Saldanha

Saldanha
Dorp
Saldanha se strand
Saldanha  Saldanha se ligging in Wes-Kaap
Koördinate: 32°59′52″S 17°56′44″O
Land	Suid-Afrika
Provinsie	Wes-Kaap
Distrik	Weskus
Munisipaliteit	Saldanhabaai
Oppervlak
• Totaal	17,36 km2 (6,70 vk. myl)
Bevolking  (2011)
• Totaal	28 142
• Digtheid	1 621/km2 (4 200/vk. myl)
Rasverdeling (2011)
• Wit mense	13.5%
• Indiërs/Asiërs	1.4%
• Bruin mense	54.3%
• Swart mense	29.9%
• Ander	0.9%
Taal (2011)
• Afrikaans	70.3%
• Xhosa	19.6%
• Engels	7.0%
• Ander	3.1%
Poskode (strate)	7395
Poskode (posbusse)	7395
Webwerf	http://www.saldanhabay.co.za

Saldanha vanaf 'n koppie in die middedorp gesien.

Saldanha is die naam wat die meeste in die omgang gebruik word vir die dorp aan die Kaapse Weskus, terwyl Saldanhabaai tans meestal beperk word tot verwysings na die munisipale gebied Saldanhabaai. Die dorp is aan die noordekant van Saldanhabaai, 140 kilometer noord van Kaapstad met 'n bevolking van 28 142 (2011-sensus). Die dorp het 'n groot ysterertsbedryf (Saldanha Steel) en 'n militêre hawe (met 'n vlootopleidingskool en die Suid-Afrikaanse Militêre Akademie) benewens 'n belangrike watersportgebied vir toeriste.

Geskiedenis

Die stad en die baai met dieselfde naam is vernoem na die Portugese admiraal António de Saldanha, wat Tafelbaai in 1503 besoek het en dit Saldanhabaai genoem het. In 1601 het die Nederlandse seevaarder Joris van Spilbergen na die huidige Saldanhabaai gevaar en, met die veronderstelling dat hy by die huidige Tafelbaai was, die baai Saldanhabaai genoem. Sedertdien het hierdie naam in gebruik gebly en die oorspronklike Saldanhabaai is na Tafelbaai herdoop.

Die Cochokwa het in die baai gewoon tot die aankoms van die Europeërs, wat deur Jan van Riebeeck 'Saldanharen' genoem is. Hulle het skape en beeste in ruil vir koperware en tabak met die Hollanders by die fort op Tafelbaai verhandel. In September 1652 het van Riebeeck 'n boot na die baai gestuur om die potensiaal daarvan te ondersoek. Hy het verneem dat die Franse die baai as 'n voorradepos gebruik het vir hul reise na die Franse Asiatiese kolonies. In 1658 het die VOC se 'Vrijburgers' die reg verkry om in die baai te hengel en die vis te verhandel in die VOC se permanente handelspos by Tafelbaai. 'n Vyfde daarvan moes gesout of gedroog word. Die Vryburgers het hierdie reg tot 1711 behou en klein hutte op die kuslyn gebou vir die berging van hul nette.

Omdat die Nederlanders bang was dat die Franse 'n permanente handelspos op die baai sou vestig, is 'n militêre pos in 1666 gestig. Die Franse het dit egter reggekry en die wagte verdryf. In 1667 het die Nederlanders dit weer herower en in April 1669 is 'n sterker militêre pos gestig, beset deur 12 man, asook 'n posagentskap. In 1670 het die Franse dit teruggeneem, maar kort daarna het die Nederlanders dit teruggeneem en toe gehou tot 1795. Die eienaarskap van die VOC is op 19 April 1672 gelegitimeer toe Arnaut van Overbeeck die gebied van Houtbaai tot Saldanhabaai by die Khoikhoi gekoop het vir die som van 4000 Spaanse matte.

Tydens die Tweede Khoikoi-Hollandse Oorlog (1673-1677) is die baai verlaat, maar onder die volgende goewerneur, Simon van der Stel, is die ontwikkeling van die baai hervat. Hy het 'n reeks plase van Tafelbaai tot Saldanhabaai (die area wat Overbeeck gekoop het) laat bou. In 1689 is die Cochokwas verslaan deur 'n gesamentlike leër van hul teenstanders die Charingurikwa en die Namakwa, en dit het veiliger geword vir die Hollanders om hulle daar te vestig. In 1711, toe hy reeds afgetree het, het Van der Stel die huurregte vir vyf jaar verkry om Kaapse pelsrobbe te vang en te jag, maar is 'n jaar later dood. Twee jaar later het 'n pokke-epidemie die plaaslike Khoi-stamme vernietig en visvang in die baai tot stilstand gebring. Tussen 1729 en 1738 is die baai deur die Nederlanders gekarteer, maar weens die gebrek aan drinkwater is Simonsbaai verkies om skepe te voorsien.

In 1781 is vyf Nederlandse VOC beamptes in die baai deur Britte onder George Johnstone gevange geneem. In 1796 het 'n Bataafse eskader onder leiding van admiraal Engelbertus Lucas gepoog om die belange in Oos-Asië teen die Britte te beskerm. Hy sou hierin gehelp word deur 'n Franse eskader, wat egter nie opgedaag het nie. In afwagting hiervan het hy in Saldanhabaai vasgemeer, maar in plaas van die Franse het 'n reusagtige Britse eskader onder George Keith Elphinstone die baai binnegekom, waarna hy op 17 Augustus 1796 oorgegee het. 'n Jaar vroeër was die Kaapkolonie reeds in die hande van die Britte. Die Britse administrateur George Macartney het gedink om die baai in 'n vlootvesting te verander ('n soort suidelike Gibraltar), maar die gebrek aan drinkwater en die terugkeer na Nederlandse bewind in 1801 het hierdie plan verhoed. Nadat die baai in 1806 deur die Britte herower is, is die idee nie verder ontwikkel nie. Vir die res van die 19de eeu het Saldanha 'n klein dorpie aan die baai gebly.

Tydens die Tweede Boereoorlog het die baai skielik weer gewild geword toe Tafelbaai nie meer kon klaarkom met die groot getalle Britse skepe wat die troepe voorsien het nie. Dit het gelei tot 'n herontdekking van die baai en planne om 'n spoor- en watervoorsieningstelsel na Saldanha te bou, maar die owerhede in Kaapstad het geen voordeel in die ontwikkeling van die baai gesien nie en het hierdie planne verwerp.

Aan die einde van die oorlog het 'n verslag van JGW Leipoldt dit egter aan die owerhede duidelik gemaak dat die verdediging van die baai ernstig gebrekkig was en nuwe planne is in die 1920's vir die baai opgestel; hierdie keer vir 'n lugbasis en duikbootbasis en later vir 'n reeks forte. Dit het egter deur 'n gebrek aan belangstelling en weens die feit dat die Admiraliteit in Kaapstad 'n geldtekort gehad het, gesloer. Daar is vir die Britse regering in Londen gewag om met geld vorendag te kom. Dit het verander toe oorlog in 1938 begin dreig en die Britse regering sy baaie beter wou verdedig. Saldanhabaai sou 'n betonfort met mobiele Mark XIX-gewere en elektriese beligting vir verdediging hê. Die plan is aanvanklik gelos, maar in 1942 het die baai verdediging aan beide kante van die ingang gekry. Dit was die voorspel tot die ontwikkeling van Saldanha.

Die Suid-Afrikaanse ingenieurskorps het 'n drinkwaterpyp uit die Bergrivier na die terrein aangelê en 'n vlootopleidingskool en die Suid-Afrikaanse Militêre Akademie het ontstaan. Die groei van die plek was hoofsaaklik te danke aan die koms van groot maatskappye soos Saldanha Steel, Duferco en Namakwa Sands. Daarbenewens verskaf die Sea Harvest-vismaatskappy, wat hoofsaaklik seekos vang en verwerk, werk aan 'n groot deel van die bevolking.

Die huidige ertshawe is deur die Salcon-konstruksiekonsortium gebou, waaraan onder meer Ballast Nedam deelgeneem het. Hierdie hawe is in die tydperk 1975-1980 gebou. Die spoorlyn van die binneland na die hawe is deur 'n Franse maatskappy gebou. Hierdie spoorlyn was nodig vir die vervoer van ystererts van die binneland na die hawe.

Wapen

Saldanha was van 1954 tot 1975 'n munisipaliteit. Die raad het in 1962 'n wapen by die Kaapse Provinsiale Administrasie geregistreer: In goud, 'n halwe swart adelaar met uitgespreide vleuels uitkomend uit 'n blou skildvoet belaai met twee golwende silwer dwarsbalke, in die skildhoof 'n dwarsgeplaasde rooi sleutel.

Sien ook

• Lys van dorpe in Suid-Afrika