Hertzogprys

Genl. J.B.M. Hertzog, na wie die prys vernoem is.

Die Hertzogprys is 'n bekroning wat toegeken word deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Dit word jaarliks toegeken aan 'n skrywer met hoogstaande werk, beurtelings, in die veld van drama, poësie of prosa. Die jaarlikse wenner word bepaal deur die sewe lede van die Letterkunde-kommissie. Dit word beskou as die hoogste eer wat 'n Afrikaanse skrywer kan toekom.

Agtergrond

Die Hertzogprys is die belangrikste prestigeprys in die Afrikaanse letterkunde en heet na een van die grootste kampvegters vir Afrikaans: genl. J.B.M. Hertzog.

Dit het in 1914 tot stand gekom deur 'n skenking van £1 200 wat genl. Hertzog vir dié doel gemaak het. Hy was in 1910 in 'n lastergeding gewikkel wat voortgevloei het uit sy stryd vir die onderrig van Hollands in die skole van die Vrystaat. Die geld het oorgebly uit 'n fonds vir die vereffening van genl. Hertzog se gedingkoste waartoe die Afrikaanse volk bygedra het en is deur hom onder beheer van die Akademieraad geplaas vir belegging en aanwending van die rente daarop vir 'n Afrikaanse letterkundige prys. Dit is gedoen ingevolge 'n notariële skenkingsakte, onder datum 27 Mei 1914.

Oorspronklik, so blyk uit die skenkingsakte, was dit 'n wedstrydprys vir ingesonde stukke, maar op 15 Februarie 1923 het genl. Hertzog skriftelik toegestem dat alle gepubliseerde boeke vanself in aanmerking mag kom. In 1928 is met genl. Hertzog se toestemming, soos in 'n brief van 3 April 1928 te kenne gegee, besluit om die drie literêre vorme, nl. prosa, poësie en drama, afsonderlik om die beurt te bekroon. Volgens voorskrif van die skenkingsakte self, kon tydens genl. Herzog se lewe veranderinge in die voorwaardes aangebring word met sy toestemming. Na sy oorlye mag dit geskied by eenparige besluit van die Akademieraad.

Gedurende enkele jare het ook "wetenskaplike prosa" vir die Hertzogprys in aanmerking gekom. So het prof. J. du P. Scholtz in 1943 die Hertzogprys ontvang vir "Die Afrikaner en sy taal" en dr. Coenraad Beyers in 1944 vir "Die Kaapse Patriotte". In 1946 is die afdeling "wetenskaplike prosa" afgeskaf. Hieruit het in 1947 die Akademieprys vir Geesteswetenskappe ontstaan, wat sedert 1955 bekend staan as die 'Stalsprys vir Geesteswetenskappe'.

Die bedrag van die prys is in 1964 deur die Akademieraad verhoog tot R2 000 (uit Akademiefondse), maar in 1966 het die Akademieraad besluit om terug te keer tot die voorskrifte van die skenkingsakte en om die prys te beperk tot die rente op die kapitaal. In 1974 het die prys R900 bedra. In 1978 is die prysgeld na R2 000 plus 'n goue medalje verhoog. Vanaf 1994 het Rapport Uitgewers 'n bykomende bedrag van R15 000 geskenk en vanaf 2003 is die skenking R20 000 per jaar sodat die prysgeld tans (2008) R22 000 beloop plus 'n 18 karaat goue Hertzoggedenkpenning.

Beleid

Die prys word slegs toegeken aan oorspronklike werke in Afrikaans. Die wisseling tussen die drie letterkundige formate het begin in 1968 met poësie, daarna drama en daarna prosa. Die kommissie oorweeg slegs die werk gepubliseerd uit die vorige drie kalenderjare, en kan die toekenning maak op enkelwerk of die oeuvre van 'n skrywer. Vorige wenners mag weer bekroon word vir latere werke, behalwe dat die persoon nie 'n oeuvre-toekenning kan ontvang binne dié genre waarin die vorige oeuvre-toekenning plaasgevind het nie.

Lys van Hertzogpryswenners

Poësie

• 1916 – Totius (Trekkerswee)
• 1926 – A.G. Visser (Gedigte)
• 1928 – A.G. Visser (Rose van herinnering); C.M. van den Heever (Die nuwe boord)
• 1934 – Totius (Passieblomme); C. Louis Leipoldt (Skoonheidstroos); W.E.G. Louw (Die ryke dwaas)
• 1937 – I.D. du Plessis (Vreemde liefde en Ballades); N.P. van Wyk Louw (Alleenspraak)
• 1940 – N.P. van Wyk Louw (Die halwe kring)
• 1943 – Elisabeth Eybers (Die stil avontuur en Belydenis in die skemering)
• 1947 – D.J. Opperman (Heilige beeste)
• 1951 – Toon van den Heever (Gedigte 1919, omgewerk tot Eugène en ander gedigte 1931)
• 1962 – Ernst van Heerden (Die klop)
• 1965 – N.P. van Wyk Louw (Tristia)
• 1968 – Boerneef (postuum) (volledige oeuvre)
• 1971 – Elisabeth Eybers (Onderdak)
• 1974 – Uys Krige (Uys Krige: 'n keur uit sy gedigte)
• 1977 – Wilma Stockenström (Van vergetelheid en van glans)
• 1980 – D.J. Opperman (Komas uit 'n bamboesstok)
• 1983 – Sheila Cussons (volledige oeuvre)
• 1984 – Breyten Breytenbach (Yk)
• 1987 – T.T. Cloete (Idiolek en Allotroop – sy ander werke, Jukstaposisie en Angelliera is eervol vermeld)
• 1990 – Antjie Krog (Lady Anne)
• 1993 – T.T. Cloete (Met die aarde praat)
• 1996 – Ina Rousseau ( 'n Onbekende jaartal)
• 1999 – Breyten Breytenbach (Oorblyfsels: 'n Roudig en Papierblom)
• 2002 – Henning Pieterse (Die burg van hertog Bloubaard)
• 2005 – Petra Müller (Die aandag van jou oë)
• 2008 – Breyten Breytenbach (Die windvanger)
• 2011 – Johann de Lange (Die algebra van nood)
• 2014 – Marlene van Niekerk (Kaar)
• 2017 – Antjie Krog (Mede-wete)
• 2020 – Johan Myburg (Uittogboek)

Drama

• 1926 – J.F.W. Grosskopf (As die tuig skawe en Drie eenbedrywe)
• 1935 – H.A. Fagan (Die ouderling en ander toneelstukke)
• 1944 – C. Louis Leipoldt (Die heks en Die laaste aand)
• 1952 – Gerhard Beukes (Langs die steiltes, Salome dans, As ons twee eers getroud is en agt eenbedrywe); W.A. de Klerk (Die jaar van die vuur-os, Drie vroue, Drie dramas en Vlamme oor La Roche)
• 1956 – D.J. Opperman (Periandros van Korinthe)
• 1960 – N.P. van Wyk Louw (Germanicus)
• 1969 – D.J. Opperman (Voëlvry)
• 1972 – P.G. du Plessis (Siener in die suburbs en Die nag van Legio)
• 1978 – Bartho Smit (Putsonderwater, Moeder Hanna, Christine en Die verminktes)
• 1981 – Henriette Grové (Ontmoeting by Dwaaldrif en al haar ander dramatiese werk)
• 1985 – Uys Krige (volledige oeuvre)
• 1991 – Chris Barnard (skrywer) (volledige oeuvre)
• 1994 – Reza de Wet (Vrystaat-trilogie en Trits: Mis, Mirakel, Drif)
• 1997 – Reza de Wet (Drie susters twee)
• 2000 – André P. Brink (Die Jogger)
• 2003 – Pieter Fourie (volledige oeuvre)
• 2006 – Deon Opperman (oeuvre tot 2005)
• 2009 – Deon Opperman (Kaburu)
• 2012 – Adam Small (oeuvre tot 1983)
• 2015 – Tertius Kapp (Rooiland en Oorsee)
• 2018 – Pieter-Dirk Uys
• 2021 – Nicola Hanekom (In glas)

Prosa

• 1917 – Jochem van Bruggen (Teleurgestel)
• 1920 – Leon Maré (Ou malkop)
• 1925 – Jochem van Bruggen (Ampie: die natuurkind)
• 1926 – D.F. Malherbe (Die meulenaar)
• 1927 – Jochem van Bruggen (Ampie: die meisiekind); C.J. Langenhoven (Skaduwees van Nasaret); Sangiro (Diamantkoors en Twee fortuinsoekers)
• 1930 – D.F. Malherbe (Hans-die-Skipper); G.C. en S.B. Hobson (Kees van die Kalahari)
• 1933 – Jochem van Bruggen (Die sprinkaanbeampte van Sluis)
• 1936 – Mikro (Toiings en Pelgrims)
• 1939 – D.F. Malherbe (Saul die worstelheld en Die profeet)
• 1942 – C.M. van den Heever (Laat vrugte)

Sangiro wen die Hertzogprys in 1945 vir al sy prosawerk.

• 1945 – Sangiro (volledige oeuvre)
• 1953 – M.E.R. (volledige oeuvre)
• 1957 – Elise Muller (Die vrou op die skuit)
• 1958 – N.P. van Wyk Louw (vir kritiese prosa en essay: Die mens agter die boek, Maskers van die erns, Lojale verset en Berigte te velde).
• 1961 – F.A. Venter (Swart pelgrim en Geknelde land)
• 1964 – Etienne Leroux (Sewe dae by die Silbersteins)
• 1970 – Karel Schoeman (By fakkellig, 'n Lug vol helder wolke en Spiraal)
• 1973 – Chris Barnard (Mahala en Duiwel-in-die-bos)
• 1976 – Anna M. Louw (Kroniek van Perdepoort)
• 1979 – Etienne Leroux (Magersfontein, O Magersfontein!)
• 1982 – Hennie Aucamp (oeuvre tot 1982)
• 1984 – Henriette Grové (Die kêrel van die Pêrel)
• 1986 – Karel Schoeman ('n Ander land)
• 1989 – Etienne van Heerden (Toorberg)
• 1992 – Wilma Stockenström (Abjater wat so lag)
• 1995 – Karel Schoeman (Hierdie lewe)
• 1998 – Elsa Joubert (Die reise van Isobelle)
• 2001 – André P. Brink (Donkermaan)
• 2004 – Ingrid Winterbach (Niggie)
• 2007 – Marlene van Niekerk (Agaat)
• 2010 – Etienne van Heerden (30 Nagte in Amsterdam)
• 2013 – Ingrid Winterbach (Die aanspraak van lewende wesens)
• 2016 – Willem Anker (Buys)
• 2019 – Fanie Naudé (Die derde spoel)

Wetenskaplike prosa

• 1943 – J. du P. Scholtz (Die Afrikaner en sy taal).
• 1944 – Coenraad Beyers (Die Kaapse Patriotte).

Bron

• Die artikel is aanvanklik verwerk vanaf akademie.co.za Geargiveer 11 Desember 2008 op Wayback Machine.