Cyrilliese alfabet
| Cyrilliese alfabet | |
|---|---|
 ’n Voorbeeld van Russiese lopende skrif
|
|
| Soort skryfstelsel | Alfabet |
| Taal | Amptelike taal van: Wit-Rusland Bosnië en Herzegowina Bulgarye Kasakstan Kirgisië Republiek van Masedonië Mongolië Montenegro Rusland Serwië Tadjikistan Oekraïne |
| Tydperk | ca. 940 tot hede |
| Voorloper | Griekse alfabet |
| Rigting | Links-regs |
| ISO 15924 | Cyrl, 220 Cyrs (Ou Kerkslawies) |
| Unicode | Cyrillic, U+0400–U+04FF U+0500–U+052F U+2DE0–U+2DFF U+A640–U+A69F |
| Nota | Hierdie bladsy kan fonetiese IFA-simbole of letters uit ander alfabette bevat |
Die Cyrilliese alfabet of azboeka is ’n skryfstelsel wat in omstreeks die 10de eeu geskep is. Dit is die basis van talle alfabette in Oos-Europa en Asië, onder meer ses Slawiese tale (Russies, Oekraïns, Wit-Russies, Serwies, Macedonies en Bulgaars) en ander tale van die voormalige Sowjetunie. In 2011 was dit die alfabet van 252 miljoen mense se amptelike taal – die helfte daarvan in Rusland.
Met die toetrede van Bulgarye tot die Europese Unie (EU) op 1 Januarie 2007 het Cyrillies die derde amptelike skrif van die EU geword naas die Latynse en Griekse alfabet.
Inhoud
Geskiedenis[wysig | wysig bron]
Die Cyrilliese skrif is geskep in die tyd van die Eerste Bulgaarse Ryk[1] en is afgelei van die Griekse alfabet, aangevul met letters van die Latynse en die Glagolitiese alfabet. Laasgenoemde is deur die monnikebroers Cyrillus en Methodius geskep. Die Cyrilliese alfabet self is nie deur die broers geskep nie, maar waarskynlik deur hul studente in die 890's as ’n meer gepaste skrif vir kerkgeskrifte.[2][3][1] Later het Cyrillies versprei onder ander Slawiese volke soos die Russe, Serwiërs en ander, sowel as onder nie-Slawiese volke soos die Moldowiërs. Cyrillies en Glagolities is ook vir Kerkslawies gebruik.
Die skrif het deur die eeue verskeie veranderings en moderniserings ondergaan. Al die Cyrilliese letters word nie vir alle tale gebruik nie; die alfabet word aangepas vir die klanke van elke taal wat dit gebruik. So is daar groot verskille tussen byvoorbeeld die Russiese en die Serwiese alfabet.
Letters[wysig | wysig bron]
| А | Б | В | Г | Д | Е | Ж | Ѕ | Z | З | И | І | К | Л | М | Н | О | П | Р | С | Т | Ѹ | ||
| Ф | Х | Ѿ | Ц | Ч | Ш | Щ | Ъ | Ꙑ | Ь | Ѣ | Ꙗ | Ѥ | Ю | Ѧ | Ѫ | Ѩ | Ѭ | Ѡ | Ѻ | Ѯ | Ѱ | Ѳ | Ѵ |
Daar is aanvanklik nie onderskei tussen hoof- en kleinletters nie. Dis moeilik om die vroeë alfabet op rekenaars weer te gee. Baie moderne letters verskil van die ou letters en het deur die eeue verskillende vorms gehad.
Tsaar Pieter I van Rusland het ’n meer Westerse voorkoms van die Cyrilliese letters in die vroeë 18de eeu voorgestaan en dit is mettertyd in ander tale ook aangeneem. Daarom lyk moderne Cyrilliese letters meer soos Latynse as soos Griekse letters. Die ontwikkeling van sekere Cyrilliese lettertipes vir die rekenaar het verder bygedra tot dié ooreenkoms met Latynse letters.
Daar is min verskille tussen die hoof- en kleinletters. Laasgenoemde is meestal kleiner weergawes van eersgenoemde. Daar is ’n groter verskil tussen regop en kursiewe drukskrif – laasgenoemde stem meer ooreen met lopende skrif. Die letter т in kursiewe en lopende skrif is byvoorbeeld die kleinlettervorm van "Т", nie "М" nie, terwyl die regop drukskrif-vorm "т" is.
Die tabel hier onder toon die verskil tussen regop en kursiewe letters van die Russiese alfabet.
| а | б | в | г | д | е | ё | ж | з | и | й | к | л | м | н | о | п | р | с | т | у | ф | х | ц | ч | ш | щ | ъ | ы | ь | э | ю | я |
| а | б | в | г | д | е | ё | ж | з | и | й | к | л | м | н | о | п | р | с | т | у | ф | х | ц | ч | ш | щ | ъ | ы | ь | э | ю | я |
Nota: In sommige lettertipes en handskrifte lyk die kleinletter-д soos ’n Latynse g en die kleinletter-т soos die hoofletter-T, net kleiner.
Cyrillies vs. die Latynse alfabet[wysig | wysig bron]
’n Paar tale wat in Cyrillies geskryf is, is ook in die Latynse alfabet geskryf, soos in Azerbeidjan, Oesbekistan en Moldowa. Ná die verbrokkeling van die Sowjetunie in 1991 het van die voormalige republieke die Latynse alfabet aangeneem as amptelike skrif, soos Turkmenistan, Azerbeidjan en die grootste deel van Moldowa, hoewel Oesbekistan steeds albei stelsels gebruik.
Serwies gebruik beide die Cyrilliese en Latynse alfabet. Volgens die Serwiese grondwet is Cyrillies die enigste amptelike skrif,[4] maar in die praktyk word albei alfabette ewe veel gebruik.
Transliterasie[wysig | wysig bron]
Verskeie stelsels bestaan vir die transliterasie van Cyrilliese letters in die Latynse alfabet. Elke taal gebruik ’n stelsel wat ooreenstem met sy eie speltradisie. So verskil die Afrikaanse spelling van name, waarvan die reëls in die Afrikaanse woordelys en spelreëls (AWS) beskryf word, van dié in Duits, Nederlands of Engels. Die gebruik van die letters "ch" om die Afrikaanse g-klank (soos in "gaan") weer te gee en die letter "g" om die klank "gh" (soos in "gholf") weer te gee, is oorblyfsels van die ou Nederlandse stelsel. Vir Engels bestaan verskeie transkripsiemodelle.[5]
ISO-9 is 'n stelsel van die Internasionale Standaardeorganisasie wat omkeerbare transliterasie moontlik maak, dit wil sê die transliterasie kan sonder klankverskille omgekeer word na Cyrillies. Dit word gedoen deur gebruik te maak van diakritiese tekens.
Hier onder is 'n vergelyking tussen Afrikaanse, Nederlandse en Engelse transkripsie:
Russiese alfabet[wysig | wysig bron]
| Groot | Klein | Naam | IFA | Transkripsie | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ISO-9 | Afrikaans | Nederlands | Engels | ||||
| А | а | A | /a/ | a | a | a | a |
| Б | б | Be | /b/ | b | b | b | b |
| В | в | We | /v/ | v | w of f [6] | v | v |
| Г | г | Ge | /g/ | g | g | g | g |
| Д | д | De | /d/ | d | d | d | d |
| Е | е | Je | /jE/ | e | e/je | e/je | e/ye |
| Ё | ё | Jo | /jO/ | ë | o/jo | o/jo | e/yo |
| Ж | ж | Zje | /Z/ | ž | zj | zj | zh |
| З | з | Ze | /z/ | z | z | z | z |
| И | и | I | /i/ | i | i | i | i |
| Й | й | kort I | /j/ | j | i/j[7] | i/j | y |
| К | к | Ka | /k/ | k | k | k | k |
| Л | л | El | /l/ | l | l | l | l |
| М | м | Em | /m/ | m | m | m | m |
| Н | н | En | /n/ | n | n | n | n |
| О | о | O | /o/ | o | o | o | o |
| П | п | Pe | /p/ | p | p | p | p |
| Р | р | Er | /r/ | r | r | r | r |
| С | с | Es | /s/ | s | s | s | s |
| Т | т | Te | /t/ | t | t | t | t |
| У | у | Oe | /u/ | u | oe | u | u |
| Ф | ф | Ef | /f/ | f | f | f | f |
| Х | х | Cha | /x/ | x | ch | ch | kh |
| Ц | ц | Tse | /ts/ | c | ts | ts | ts |
| Ч | ч | Tsje | /tS/ | č | tsj | tsj | ch |
| Ш | ш | Sja | /S/ | š | sj | sj | sh |
| Щ | щ | Sjtsja | /Sj/ | šč | sjtsj | sjtsj | shch |
| Ъ | ъ | Harde teken | geen palatalisasie | " | - / " | - / " | - / " |
| Ы | ы | Jeri | /y/ | y | i | y | y |
| Ь | ь | Sagte teken | /j/ -- palatalisasie | ' | - / ' | - / ' | - / ' |
| Э | э | E | /E/ | ė | e | e | e |
| Ю | ю | Joe | /ju/ | ju | joe | joe | yu |
| Я | я | Ja | /ja/ | ja | ja | ja | ya |
Unicode[wysig | wysig bron]
Die Unicode-standaard het in weergawe 5.1, wat op 4 April 2008 uitgereik is, groot veranderings aan die Cyrilliese blokke aangebring. Daar is vier blokke: U+0400–U+04FF, U+0500–U+052F, U+2DE0–U+2DFF en U+A640–U+A69F.
Cyrilliese letters[wysig | wysig bron]
| Moderne letters van die Cyrilliese alfabet | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| А A |
Б Be |
В We |
Г Ghe |
Ґ Ghe met strepie |
Д De |
Ђ Dje |
Ѓ Gje |
Е Je |
Ё Jo |
Є Jest |
| Ж Zje |
З Ze |
Ѕ Dze |
И I |
І I met punt |
Ї Ji |
Й Kort I (J) |
Ј Je |
К Ka |
Л El |
Љ Lje |
| М Em |
Н En |
Њ Nje |
О O |
П Pe |
Р Er |
С Es |
Т Te |
Ћ Tje |
Ќ Kje |
У Oe |
| Ў Kort Oe |
Ф Ef |
Х Cha |
Ц Tse |
Ч Tsje |
Џ Dzje |
Ш Sja |
Щ Sjtsj |
Ъ Jer (harde teken) |
Ы Jeri (i) |
Ь Jerj (sagte teken) |
| Э E |
Ю Joe |
Я Ja |
||||||||
| Nie-Slawiese Cyrilliese letters | ||||||||||
| Ӏ Palotsjka |
Ә Schwa |
Ғ Ain |
Ҙ Basjkir: Dhe |
Ҫ Basjkir: The |
Ҡ Basjkir: Qa |
Қ Ka met strepie |
Ң Ng |
Ө O met streep |
Ү Oe |
Ұ Oe met streep |
| Һ He |
||||||||||
| Ou Cyrilliese letters | ||||||||||
| Ꙗ A met iota |
Ѥ E met iota |
Ѧ Klein Joes |
Ѫ Groot Joes |
Ѩ Klein Joes met iota |
Ѭ Groot Joes met iota |
Ѯ Ksi |
Ѱ Psi |
Ѳ Fita |
Ѵ Izjitsa |
Ѷ Izjitsa okowi |
| Ҁ Koppa |
Ѹ Oek |
Ѡ Omega |
Ѿ Ot |
Ѣ Jat |
||||||
Sien ook[wysig | wysig bron]
Verwysings[wysig | wysig bron]
- ↑ 1,0 1,1 Paul Cubberley (1996) "The Slavic Alphabets". In Daniels en Bright, reds. The World's Writing Systems. Oxford University Press. ISBN 0-19-507993-0.
- ↑ Columbia Encyclopedia, 6de uitg. 2001-05, s.v. "Cyril and Methodius, Saints"; Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica Incorporated, Warren E. Preece – 1972, bl. 846, s.v., "Cyril and Methodius, Saints" en "Eastern Orthodoxy, Missions ancient and modern"; Encyclopedia of World Cultures, David H. Levinson, 1991, bl. 239, s.v., "Social Science"; Eric M. Meyers, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, bl. 151, 1997; Lunt, Slavic Review, Junie, 1964, bl. 216; Roman Jakobson, Crucial problems of Cyrillo-Methodian Studies; Leonid Ivan Strakhovsky, A Handbook of Slavic Studies, bl. 98; V. Bogdanovich, History of the ancient Serbian literature, Belgrado, 1980, bl. 119
- ↑ Encyclopædia Britannica, Major alphabets of the world, Cyrillic and Glagolitic alphabets, 2008
- ↑ http://www.srbija.gov.rs/cinjenice_o_srbiji/ustav_odredbe.php?id=217
- ↑ Sien gerus die inskrywing daaroor by die Engelse Wikipedia.
- ↑ f word gebruik aan die einde van woorde of voor stemlose konsonante.
- ↑ Die gebruik van "j" teenoor "i" kan rofweg aangegee word as dat "j" gebruik word aan die begin van 'n woord, voor 'n klinker en tussen klinkers. Gebruik "i" aan die einde van 'n woord, na 'n klinker of tussen medeklinkers.
Eksterne skakels[wysig | wysig bron]
- Russiese alfabet met klanke en geanimeerde letters
- Klanke van die Russiese alfabet
- Inligting oor Cyrillies en lopende skrif
- Fonts, slutelborde, sagteware
- Tipometar: Serwiese alfabet
- Transliterasie
- Oesbekies – Latyns
- Omniglot
- Antieke geskrifte
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Cyrilliese alfabet.
Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia
