Baba Jaga

Baba Jaga deur Iwan Bilibin.

Baba Jaga (Russies: Баба-Яга) is in Slawiese mitologie die heks, die towenares, die wilde ou vrou. Sy kan ook ’n woudgees wees wat ander geeste lei.

Etimologie

Die naam wissel in die onderskeie Slawiese tale. Dit is Baba Jaga in Pools, Ježibaba in Tsjeggies en Slowaaks. In Sloweens is die woorde omgeruil en word dit Jaga Baba. In Russies is dit Баба-Яга, in Bulgaars Баба Яга en in Oekraïens Баба Яґа (die laaste drie getranslitereer as Baba Jaga).

In Suid-Slawiese tale en tradisies is daar ’n soortgelyke ou heks: Baba Roga (Kroaties en Bosnies) en Баба Рога (Macedonies en Serwies).

Die naam Baba Jaga bestaan uit twee elemente. Baba beteken "ouma" of "ou vrou" in die meeste Slawiese tale. Jaga is ’n verkleinwoord van die Slawiese naam Jadwiga, hoewel etimoloë soms verskil oor waar die naam vandaan kom.

Volksverhale

Die Rooi Ruiter, deur Bilibin

In Russiese volksverhale word Baba Jaga uitgebeeld as ’n ou vrou wat deur die lug vlieg op ’n stamper (van ’n vysel). Sy gebruik die stamper as ’n roer en vee haar spore dood met ’n besem gemaak van silwerberkehout. Sy woon in ’n houthut wat rondbeweeg op ’n paar dansende hoenderpote en omring is deur ’n heining met ’n kopbeen op elke paal. Een paal kort gewoonlik ’n kopbeen; daar is dus plek vir die kopbeen van die verhaal se held. Die sleutelgat in die voordeur is ’n mond vol skerp tande. In party volksverhale is die deur aan die ander kant van die hut en kan die held dit nie sien nie totdat hy ’n towerspreuk sê: "Hut, o hut, draai jou rug na die woud, jou voorkant na my." So dwing hy die hut om om te draai en kan hy die deur sien.

In sommige verhale is haar huis verbind met drie ruiters: een in wit geklee op ’n wit perd met ’n wit tuig (Dag), ’n rooi ruiter (Son) en ’n swart ruiter (Nag). In haar huis werk onsigbare bediendes. As iemand haar na die ruiters vra, sal sy verduidelik, maar as iemand na die bediendes vra, kan sy hulle doodmaak. Baba Jaga is soms ’n goeie en soms ’n slegte mens. In sommige stories help sy mense, in ander vang sy kinders en dreig om hulle te eet. Om haar hulp te vra is gewoonlik gevaarlik. Klem word gelê op behoorlike voorbereiding, goeie maniere en ’n reinheid van gees.

In die volksverhaal Wasilissa die Mooie, wat opgeteken is deur Aleksander Afanasjef (Narodnije Roesskije skazki, vol. 4, 1862), word aan die meisie drie onmoontlike take gegee wat sy uitvoer met behulp van ’n towerpop wat haar ma vir haar gegee het. Wasilissa word na Baba Jaga gestuur en word deur haar gevange geneem, maar die heks se bediendes – ’n kat, ’n hond, ’n hek en ’n boom – help haar ontsnap omdat sy vriendelik met hulle was. Op die ou end word Baba Jaga in ’n kraai verander. Net so word prins Iwan in Die dood van Kosjtsjei die Onsterflike gehelp deur diere wie se lewe hy gespaar het.

Baba Jaga in Poolse volksverhale verskil in sekere opsigte. Haar huis het byvoorbeeld net een hoenderpoot. Slegte hekse wat in gemmerbroodhuise woon, word ook Baba Jaga genoem. Sy vlieg op ’n mop rond met swart en rooi gestreepte klere.

In sommige verhale, soos Die Veer van Finist die Valk, ontmoet die held nie net een Baba Jaga nie, maar drie. Sulke getalle is gewoonlik ’n goeie teken, omdat dit aan die prins raad of towergeskenke of albei gee.

Hut op hoenderpote

’n Stoorkamer in Stockholm, Swede

Volgens Russiese volksverhale bly Baba Jaga, in die woorde van Aleksander Poesjkin se Loekomorje (’n voorwoord tot sy fantasiegedig Roeslan en Ljoedmila), "in ’n hut op hoenderpote … met geen vensters en geen deure". Baba Jaga self gebruik dikwels die skoorsteen om in en uit haar huis te vlieg

Dit is moontlik die interpretasie van ’n doodgewone boustyl wat gewild is onder nomadiese jagtervolke van Siberië om voorrade te beskerm teen diere wanneer hulle vir lang tye van die huis af weg is. ’n Houthut sonder vensters en deure word gebou op stutte gemaak van stompe van nabygeleë bome. Die stompe, met hul wortels, gee die indruk van "hoenderpote".

In rolprente

Baba Jaga is ’n gewilde karakter van Russiese rolprente en tekenprente. Die film Wasilissa die Mooie deur Aleksandr Rou, waarin Baba Jaga voorkom, was die eerste rolprent met fantasie-elemente in die Sowjetunie. Georgi Milliar, ’n manlike akteur, het Baba Jaga gespeel in verskeie rolprente van die 1930's tot die 1960's, onder meer in Wasilissa die Mooie, Ryp, Die nuwe Avonture van die Gestewelde Kat en ander. Hy het ook al Kosjtsjei die Onsterflike gespeel.