioteek die vorige jaar 'n kompetisie gereël het om 'n kerspartytjie vir die storietyd-kleuters te hou - R123,00 is die vorige jaar toe vir die kerspartytjie ingesamel.

Dit is miskien iets besonders of wetenswaardig dat 'n "stukkie rymelary" deur 'n getroue leser geskryf en opgedra is aan die ou biblioteek en sy personeel, wat bibliotekaresse Retha Kellerman nog gedeel het in die Kaapse Bibliotekaris in 2001, 3 jaar voor die nuwe biblioteek sou open. As toeligting staan daar: "Samou is 'n bynaam vir Moorreesburg en Dirkie Uys, die skool op ons dorp, se naam."

Die Samou Dorpsbiblioteek Toe ek nog ' n kind was en in Dirkie Uys Moes ons in die biblioteek so stil wees soos 'n muis 'n Heilige vrees het ons gehad As die ou kwaai bibliotekaresse met ons praat. Boeke moes behandel word met respek Daarom mag ons nie raas in dié plek Kennis in boeke het ons nog nie waardeer, Dit maar eers toe ons groter word, geleer. Baie kennis is in bundels hier saamgebind Sodat elkeen dit wat hy soek hier kan vind Om 'n studie te maak van interessante dinge in die biblioteek Sal mens tyd moet maak elke dag van die week. As jy wil ontspan, is 'n boek die aangewese ding Om jou weer in die regte stemming te bring As 'n leser sê hy kyk vir 'n sekere boek Weet die dames wat daar werk, net waar om daarvoor te gaan soek. Om biblioteek toe te gaan is iets om na uit te sien As jy weet hoe vriendelik dié mense jou bedien Hulle is altyd spontaan en Hulle is altyd spontaan en vol van 'n glimlag As jy daar inkom elke dag.

Dieselfde leser se eggenoot het iets oor die personeel geskryf, wat ook in dieselfde 2001-rubriek verskyn:

Die biblioteek op Moorreesburg Die biblioteek op Samou is ' n lieflike ou klipgebou. Dit is iets om beslis te bewaar, vanaf die boudatum bestaan dit al 86 jaar. Die argitek meneer Cowin het eers die plan voltooi sodat meneer Carnegie toestemming kon gee vir die spit van die eerste sooi. Meneer Andrew Carnegie, 'n man om te onthou, want hy het dit uit sy eie sak laat bou. Die getal boeke is onbekend, maar dit sal baie wees Ek sal nie onderneem om dit in my lewe deur te lees. Die hart van die plek lê in die personeel, Hart en siel in hul werk, geen probleem vir hul te veel. Die vier dames wat die plek beman is vriendelik en te alle tye behulpsaam. Ons noem hul ook sommer op hul naam, vir Retha, Dalene, Katrina of Cecelia As jy iets wil weet kan jy enigeen vra My vrou laat my somtyds in die steek solank sy net betyds kan wees by die biblioteek. As hul nie te besig is, kan hul baie skerts en lag Sy geniet hul geselskap al moet ek soms lank tuis vir haar wag.

De Klerk skryf in 2021 op The Heritage Portal daar was oorspronklik twaalf Carnegie Biblioteke dwarsoor Suid-Afrika opgerig, maar daarvan het slegs sewe oorgebly, waarvan die Moorreesburg s'n een is. Isabel Young, Biblioteekbestuurder van Swartland, skryf in die Kaapse Bibliotekaris van Julie/Augustus 2024 : "Die gebou is in ’n baie goeie toestand en huisves tans die dorp se toerismeburo."

Rosenhof Openbare Biblioteek

In 1967 word 'n gebou in die Rosenhofgebied opgerig, wat die gesondheidskliniek, behuisingskantoor en biblioteek gehuisves het. Die gesondheidskliniek skuif in 1994 na die gesondheidsentrum op die dorp. Later skuif die behuisingskantoor na die kliniekafdeling van die ou gebou, met die ou ruimte van die behuisingskantoor wat leegstaan. In 1995 besluit die munisipaliteit om die biblioteek met hierdie beskikbare ruimte te vergroot. Nadat die middelmuur uitgebreek is (die verbreking het R12 000 beloop), is die rakke verskuif, die matte gelê, nuwe gordyne opgehang. Ook die biblioteek se oprit is geteer, en teen 1996 vind mens ook 'n nuwe uitgelegte tuintjie voor die gebou.

In die Kaapse Bibliotekaris van November/Desember 1996 word die bouplan van die nuwe Rosenhof Biblioteek afgedruk.

Die vloeroppervlakte het 62 m² beslaan. Die voorraad boeke was 5 342, die kunsafdrukke 13, die videokassette 20, die musiekkassette 6. Die ledetal onder die volwassenes was maar gering (295), maar die kinders was 690. Die jaarlikse sirkulasiesyfer in 1995 was 24 180.

Die bibliotekaresse, mev. Mary Marais, was sedert 1977 in die biblioteek werksaam. Die leerlinge van die Laurie Hugo Primêre Skool, maar ook van Skoonspruit Sekondêr (van Malmesbury) en Steynville (Piketberg) is hier bedien, veral nadat die skoolleerplan met die koms van die nuwe demokratiese bewind verander het en meer inligting deur naslaanwerk van buite ingewin moes word. Die biblioteek is later met 'n fotostaatmasjien toegerus, wat die druk by die munisipale kantore verminder het. Die tydskrifsirkulasie was betreklik hoog vir so 'n kleinerige biblioteek: 605 vir 1995.

Onder die hofie 'Moorreesburg personeel presteer' skryf die redaksie van die Kaapse Bibliotekaris (Maart/April, 1999):

Mary Marais, bibliotekaris van Rosenhof Biblioteek en Katriena Matthews, skoonmaker, het elkeen onlangs 'n sertifikaat vir 21 jaar diens ontvang. Terselfdertyd het Retha Kellerman, bibliotekaris by Moorreesburg Openbare Biblioteek ook 'n sertifikaat vir 18 jaar diens ontvang. Die sertifikate is tydens 'n geselligheid deur Raadsheer C de Jongh, die burgemeester van Moorreesburg, aan almal oorhandig. Tydens die geselligheid is afskeid geneem van Mary Marais, wat vir 21 jaar getroue diens by Rosenhof Biblioteek gelewer het. Sy was 'n ware staatmaker en het die afgelope jare diep spore in die gemeenskap getrap. Sy was alombekend en bemind en haar vriendelike glimlag en behulpsaamheid, sal deur groot en klein gemis word. Baie geluk aan almal!

Moorreesburg Openbare Biblioteek (sedert 2004)

Reeds in 1958 is daar 'n behoefte aan fasiliteite soos 'n projeksiekamer by die Carnegie-biblioteek uitgespreek (soos om skyfies (dias) te vertoon). Dit voel dus teenstrydig om 'n biblioteekgebou tot Nasionale Gedenkwaardigheid te verklaar en feitlik op papier vas te teken, net sodat daar nie verbouings kan plaasvind om aan moderne behoeftes te voldoen nie; die behoeftes het met verloop van tyd immers nie verminder nie. Ook die Rosenhof-biblioteek sou met die nuwe skoolleerplan kort voor lank nie meer geskik wees nie.

In 2002 word bekend gemaak die Provinsiale Wes-Kaapse Biblioteekdiens het 'n subsidie van R2 100 000 toegestaan vir die bou en oprigting van 'n nuwe openbare biblioteek op Moorreesburg. Die nuwe biblioteek vervang sodoende die Carnegie-biblioteek, asook die biblioteek te Rosenhof.

Die nuutgeboude Moorreesburg Openbare Biblioteek is in Maart 2004 geopen. In die November/Desember 2004-uitgawe van die Kaapse Bibliotekaris word die nuwe biblioteek baie kortliks opgesom. Wat hier opval is die "pragtige donkerhout afwerkings met 'n besondere interessante toonbank", maar ook: "die hoë plafon dra by tot die besondere atmosfeer". Daar staan ook kindermeubels in vrolike kleure in die kinderafdeling wat met die donker hout van die boekrakke kontrasteer en by die volwasse kant nooi 'n ruim leesarea die gebruikers om in die biblioteek te vertoef. Verder word nog 'n bietjie detail verskaf: Die amptelike opening was op 30 Maart 2004. Die boekvoorraad staan op 21 000. Die biblioteek beskik oor 'n "stewige" ledetal van 3 042 mense. Die jaarlikse sirkulasie is 85 901 keer wat boeke uitgeneem of hernieu is. Die totale oppervlak van die biblioteek beslaan 643 m². Daar is 5 personeellede werksaam. En die argitekte van die gebou was Winston Lederie en Corrie de Swardt.

In Mei/Junie 2011 word die volgende personeellede van die biblioteek genoem: Cecelia Larey (bibliotekaris); Rocelle van der Horst (voorwaardelike toelae); Colleen Atkins (biblioteekhulp); Bonita Cupido (biblioteekassistent); Natasha Prins (biblioteekassistent) en Bellinda Saunders (biblioteekassistent).

Volgens die erfwaardasie van 1 Julie 2023 is die erfgrootte waarop die biblioteek staan 3 902 m² en die erfwaarde alleen geraam op R3 389 000.

Op 28 Maart 2024 is die 20-jarige bestaan van die biblioteek gevier. By hierdie geleentheid het die voormalige bibliotekaresse van die Moorreesburg Carnegie Biblioteek, Retha Kellerman, as gasspreker opgetree, en onder meer uitgewei oor die leesstof wat die lesers destyds uitgeneem het, hoe die publiek die biblioteek as 'n "oase" met die wonderlikste boeke beskou het, hoe aanstellings gedoen is, asook staaltjies oor die personeel en die afwagting op nuwe boeke. Personeel soos Cecelia Larey (bibliotekaresse) en Belinda Saunders (biblioteekassistent) wat destyds saam met haar gewerk het, is nog werksaam by die Moorreesburg Biblioteek. Die biblioteek beskik oor fasiliteite soos gratis internettoegang en rekenaargebruik, 'n fotostaatmasjien en internet-afdrukdiens. Jonk en oud word bedien: Skole en kleuterskole besoek die biblioteek nog gereeld; ouetehuisbesoeke en spesiale uitreike na seniorburgers word nie agterweë gelaat nie. Kinders word nie alleen gehelp met geletterdheid nie, maar ook rekenaargebruik.

In 'n 2024-onderhoud met Cecelia Larey, Senior Bibliotekaresse by Moorreesburg-biblioteek, sê sy van die gewildste genres is speurverhale, rillers, spanningsverhale, Christelike fiksie en romanse. Sy ondervind die lesers het nie meer voorkeure nie; hulle lees nie slegs letterkunde soos voorheen nie, maar sluit ook lektuur in, soos romanse.

Die gewildste titels wat sy tydens die onderhoud onder die lesers ervaar, sluit in: Anderman se vrou (Chris Karsten), Bloedfamilie (Elsa Hamersma), Buit (Dibi Breytenbach), Die losprys (Dee Henderson), Die rooi koord (Francine Rivers), Doolhof (Rudie van Rensburg), Gifbeker (Irna van Zyl), Hulle noem haar Carminda (E Kotze), Die kinders van spookwerwe (Lize Albertyn-du Toit), Klikbek (Sidney Gilroy), Leo (Deon Meyer), Minder as niks (Irma Venter), Die hart soek wat hy soek (René van Zyl), Ons skulde (PP Fourie), Roofdier (Marie Lotz), Soen my, asseblief (Dina Botha) en Verbly julle in die hoop (Helena Hugo).

Wat die internet as bedreiging vir die biblioteekwese betref: die biblioteeklede weet nou al 'n boek is meer betroubaar. Die internet word in die biblioteek gebruik, maar tot 'n mindere mate om aanlyn te lees. Sy voel ook baie sterk daaroor dat mens jou gemeenskap se leesbehoeftes in ag moet neem: dit help nie die boekevoorraad bestaan slegs uit 40% Afrikaanse titels, terwyl die leserspubliek inderdaad 80% Afrikaanssprekend is nie.

In April 2023/Maart 2024 is die voorraad boeke, tydskrifte, ens. 19 645 items.

Sirkulasiesyfers

In 2004 word die syfers van die nuwe biblioteekgebou (open Maart 2004) en die einde van Rosenhof (sluit Maart 2004) soos volg verstrek:

Biblioteek	Boeksirkulasie (2004)								Totale Boeksirkulasie	Tydskrif-sirkulasie
	Volwassenes				Kinders
	Afrikaanse fiksie	Engelse fiksie	Xhosa- fiksie	Vaklektuur/ niefiksie	Afrikaanse fiksie	Engelse fiksie	Xhosa- fiksie	Vaklektuur/ niefiksie
Moorreesburg	62 179	12 344	0	7 291	16 483	7 345	0	2 019	107 661	3 002
Rosenhof	2 337	66	0	119	815	160	0	46	3 543	641

Die syfers toon ook die gevoelige knou wat die Covid-19-grendeltydperk die sirkulasiesyfers van die Moorreesburg Openbare Biblioteek toegedien het.

Jaar	Boeksirkulasie								Totaal	Tydskrif-sirkulasie
	Volwassenes				Kinders
	Afrikaanse fiksie	Engelse fiksie	Xhosa- fiksie	Vaklektuur/ niefiksie	Afrikaanse fiksie	Engelse fiksie	Xhosa- fiksie	Vaklektuur/ niefiksie
April 2023 tot  Maart 2024	18 343	4 003	1	861	4 970	1 551	0	274	30 094	454
April 2022 tot  Maart 2023	17 607	3 921	0	827	4 213	1 558	0	497	28 623	845
April 2021 tot Maart 2022	14 701	3 493	0	559	2 357	1 196	0	191	22 497	985
April 2020 tot Maart 2021 (Covid-tydperk)	10 842	2 136	2	461	1 356	664	2	129	15 592	851
Kalenderjaar 2019	39 081	6 411	2	3 537	6 268	2 184	64	16 666	74 213	3 987
Kalenderjaar 2018	41 089	6 256	2	5 540	7 566	2 539	18	26 065	89 075	5 963
Kalenderjaar 2017	37 222	5 968	9	2 951	7 368	2 392	1	14 810	70 721	4 222
Kalenderjaar 2016	43 278	7 051	9	3 502	10 123	3 468	10	8 922	76 363	4 691
Kalenderjaar 2015	46 975	7 155	1	3 586	10 127	3 825	27	3 035	74 731	4 063
Kalenderjaar 2014	52 218	6 910	13	4 304	10 233	3 640	9	6 077	83 404	4 119
Kalenderjaar 2013	52 853	7 192	31	4 721	12 166	3 664	29	4 252	84 908	4 386
Kalenderjaar 2012	54 477	8 588	2	4 411	11 569	3 866	16	2 383	85 312	4 364
Kalenderjaar 2011	57 938	9 154	31	5 392	14 993	4 408	36	3 718	95 670	4 284
Kalenderjaar 2010	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Kalenderjaar 2009	58 149	9 590	51	5 666	13 791	4 468	5	2 688	94 408	4 511
Kalenderjaar 2008	54 813	11 214	0	5 604	13 852	4565	0	1 808	91 856	4 219
Kalenderjaar 2007	54 313	11 087	0	5 676	14 755	5 173	0	1 778	92 782	4 600
Kalenderjaar 2006	60 375	12 202	0	7 390	16 497	5 319	0	2 045	103 828	4 752

Op 17 Augustus 2021 is staatsbefondsde e-boeke en luisterboeke deur die Libby-toepassingsprogram vir elke Wes-Kaapse biblioteeklid beskikbaar gestel. Sover dit die Moorreesburg Openbare Biblioteek aangaan: die statistiek rakende die uitneem van e-boeke en luisterboeke, deur die Overdrive/Libby-toepassing, toon 'n baie geleidelike opgang.

Vanaf April (dus, eintlik 17 Augustus) 2021 tot Maart 2022 is die e-boeke 103 keer uitgeneem, en luisterboeke 0 keer. In dieselfde tydperk het die lede van die Malmesbury Openbare Biblioteek die e-boeke 331 keer uitgeneem, en die luisterboeke 4 keer. Vergeleke hiermee, het die lede van die Bredasdorp Openbare Biblioteek in die Overberg in dieselfde tydperk 656 keer luisterboeke uitgeneem, asook 35 keer die luisterboeke.

April 2022 tot Maart 2023 toon dit duidelik: onbekend is onbemind. Wat sirkulasiesyfers van e-boeke en luisterboeke aanbetref, is Moorreesburg se syfers vir e-boeke 259 keer en luisterboeke 31 keer, en Malmesbury s'n 743 en 50 keer onderskeidelik. Elkeen van hierdie Swartlandse dorpe word nog in die skadu gestel deur die Bredasdorp Openbare Biblioteek, wie se lede die provinsiale e-boeke 1 582 keer uitgeneem het, en luisterboeke 164 keer. Die syfers toon 'n gestadigde toename in die biblioteekjaar 2023/2024.

Tydperk	Overdrive/Libby-sirkulasie
	Moorreesburg (Swartland)		Malmesbury (Swartland)		Bredasdorp (Overberg)
	E-boeke	Luisterboeke	E-boeke	Luisterboeke	E-boeke	Luisterboeke
April 2023 tot Maart 2024	359	17	905	252	2 303	330
April 2022 tot Maart 2023	259	31	743	50	1 582	164
April 2021 tot Maart 2022	103	0	331	4	656	35

Toerisme en dorpsgees

Toerisme is, soos 'n gedig, 'n woordespel: elemente word met die hand uitgesoek en belig om 'n sekere bemarkbare beeld of indruk te skep en uit te straal.

In 1944 word 'n Duitse grammatika- en leesboek vir Afrikaanse hoërskoolleerlinge geskryf deur 'n onderwyser van die Hoërskool vir Seuns, in die Paarl, mnr. P.H. de V. Uys. In die taalboek tref mens 'n eenvoudige leesstuk aan wat oorspronklik bedoel was om die lidwoordveranderinge te behandel, maar tog iets van die dorp self verklap:

Duits

Vertaalpoging

Moorreesburg ist ein Dorf im Schwarzland. Es hat eine besonders gute Schule, eine Schulhalle, worin schöne Kunstwerke sind, und auch ein schönes Rathaus, das zwischen der Bank und der Schule steht. Heutzutage pflanzen viele Einwohner Blumen vor den Häusern: auch auf den Farmen im Bezirk (distrik) tut man das. Im Frühling ist alles grün: "Die Blumen und Bäume blüh(e)n Und durch die Himmelsbläue Die rosigen Wolken zieh(e)n." Im Sommer, wenn das Getreide abgeerntet ist, sieht alles fahl aus. Die Stoppelfelder sind gelb, die Nebel grau, und der Wind weht. Dann gehen die Dorfbewohner an die See. Das Dorf liegt etwa 60 Meilen von Kapstadt entfernt.

Moorreesburg is 'n dorp in die Swartland. Dit het 'n besonders goeie skool, 'n skoolsaal, met mooi kunswerke daarin, en ook 'n mooi stadsaal, wat tussen die bank en die skool staan. Deesdae plant baie inwoners blomme voor die huise: ook op die plase in die distrik doen mens dit. In die lente is alles groen: "Die blomme en bome bloei En deur die hemelblou Trek die pienk wolke" In die somer, wanneer die koring afgeoes is, lyk alles vaal. Die stoppellande is geel, die mis grys, en die wind waai. Dan gaan die dorpenaars see toe. Die dorp is sowat 60 myl vanaf Kaapstad geleë.

Wat hier opval is die dorpsverfraaiing deur blomtuine, veral gesien dat Moorreesburgers eers in November 1957 vir die eerste maal kraanwater gesmaak het, en voorheen maar hoofsaaklik van brakkerige boorgatwater afhanklik was. Kortom: op byna elke erf was daar voorheen 'n windpomp en as die water op jou eie erf onverkrygbaar of te sout was, moes mens maar langsaan by die bure bedel. Die teksgedeelte spreek dus van die dorpsgees self - die mooi wat die dorpsmense vir hulself kweek en in uitleef te midde van die watergebrek wat die dorp se vooruitgang gestrem het.

Die aangehaalde teksvers kom uit die eerste strofe van Heinrich Heine se gedig, wat hier gejukstaponeer word met die koringlande van Moorreesburg. In die Duitse gedig het Meimaand in Duitsland aangebreek en alles lyk mooi. Die nagtegale sing uit die "lowergroen hoogte", die wit lammers spring oor 'n sagte groen kleed. Tog kan die spreker hom nie in die vreugde deel, of sing of spring nie; hy lê siek in die gras; hy hoor iets in die verte opklink; hy droom, maar weet nie wat nie. Die spreker is moontlik siek van liefdesverlange (let telkens op die meervoude van die nagtegale en die lammers en sy eensaamheid) of dat hy gewoon nie die aanbreek van die laatlente kan verwoord nie.

In 1947 word 'n tafereel van Moorreesburg geskilder in The Young Traveller in South Africa, deur Anthony Delius. Teen sononder se kant ry die motor Moorreesburg se stowwerige grondpaaie binne, 'n dorp waar boere kan koop en verkoop. "Oom Thys Langeberg" (agter die motorstuur) en sy suster het hul skooljare by hierdie hoërskool voltooi wat teen die heuwel pryk. Die strate was nog druk besig, veral by die koöperasiewinkel waar van trekkeronderdele tot sardientjies verkoop word. Orals staan groot trekkers met enorme bande rond, maar so ook waens, donkiekarre en vierkantige perdekarretjies. Oom Thys merk terloops aan die medereisigers op "die mense hierso is baie trots op hul diere", maar ken blykbaar ook iedere dorpenaar. So is daar Oom Hennie Hanekom, wie se derde vrou, Tant Helie le Roux, 'n ryk weduwee was. Dan is daar ook arme Neef Danie Truter, wat pas twee koeie en al sy varke weens een of ander pes verloor het. Ook word die reisgenote gewaarsku teen die skelm Japie Malherbe, wat oom Thys nog twee sakke kunsmis van drie jaar gelede skuld. Daar is nog oom Ernie Cloete wat 'n nuwe soort voer op die proef stel, en Oom Dirk Rust wat pas aan die predikant prontuit gesê het wat hy van hom en sy preke dink. Dan is daar ook Tant Marie, die vrou van Oom Barend, wat stadig die straat afstap; hul plaas is nou in hul seuns se hande - die egpaar wil hul lewe in 'n dorpshuis naby die kerk slyt. Die geselskap vertoef 'n wyle om vis by 'n bruin man met 'n vragwa vol steenbras te koop, waarna hul die dorp verlaat - Koringberg se kant toe, waar Thys Langeberg se geboortegrond by Koringkraal is.

Buitekant die dorp merk mens nog vir oulaas die wisselbou op - skape en osse wat tussen die droë stoppellande wei, terwyl die ploeg en saai van begin-Meimaand (na die eerste reëns) op ander lappies grond reeds agter die blad is. 'n Stukkie groen begin reeds deur die grond breek. Hier en daar staan 'n paar bome waar mens plaashuise sou aantref, of wat waak by begraafplase oor vier of vyf geslagte van die voorsate. Dan volg 'n beskrywing van die plaaslewe, waar van die groter kinders, wat op Moorreesburg skoolgaan, veral bedrewe is met die jukskeigooi.

In 1988 kry Moorreesburg op die SAUK-televisieprogram Die Goeie Aarde (wat landswyd uitgesaai is), ook sy eie episode "Hart van die Swartland", met Annie Basson wat die teks en regie behartig. Die verteller is André Terblanché. Die dorp word beskryf as "klein", met 'n "koöperasie, 'n handelshuis, 'n bakhuis en 'n slaghuis." Die volgende unieke dorpselemente word uitgelig: die NG Sendinggemeente se brigade; die argitektuur en dorpsuitleg; die oorsprong van die naam Samou; die byname van die dorps- en plaasbewoners; die onderwys van destyds (in 'n wêreld sonder radio, wat geen Engels of Latyn geken of gepraat het nie); die kunsgalery; die poskantoor; die Carnegie-biblioteek; die Boerejode (Ivan Katz en Leon Goodman); die evangelis en plaaspredikant Saul Kayster ("Oom Boytjie"); die vark-, perde- koringboer Johan Kotzé van Alexandershoek; stories uit die streek; die rieldans, die askoek, die sitees en hanekokketiel; tradisionele Swartlandse disse by die Hanekoms (op die plaas Ebenhaezer, met die spyseniersdiens).

In die digter en boorling, M.M. Walters se koffietafelboek Die Swartland is my Tuisland (1990), wyk die ontologiese ("wat is?") nou voor die "nostalgiese reis" ("wat was?") en die verganklike, van kennisse, vriende en familie wat nie meer daar is nie. Tussen die swart-en-wit foto's van Siegfried Behm, tref die leser strofes aan van 'n wêreld wat gewyk het voor die uiters onpersoonlike moderniteit en vooruitgang, maar ook hoe bordjies verhang is:

Die Swartland is nie meer wat hy was nie, min het gebly uit my herinneringstyd: die plaashekke skitter nuwe eienaarsname vergete is die mense van die bossieveldtyd: [...] Die dorpshuis se tuin is vertrap en verlate, die winkel is weg want dis koöperasiekooptyd en die een wat in die maerjaer voorgeskiet het, is afgeskryf met die skuld uit die swaarboertyd.

Cornel Truter se toeristegids (1994) is in opdrag van die destydse Weskus-Streeksdiensteraad opgestel. Elke dorp kry in die boek sy regmatige plekkie en 'n kort historiese oorsig vir die dwalende besoeker. Moorreesburg word hier as die tweede grootste dorp in die Swartland beskou en met sy twee hotelle as 'n ideale verblyfdorp uitgesonder, "waarvandaan dagtoere na omliggende plekke onderneem kan word". Die besienswaardighede wat in en om die dorp uitgelig word, is: die Koringbedryfmuseum, die Langgewens-proefplaas, die Weskus Streeksdiensteraad se hoofkantoor (vir streeksinligting), die Moorreesburg Koringboere Beperk (MKB)-koöperasie, die kalkfabriek buitekant die dorp, die Dirkie Uys-kunsgalery, die El Vie-borduurfabriek en die Seisoensfeeste (die landbouskou in September en die Oesfees/halfmarathon in November).

Van die dorpsgees (die genius loci) en dorpsgewoontes self kom mens teen hierdie tyd weinig te wete.

'n Nuwe tendens steek vanaf die 2000's kop uit: Op die kruin van kapitalisme, met sy verkwistende verbruikerskultuur, word die dorp en sy inwoners self gekommodifiseer tot 'n produk en ervaringspakket wat bemark word vir die vlietende verbyganger. Toeriste skryf oor die oppervlakkige - wat hul gesien, gedrink, verorber en besoek het, en waar verpoos, vertoef en oorgeslaap is, en oor allerlei luukshede; selfs die omliggende dorpe word met oorde in die buiteland vergelyk, maar bloedweinig oor die hart - die dorpenaars en dorpskultuur - self.

Nog in 2023 kom hierdie sin op Moorreesburg se toerismewebwerf voor:

The impression of a ‘one-horse town’ at first glance is largely deceptive, and those driving through without stopping are missing out on a number of goings-on.

Teen 2025 is dit duidelik wie die eintlike teikenmark geword het: stedelinge, wat 'n ongejaagde blaaskansie soek net 'n uur of wat se ry buitekant Kaapstad. Die toeris word seisoensverwisselende kleure (groen en goue graanlande), vriendelike dorpenaars, 'n perfekte wegbreekkans van die stadsgemaal, asook 'n ongeskonde plattelandse leefstyl - pure plaas - alles in een pakket belowe. Gasvryheid en natuurskoon word vooropgestel, al moet moderne geriewe bietjie inboet. Hierdie boeredorp bied die besoeker die geleentheid om die onontdekte skatte van die Swartland te ontgin.

Tydens 'n samespreking op Moorreesburg, tydens die 2025-Swartlandskou, word die vraag geopper "Hoe kan Kaapstad die Weskus help om sy toerismepotensiaal ten volle te benut en te bereik?" In 2024 alleen het 2,4 miljoen mense in Kaapstad vir twee nagte oorgebly. Daar is van die standpunt uitgegaan dat die toeriste wat Kaapstad besoek juis betrokke raak en meedoen aan die prosaïese lewensaktiwiteite van die inwoners. Dit is juis hierdie toeriste wat na die Weskus-distriksmunisipaliteit getrek moet word. Onder andere deur agritoerisme wat met die "vrolikheid, egtheid en vindingrykheid" as pakket aangebied moet word. Soos reeds genoem, slaap die gemiddelde toeris ten minste twee aande op 'n plek oor, en elkeen het sy eie individuele behoeftes waaraan voldoen moet word. Die kruks lê hoe mens hierdie besoekers langer in die omgewing of dorp kan hou - daarvoor is diversifisering nodig. Die hooffokus is "kos, die gemeenskap en die avontuur", maar ook "die ervarings, die gebeurtenisse en die aktiwiteite". Die produkte moet die storie vertel. Die dorpe en plekke moet ook nie slegs aan die buiteland bemark word nie. Voorts is mense haastig, hul tyd op 'n plek is min - daar kan nie tyd of geld gemors word deur nou eers te wonder watter trekpleister volgende besoek moet word nie; toeriste en reisigers en besoekers soek 'n vol program - wat waarde vir geld bied.

Besienswaardighede

Die Koringbedryfmuseum

Die Koringbedryfmuseum is in Piketbergweg geleë, die amptelike adres is Hoofstraat 134.

Hier word trekkers, ploeë, êe, saai-, sny- en dorsmasjiene, asook ander landbouimplemente en -metodes deur die eeue heen uitgestal. Hieronder tel tewens handskuurstene, meulstene, perdemeule, tot sover terug as die primitiewe skuurklippe. So ook meelsakke, knapsakke, swepe waarmee trekdiere in die perdemeulens aangedryf is, weegskale, siwwe, sense en sekels. Daarmee saam ook gerei wat by broodbak benodig is, soos siwwe, broodpanne en skoppe waarmee brode uit die bakoond gehaal is. Buitekant word 'n bakoond aangetref.

J. Fick van Caledon het in die 1957-1958-seisoen lid van die Koringraad geword en hom vir 'n koringmuseum beywer, maar daarvan het dadels gekom.

Sowat 'n dekade later, omstreeks 1967, skiet 'n soortgelyke gedagte by die Weskus-Ontwikkelingsvereniging wortel. Dit is nie genotuleer wie presies die vader van die gedagte was nie, maar algou word die "aanvoerder" of "stukrag" van die koringbedryfmuseum P.S. Marais, Lid van die Volksraad (LV) van Moorreesburg. Die bestuursvergadering van die Weskus-Ontwikkelingsvereniging het op 8 November 1967 plaasgevind, en daar is op Moorreesburg besluit, omrede die dorp in die hartjie van die koringstreek geleë is. By hierdie vergadering is die museumbestuur gekies. Die voorsitter, Jan Kotzé (van Boesakskraal, Vredenburg), rig 'n brief op 12 Februarie 1968 aan die Stadsraad van Moorreesburg om te verneem of daar 'n geskikte terrein en/of gebou sal wees vir die museum.

Wat nou volg, is twee uiteenlopende datums wat glad nie strook nie.

Richter en die toerismewebwerf van 2017 (inligting wat ook in 'n Netwerk24-artikel van 2019 herhaal is) voer aan die aankoop van die ou NG Sendingkerk (erf nr. 589) het op 3 Mei 1968 geskied.

Lochner verskaf 'n ander datum, om enkele redes. Op 30 Mei 1968 ontmoet dr. J. Op'thof, sekretaris van kultuursake, en bovermelde P.S. Marais, en daar word toe eers besluit op die ou NG Sendingkerk wat as museum ingerig moet word. Die Stadsraad het op aanbeveling van die Departement van Gemeenskapsbou die Sendingkerk van die Sendingkerkraad teen R2 000 gekoop, en dié koop is deur die betrokke departement op 24 Oktober 1968 bekragtig.

Die voorsitter van die eerste vergadering van die Museumkomitee (op 4 November 1968), P.S.M. Hanekom, het onder meer die inisiatief geneem om die oudhede in te samel.

In die Staatskoerant van 2 Oktober 1970 word die museum, deur die administrateur F.D. Conradie , geproklameer tot volwaardige provinsiale museum. Amptelik is die Koringbedryfmuseum egter Proklamasie 294 van 22 September 1970.

Omrede die grond rondom die museum te klein was vir die ontwikkeling, het die NG Moedergemeente Moorreesburg se Kerkraad die hele terrein rondom die museum ook geskenk.

Die eerste kurator, R.S. Baard, is op 1 April 1972 aangestel.

Die gebou is ook in 1972 teen 'n bedrag van R4 495 gerestoureer en omhein.

Op die groot oesfees, gehou tydens die naweek 13-15 Oktober 1972, is naburige dorpe ook betrek. Uitstallings is gehou van oudhede, maar ook 'n optog van sierwaens en ander voorstellings is aangebied. Die Saterdag, 14 Oktober, het die administrateur, A.H. Vosloo, sy rol as feesredenaar beklee. Die Sondag, 15 Oktober, is die verrigtinge afgesluit met 'n kerkdiens wat deur moderator J.D. Vorster gelei is.

In die Suid-Afrikaanse Panorama van Januarie 1973 (met 'n bydrae oor die Koringoesfees wat vanaf Saterdag, 7 Oktober tot Sondag, 15 Oktober 1972 gestrek het), staan die volgende inskrywings:

Suid-Afrika se koringboere boer deesdae intensief en gemeganiseer. Dit het veroorsaak dat in die Swartland, byvoorbeeld, slegs 'n handjievol werkers op 'n plaas aangetref word. Die trekker, die platsnyer, stroper en baler het hulle en die sekel, sens en losgooisnymasjien vervang. Die werkers is in ander sektore van die landsekonomie opgeneem, maar die werktuie van gister se lot was onbeslis. Die gedagte om dié implemente vir die nageslag te bewaar, het in 1968 beslag gekry. Ná oorlegpleging met die provinsiale administrasie van Kaapland is besluit om 'n provinsiale koringbedryfmuseum op te rig. Die plek was Moorreesburg, waar die dorp se ou sendingkerk vandag nog staan. Die Swartlandse Koringmuseum, wat ook as motivering van die sentrale oesfees op Moorreesburg gedien het, word deeglik beplan. Die voltooiing daarvan, waarskynlik binne 'n dekade of twee, stel 'n groot kompleks in die vooruitsig: die bestaande kerkgebou wat reeds opgeknap is, 'n tradisionele Kaaps-Hollandse woning, 'n trapvloer en verskeie ander outydse geboue waarin groter museumstukke gehuisves sal word. Intussen is heelwat oudhede versamel, o.m. strooigaffels, 'n graanskop, 'n handmeulsteen, 'n meelkis, 'n losgooier, skepelmate, en 'n Ransome-dorsmasjien en die stoommasjien waarmee dit aangedryf is. 'n Beheerraad van tien sal die totstandkoming en ordening van die kompleks beheer. [...] Moorreesburg se fees het op 12 Oktober met 'n kaas-en-wyn-onthaal momentum gekry. By dié geleentheid het mnr. P.S. Marais, L.V., mev. Jata Rust as sentrale oesfeeskoningin gekroon. Twee dae later het 'n kleurvolle optog, waaronder sierwaens van die meeste Swartlandse dorpe, deur Moorreesburg se strate na die sportterrein beweeg. Dáár het die koninginne van die omliggende dorpe hul museumbydraes aan die sentrale feeskoningin vir bewaring oorhandig.

Dit sou egter nog 6 jaar duur voordat die museum kon open.

In 1974 het die hooftegnikus van museumdienste, J.R. Laenen, 'n aanvang geneem om die uitstallings te beplan, en hiervoor het hy die hulp van Gawie Fagan, die argitek, in 1975 benodig. Die skaalmodel wat voorgestel is, was nog teen 1979 presies waar dit was, grootliks te wyte aan die gebrek aan fondse. Daarom was die uitstallings nog beknop; die groot werktuie moes vir eers elders bewaar word. Spesiale melding word ook gemaak van S.P. (Faan) du Toit wat die restourasie van die oudhede gedoen het.

Uiteindelik is die museum op Vrydag, 10 Februarie 1978 amptelik geopen deur O.A. Saaiman, Lid van die Uitvoerende Komitee (LUK), in medewerking van dr. Hey en E. Hayden.

1979 is begin met die uitbreiding van die terrein; 'n byvoeging is 'n staalskuur om die groot toonstukke en plaasimplemente te huisves, soos die houtploeë, losgooiersnymasjien, van die eerste trekkers en stropers wat in Suid-Afrika ingevoer is, selfbindmasjiene, blikdorsmasjiene en 'n Frick-ghwanosaaimasjien. Teen 1994 het die Koringbedryfmuseum drie skure as uitstalruimtes gehad.

Die hooftema van die die museum is: 'Om die koringbedryf in al sy variante vorme van die koms van Jan van Riebeeck uit te beeld'.

Die leuse van die museum lui by die opening: "Ons erfenis is vir ons mooi."

Volgens Richter het Sasko R45 000 vir die oprigting van 'n koringmuseum op Moorreesburg bewillig; 'n byskrif in Die Burger van 1 September 1993, op bl. 7, sê spesifiek: Die Koringbedryfmuseum het onlangs 'n stewige hupstoot gekry toe SASKO in die Paarl R50 000 aan die museum geskenk het

Van die beskikbare besoeksyfer koolstofdateer uit 'n 2002/2003-jaarverslag: 4 792 besoekers in een jaar se tyd.

Hoe uniek die museum is, bly 'n twispuntjie. Blykbaar is die Koringbedryfmuseum maar een van twee ter wêreld; die ander een is die Hepburn Museum of Wheat in Saskatchewan, Kanada. Nog vóór die millenniumwending is aangevoer dit was een van drie ter wêreld. In daardie geval is die ander museum seker in Echallens, in die Kanton Vaud, Switserland geleë, genaamd die Maison du blé et du pain (letterlik: Huis van Koring en Brood). Sy oorsprong begin met 'n koring- en broodfees in 1978.

Hierdie getal (drie) word sonder veel uitbreiding net so herhaal op die toerismewebwerf van 2009, in 'n museumbrosjure van 2009, op die toerismewebwerf van 2023, en sowaar ook in die Amptelike Jaarboek 2022/2023. Daar was in 2016 sprake van 'n Chinese Koringmuseum (小麦博物馆) wat in Jiaozuo, Henan, China geopen is; hy is in 2024 wel nog in volle bedryf. In 1975 was daar voorheen 'n koringmuseum in Ritzville, Washington, die VSA, genaamd die Dr. Frank R. Burroughs Wheatland Museum, waar uitstallings van die koringgeskiedenis, koringbou en die verwerking van koring ten toongestel is.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Monumente

Johanna van der Merwe

Standbeeld van Johanna van der Merwe

In 1938, ter herdenking van die Groot Trek, was daar 14 trekroetes waarvan die Noordweste-trek (Moorreesburg tot Klerksdorp) maar een was.

Voor die ou stadsaal in Moorreesburg (vandag in Kerkstraat) op 'n granietvoetstuk, staan daar 'n bronsstandbeeldjie van 'n Voortrekkermeisie genaamd Johanna van der Merwe. Dit beeld haar met 'n fakkel in die regterhand uit; haar linkerhand rus op 'n wawiel. Die fakkel en die wawiel beeld die vrouebydrae tydens die Groot Trek uit: om die lig van die Christelike beskawing na die binneland van Suid-Afrika te bring. Die beeld is deur die Vroue-Landbouvereniging (VLV) geskenk en in 1954 deur die Munisipaliteit Moorreesburg opgerig.

Op die plaatjie staan die volgende bewoording:

Ossewatrek Johanna van der Merwe Op die pad van Suid-Afrika 15 Sept 1938.

Vir die gedenktrek, wat deur die ATKV gereël is, is die kakebeenwa deur die familie Van der Berg van die plaas Keurbosfontein, agter die Rooiberg, distrik Ladismith, geskenk. Op Vrydag, 2 September 1938, het mnr. Koos van der Berg die wa persoonlik vergesel en ongeveer 'n myl buitekant die dorp (Ladismith) die reëlingskomitee tegemoet gegaan. Later het perderuiters in boeredrag die wa tegemoet gegaan. Agter die pastorie, by die Ou Uitspanning, was daar 'n skare mense wat na die wa kom kyk het. Die wa is daarna deur die dorp getrek, en teen om en by sononder is hy op die Ou Uitspanning uitgespan. Groot kampvure het reeds gebrand vir die vleisbraaiery.

Voordat die wa Ladismith verlaat het en per trein na Moorreesburg gestuur is, is allerhande geskiedkundige stukke en voorwerpe saamgegee: onder meer van 'n tonteldoos tot 'n lang bamboessweep. Wat hier ook opval is die gees van welwillendheid en opoffering waarmee almal saamgeklap en ietsie bygedra het: so is daar mnr. I. W. van Tonder wat die seil vir die watent geskenk en op eie koste laat aanbring het; Adriaan Oosthuizen (werksaam by Standard Bank) wat 'n teerputs geskenk het; Wiep Snyman wat 'n remskoen (ouer as 110 jaar, maar wel in ongeskonde toestand) geskenk het; mnr. Johnson wat twee jukke met rieme en stroppe geskenk het; Gert van Zyl wat 'n sweep met die stok, asook Hans Kok en Japie Rowan wat jukke met stroppe geskenk het; J. H. Hofmeyr, van Amaliënstein, wat osse geleen het om die wa van die plaas af te trek; Jan L. Joubert wat 'n skaar van 'n ou houtploeg geskenk het - sodat dit deel van die wa en sy uitrusting kon uitmaak; so ook mnr. Volschenk, van Grootrivier, wat die ou tonteldoos oorhandig het.

Binne 'n kort tydjie kon die reëlingskomitee 'n perdekommando van oor 'n honderd onder leiding van mnr. Dirk Kotzé saamstel, wat die trek deur Moorreesburg en tot myle buitekant die dorp "geleide gedoen het".

Op Donderdag, 15 September 1938, is sowat 4 000 mense in Voortrekkerdrag by die stadsaal te Moorreesburg teenwoordig. Die predikant van die NG Gemeente Moorreesburg, ds. J.A.R. Volsteedt, het die oggendgodsdiens voor die stadsaal waargeneem, met Psalm 121 as vertrekpunt. Sy boodskap aan diegene geklee in Voortrekkerdrag was dat hulle, net soos hul vrome voorgeslag, op reis is na 'n lewens- en ewige bestemming en die Allerhoogste tot gids moet kies. Daarna het mnr. Attie Visser (sekretaris van die Kaapse tak van die ATKV) die Moorreesburgers bedank, en ds. A.D. Lückhoff het toe in gewyde stilte die ossewa gedoop: "Johanna van der Merwe". Ds. Volsteedt het namens Moorreesburg 'n ou Statebybel wat in 1661 in Amsterdam gedruk is as geskenk aan die trek oorhandig. Onderwyl Die Stem van Suid-Afrika gesing is, het die eerste skof van die lang tog begin. Ter nagedagtenis aan die begin van die Trek is 'n klipstapeling begin wat later as eerste baken saamgemessel sou word.

Ds. Lückhoff was die trekleier en mnr. Attie Visser die hulp, of "wakommandant".

Voor op die wa het van die distrik se oudste inwoners gesit, by name Martin Dippenaar (75); die 91-jarige Aletta Slabbert kon weens siekte nie loop nie - op haar versoek is sy na die wa gedra. Coenraad Albertyn (75) "het ligvoet met die tou in die hand voor die flukse span rooi Afrikaners rondgespring". Voor het die kommando in gelid gery, en agter hulle 'n stoet juigende manne, vroue en kinders in die gevolg - vir myle lank in 'n dag wat al hoe warmer geword het. Heelwat mense het hul sakeondernemings en plase vir een dag laat staan; om tot die aand toe by die trekgeselskap te kan bly. Die skare het al singende na die plaas Taaibosvlei gestap.

Hierna het Koringberg onder leiding van ds. J.J.D. Malan die trek ontvang by Taaibosvlei, "agt myl" buitekant Moorreesburg (vanaf die stadsaal self, eerder om en by 14 km). Ook mnr. Japie Smit, van Moorreesburg, wat al agt-en-twintig mediese operasies deurgemaak het, het "agt myl" ver tougelei.

Op die plaas het 'n perdekommando van sewentig ruiters (met mnr. Thys Greeff aan die spits) en 'n groot aantal skoolkinders met die Voortrekker- en Unievlag die trek ingewag. Nadat die Voortrekkerprogram afgehandel is, het Koringberg se skoolkinders die Voortrekkervlag aan die trek oorhandig. Met die grootste vergunning van mnr. Koos Slabber (van Taaibosvlei), kon die span osse rustig in die jong gars wei. Hierna het die geselskap van Taaibosvlei af getrek na die ou Bergrivierbrug (want die huidige brug op die N7 is eers 1959 geopen). Die "Johanna van der Merwe" het ook die tweede naam "Armmanswa" bygekry: die wa moes tydens die trek die Noordweste se swaar beproefde boeregemeenskap laat moed skep het, maar ook in 'n jubelende menigte laat verander.

Langs die rivier, teen die skemer, het 'n groepie belangstellendes agtergebly om daar te oornag en deel te neem aan die aandgodsdiens gehou deur ds. J. C. van Niekerk, van Piketberg. Die tweede klipbaken is namens Koringberg langs die Nasionale Pad naby Taaibosvlei opgerig. Hierna is van die boere afskeid geneem, terwyl ander nog vir myle verder saamgeloop het. Ander, soos die einste Martin Dippenaar, het geweier om van die wa af te klim - "Ek ry saam tot julle my wegja!" Toe die namiddagskof na die Bergrivierbrug aangepak is, het drie hoera's opgegaan.

Die volgende dag, Vrydag, 16 September 1938, het die wa op Piketberg deur 'n ereboog gery.

VOC-Seinkanonne

Die kanon (2021), wat nie meer daar staan nie

Voor 2022/2023 sou mens op foto's opmerk hoe die "Johanna van der Merwe" haar plek tussen die groot kanonne volgestaan het.

Op 30 Augustus 2022 word 'n kennisgewing deur die Swartland Munisipaliteit uitgereik van 'n voorgenome verskuiwing van 'n VOC-seinkanon na die plaas Kanonberg, 12 kilometer suid-oos van Moorreesburg. Die Kanonvereniging van Suid-Afrika bevind die seinkanon (links van die standbeeld vanaf Kerkstraat gesien) is in 1963 deur die voormalige eienaar van Kanonberg aan die destydse Moorreesburg Munisipaliteit geskenk. Wat hierdie kanon egter besonders maak is dat hy oorspronklik deel van die VOC se Kaapse seinstelsel uitgemaak het. Dit sou burgers bulderend waarsku wanneer vyandelike skepe aan die kus opgemerk is, sodat hulle gereed kon maak om tot die aanval oor te gaan. Hierdie kanon in die besonder maak die laaste een van die 12 kanonne uit wat nié op sy historiese plek, op die oorspronklike seinroete, staan nie. Nou wil die Kanonvereniging die oorspronklike perseel restoureer en die oorspronklike kanon op sy oorspronklike voetstuk/slee plaas - "vir toeriste wat die historiese seinkanonroete wil volg".

Die ander kanon aan die regterkant van "Johanna van der Merwe" was 'n skenking van die Kasteel in Kaapstad, en is waarskynlik 'n ou herwonne skeepskanon. Daarom sal dit nie verskuif word nie.

Beswaardes kon voor 16 September 2022 hul vertoë aan die munisipaliteit rig. Verder lui die kennisgewing: "Die voorneme is verder om die VOC-kanon met ‘n soortgelyke historiese artefakt te vervang."

Daardie soortgelyke historiese artefak is teen 2023 'n ploeg wat groen en geel geverf is.

Walters-brug
Die Walters-brug, soos die brug in Piketbergweg bekend staan, is ingewy in 1961, en vernoem na Matthys Michielse (Pappie) Walters.

Labirint

In Op pad in Suid-Afrika (2014) word die doolhoffie so omskryf: "labirint met 11 sirkels en wat geskoei is op die Middeleeuse labirint in die Chartres Katedraal in Frankryk. Dit is van gruis, leiklip en kwarts gebou". Gaan mens dieper in die internetargief in, vind mens omstreeks 2006 'n terloopse vermelding daarvan op Moorreesburg se voormalige webwerf, moorreesburg.net. Die naam duik ook op in Holistic Holidays in South Africa (2005). Dit is in Langstraatpark geleë.

Reënval

Sedert omstreeks 1900 tot ongeveer 2009 is die reënvalsyfer vir die Moorreesburg-omgewing gemiddeld 384 mm per jaar.

Vir die dorp self kan die volgende jaarlikse reënvalsyfers tussen 1959 en 1978 vergelyk word. Tot 1974 is die reënval nog in duim gemeet, vanaf die jaar 1975 in millimeter (daar is 25,4 mm in 1 duim).

Jaar	Reënval	Jaar	Reënval
1959	13,09 dm. (332,486 mm)	1969	11,34 dm. (288,036 mm)
1960	10,99 dm. (279,146 mm)	1970	13,40 dm. (340,36 mm)
1961	12,87 dm. (326,898 mm)	1971	9,28 dm.   (235,712 mm)
1962	20,39 dm. (517,906 mm)	1972	12,04 dm. (305,816 mm)
1963	12,87 dm. (326,898 mm)	1973	13,62 dm. (345,948 mm)
1964	15,82 dm. (401,828 mm)	1974	26,18 dm. (664,972 mm)
1965	13,32 dm. (338,328 mm)	1975	362,6 mm (14,27559 dm.)
1966	12,61 dm. (320,294 mm)	1976	494,8 mm (19,48031 dm.)
1967	14,05 dm. (356,87 mm)	1977	599,2 mm (23,59055 dm.)
1968	17,16 dm. (435,864 mm)	1978	267,7 mm (10,53937 dm.)

Die gemiddelde jaarlikse reënval vir die tydperk 1959 tot 1978 is afgerond 14,85 dm. of 377,08 mm.

Sterrekunde

Uit Nicolas-Louis de Lacaille se Journal historique du voyage au Cape de Bonne-Espérance (1751-53) is dit moeilik om vas te stel of hierdie Franse sterrekundige deur die gebied gereis het, wat later Moorreesburg se grense sou uitmaak. 11 September 1752 word die tog voortgesit vanaf Groenkloof (eiendom van mnr. Bestbier, wat De Lacaille vergesel het) na Piketberg. Daar is by "Nyle-Kraal" middagete geniet, en by "Schaffplaats Fonteyn" oorgeslaap. (nous allâmes dîner au Nyle-Kraal, & coucher à Schaffplaats Fonteyn [...]). Dîner kan sowel "aandete geniet" as "middagete geniet" beteken, maar dit lyk net onlogies om met die hele entourage van twee waens, ses perde, ses osse en agt slawe nog 20 kilometer af te lê in die aand.

R. Ravenhart vertaal die Engels met "we dined". Die Duitse vertaling gee: "Mittags speiseten wir zu Nyl-kraal und Abends nahmen wir unser Nachtquartier zu Schaafplatz-Fonteyn".

R. Ravenhart glo "Nylen-Kraal" is eintlik Uylenkraal (33°12'53,4"S 18°23'38,0" O), wat in 1976 'n treinstasie is (sowat 26,5 kilometer suidwes van Moorreesburg), en Schaffplatz Fonteyn moes naby die "Koperberg" [eintlik Koperfontein!] treinstasie geleë gewees het. Indien waar, is dit opmerklik hoe die treinspoor van 'n anderhalfeeu later deur dieselfde roete beïnvloed kon gewees het.

Schafplaatsfontein ( 33°06'14,7" S; 18°27'23,3" O ) lê klaar bietjie noordwes van Moorreesburg, maar is steeds 'n stywe entjie daarvandaan. Op die 12de September, om halfelf die oggend, is die Bergrivier bereik. En, omrede die winter pas verby was, is die rivier baie diep, maar nie juis breed nie (la riviere y est fort profonde, quoique peu large). Alles moes van die waens afgepak en oorgedra word, voordat die wa deur die beeste deurgetrek kon word. Toe De Lacaille klaar by Piketberg die baken opgestel en die nodige berekeninge gedoen het, gee hy ewe skielik weer antwoord op Riebeek-Kasteel.

Maar iets veel interessanter sou omtrent 200 jaar later op 'n middag in Augustus 1951 gebeur, toe 'n klein meteoriet geval het. Die voorman en die aantal plaaswerkers het 'n entjie vanaf die plaaswoning op die plaas Leeuenkuil buite Moorreesburg gewerk, toe 'n geluid in die hemel hul aandag trek. Byna onmiddellik het 'n klip 'n entjie daarvandaan geval. Die voorman het eers versigtig probeer vasstel of dit nie 'n bom is nie, dit later opgetel en aan die plaaseienaar gegee. Die klip het so " 'n paar pond" geweeg. Mense was nogal opgewonde oor die gebeurtenis. Daar word vertel: die getroue ou huishulp het gesê sy gaan nou wegtrek, "omdat die Here self ons nou met klippe begin gooi."

Wapens

Munisipaliteit (1) — Die munisipale raad het op 'n stadium 'n skynheraldiese "wapen" gebruik wat 'n anker, 'n ramskop, 'n keper en 'n graansilo uitbeeld.

Munisipaliteit (2) — Teen 1966, het die raad 'n heraldiese wapen in gebruik geneem: Deurgesny, 'n golwende dwarsbalk belaai met 'n staande merinoram vergesel in die skildhoof van twee Morekoppe en in die skildvoet van 'n koringgerf. Die helmteken was twee gekruiste visse en die wapenspreuk "Domine dirige nos" (Here, rig ons; Here, lei ons).

Munisipaliteit (3) — 'n Nuwe wapen is in 1983 by die Buro vir Heraldiek geregistreer : Verhoogd gekanteeld deursnede van rooi en goud, in die skildhoof 'n staande silwer merinoram, op 'n verhoogde gewelfde swart skildvoet, 'n goue koringgerf. Die helmteken was twee regopgeplaaste rooi visse met goue vinne. Die wapenspreuk het onveranderd gebly.

Bekende boorlinge

• Helena Lochner - 1892, Afrikaanse skryfster.
• Hugo Amos Rust - 1893, Ambassadeur van die RSA in Nederland.
• Admiraal J.C. Walters - (9 Januarie 1919), hoof van SA Vloot.
• Kaptein Jan Jacobus Floris Carstens - (19 Julie 1919), bevelvoerder van die Vlootopleidingsbasis SAS Saldanha.
• Chris Koch - 1927, Springbokrugbyspeler.
• M.M. Walters - 1930, Afrikaanse satiriese digter.
• Annie Basson - 1938, Afrikaanse aktrise en regisseuse.
• Winnie Rust - 1939, Afrikaanse skryfster.
• Schalk du Toit - 1948, NG Kerk-predikant.
• Dirk Jacobus Smit - 1951, VGK-predikant en teoloog.
• Dalene Müller (née Bester), skryfster van Skryf Afrikaans van A tot Z, vertaler, hoofsubredaktrise by Die Burger en Huisgenoot.

Sien ook

• Moorreesburg (kiesafdeling)
• Wellington (kiesafdeling)
• Lys van dorpe in Suid-Afrika

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Moorreesburg.