Berlyn

Berlyn Lêer:Overview Berlin.jpg
Kaart	Wapen
	Vlag
Land	Duitsland
Deelstaat	Berlyn
Koördinate	52°31′N 13°23′O
Stigting	1237
Stadstatus	1240
Oppervlakte:
- Totaal	891,82 vk km
Hoogte bo seevlak	34-115 m
Bevolking:
- Totaal (30 April 2011)	3 471 756
- Bevolkingsdigtheid	3 893/vk km
- Metropolitaanse gebied	4 350 000
Tydsone	UTC +1 (MET)
- Somertyd	UTC +2 (MEST)
Klimaat
- Tipe	Gematigde klimaat
- Gemiddelde jaarlikse temperatuur	8,9 °C
- Gem. temp. Januarie/Julie	-0,6 / 18,5 °C
- Gemiddelde jaarlikse neerslae	581 mm
Burgemeester	Klaus Wowereit (SPD)
Amptelike Webwerf	www.berlin.de

Berlyn (Duits: Berlin) is die hoofstad en grootste stad van Duitsland met 3 471 000 inwoners in die stad self en sowat 4,35 miljoen in die metropolitaanse gebied wat onder meer Potsdam insluit. 476 690 buitelanders leef in Berlyn, waaronder van die grootste Turks- en Russiessprekende gemeenskappe in Europa. Na Londen is Berlyn die tweede grootste stad in die Europese Unie en een van sy grootste metropolitaanse gebiede.

Berlyn lê in die noord-ooste van die huidige Duitsland en word omring deur die deelstaat Brandenburg. Die stad het in die verloop van sy geskiedenis meermale as die hoofstad van Duitse state soos die Keurvorstedom Brandenburg (1417 tot 1618), Brandenburg-Pruise (1618 tot 1701), die Koninkryk Pruise (1701 tot 1918), die Duitse Keiserryk (1871 tot 1918), die Republiek van Weimar (1918/1919 tot 1933), Nazi-Duitsland (1933 tot 1945) en die Duitse Demokratiese Republiek (DDR, 1949 tot 1990) gedien. Met die ontbinding van die ou provinsie Pruise deur die geallieerde magte in die jaar 1947 het Berlyn 'n afsonderlike deelstaat geword.

Na die hereniging van die twee Duitse state op 3 Oktober 1990 het Berlyn sy ou funksie as hoofstad van die hele Duitsland herwin en is sedert die jaar 1999 ook weer die setel van die Duitse regering en parlement. Die stad vorm tans nie meer die ekonomiese sentrum van Duitsland nie, maar dit bly een van die invloedrykste hoofstede van die Europese Unie en ontwikkel veral danksy sy ryk kulturele erfenis tot een van die gewildste toeristebestemmings in Europa.

Berlyn beskik oor eersterangse tersiêre onderwysinstellings, wetenskaplike institute, teaters, museums, argitektoniese besienswaardighede en 'n polsende naglewe, wat almal wêreldfaam het. Dit is lankal nie meer die rykste stad van Duitsland nie, maar nog steeds sy opwindendste. Berlyn was en is veral 'n smeltkroes van kulture en leefstyle.

Geografie en klimaat

As 'n deelstaat van die Bondsrepubliek Duitsland vorm Berlyn 'n enklawe in die deelstaat Brandenburg. Die Duitse hoofstad beslaan 'n totale oppervlakte van sowat 892 vierkante kilometer (waarvan 19 persent bosgebiede en 6,7 persent water) en is sodoende een van die beduidendste metropolitaanse gebiede van Duitsland asook een van die grootste stede ter wêreld. Die digbevolkte stadskern word omring deur 'n voorstadgordel met 'n landelike karakter. Groot mere soos die Havel, Wannsee en Müggelsee maak deel uit van die stadsgebied.Die grootste wydte van die stadsgebied beloop 45, die grootste lengte 38 kilometer. Berlyn is een van die grootste metropolitaanse gebiede van Duitsland.

Departement van Buitelandse Sake aan die oewer van die Spreerivier

Die stadsentrum is tussen die platos van Barnim en Teltow in 'n landskap geleë wat gedurende die laaste koueperiode van die Ystydperk, die sogenaamde Weichsel-ystydperk, deur 'n gletserrivier gevorm is. Sowat 20 000 jaar gelede was die stadsgebied nog deur ysmassas bedek wat vanuit die Skandinawiese skiereiland tot by Sentraal-Europa gestrek en 'n dikte van enkele honderd meter bereik het. Saam met die afsmelting van die gletser sowat 18 000 jaar gelede het die sogenaamde Berlynse Urstromtal ontstaan, 'n magtige glasiale riviervallei.

Die historiese stadsentrum is by die nouste punt van hierdie riviervallei geleë. Die Spreerivier vloei in oos-westelike rigting deur die vallei. In die mees westelike stadsdistrik Spandau mond die Spreerivier in die Havel uit, 'n rivier wat in die weste van Berlyn in noord-suidelike rigting vloei. Die Havel se rivierloop was oorspronklik 'n glasiale rivierbed en lyk op sommige plekke soos 'n meerlandskap met die Tegelse Meer (Duits: Tegeler See) en die Große Wannsee as sy grootste mere.

Groot dele van Berlyn is buite die glasiale riviervallei op die Barnim- en Teltowplato geleë wat in die noorde en suide aan die vallei grens en hoofsaaklik uit grondmorenes bestaan. Die administratiewe distrik Spandau strek sowel oor 'n gedeelte van die riviervallei asook oor die sogenaamde Nauense Plaat wes van Berlyn.

Die stadsdeel Schmöckwitz in die suidooste van Berlyn

Die hoogste heuwels in Berlyn is die Groot Müggelberg (115,4 meter bo seevlak) in die distrik Treptow-Köpenick, die Teufelsberg ('n rommelhoop wat uit die bouvalle van die Tweede Wêreldoorlog ontstaan het, 114,7 meter) in die distrik Charlottenburg-Wilmersdorf en die Ahrensfelder Berge (112,1 meter) in die landskapspark Wuhletal in die distrik Marzahn-Hellersdorf. Die Havelmere is die laagste punte van die stadsgebied (32 meter bo seevlak).

Berlyn lê in 'n gebied waar die klimaat geleidelik kontinentale trekke begin aanneem; in die laaste dekade is daar gereëld droë, warm somers en winters met gematigde temperature. Die gemiddelde jaarlikse temperatuur is 9,1 °C, en daar word 2 135 sonskynure gemeet (2003).

	Jan.	Feb.	Mar.	Apr.	Mei	Jun.	Jul.	Aug.	Sep.	Okt.	Nov.	Des.
Gemiddelde maksimale daaglikse temperatuur (°C)	2,9	4,2	8,5	13,2	18,9	21,6	23,7	23,6	18,8	13,4	7,1	4,4
Gemiddelde minimale daaglikse temperatuur (°C)	−1,9	−1,5	−1,3	4,2	9,0	12,3	14,3	14,1	10,6	6,4	2,2	−0,4
Gemiddelde reënval in (mm)	42,3	33,3	40,5	37,1	53,8	68,7	55,5	58,2	45,1	37,3	43,6	55,3
Gemiddelde reëndae	10,0	8,0	9,1	7,8	8,9	9,8	8,4	7,9	7,8	7,6	9,6	11,4

Geskiedenis

Stigting en Middeleeue

Stadsplan van Berlyn deur Abraham Guibert Dusableau (1737, wys nie in noordelike rigting nie)

Die stadsnaam Berlin is nie van die woord beer afgelei nie soos die huidige stadswapen suggereer. Die etimologiese wortel is vermoedelik die Wendies-Slawiese term vir moeras, berl. Die huidige stadsdele Spandau en Köpenick het as Slawiese nedersettings reeds voor die stigting van die Mark Brandenburg in 1157 deur die Askaniër Albrecht I, genoem Albrecht die Beer, bestaan.

Die dubbelstad Berlyn-Cölln, wat teen ongeveer 1200 nog uit twee vissersdorpies bestaan het, het oorspronklik aan die noordelike oewer en op 'n eiland van die Spree-rivier ontstaan. 'n Oorkonde, wat in 1237 deur die biskop van Brandenburg uitgereik is, behels die oudste verwysing na Berlyn se susterstad, Cölln. 'n Ander dokument uit die jaar 1244 bevat die oudste verwysing na Berlyn. In 1307 het die twee nedersettings 'n gemeenskaplike raadsaal gekry.

In 1400 was die inwonertal ongeveer 8 000. Frederik I is in 1415 as keurvors van die Mark Brandenburg ingehuldig en het tot 1440 geregeer. Lede van die Huis Hohenzollern het tot 1918 as heersers in Berlyn geregeer - aanvanklik as markgrawe van Brandenburg, daarna as konings van Pruise en uiteindelik as Duitse keisers. Die politieke veranderings is nie altyd deur die plaaslike bevolking verwelkom nie - so het die Berlyners in 1448 teen die bou van 'n nuwe kasteel vir keurvors Frederik II in opstand gekom. Die rebellie was egter nie met sukses bekroon nie, en die bevolking het baie van sy politieke en ekonomiese voorregte ingeboet. Die stad was in die 15de eeu lid van die Hanse-gemeenskap van stede, maar moes sy lidmaatskap in 1451 opsê nadat Berlyn die regeringsetel van die Brandenburgse markgrawe en keurvorste geword het.

Vroeë moderne tyd

Die Berlynse Domkerk (Berliner Dom)

Alexanderplatz

Die reformasie is in 1539 deurgevoer. Die Dertigjarige Oorlog, wat in die tydperk tussen 1618 en 1648 groot dele van Duitsland verwoes het, het ook vir Berlyn rampspoedige gevolge gehad. Die stad het sowat die helfte van sy inwoners verloor. Frederik Willem, wat as die Groot Keurvors bekend staan, het vanaf die jaar 1640 geregeer. Berlyn het destyds 6 000 inwoners gehad, en die vors het besluit om hierdie getal deur middel van 'n beleid van verdraagsaamheid en immigrasie te verhoog. In 1641 is Berlyn met nuwe voorstede soos Friedrichswerder, Dorotheenstadt en Friedrichstadt vergroot. Barokgeboue soos die Berlynse Slot en die Zeughaus dateer uit hierdie tydperk.

Vyftig Joodse gesinne uit Oostenryk het in 1671 'n nuwe tuiste in die stad gevind. Met die Edik van Potsdam het Friedrich Wilhelm in 1685 Franse Hugenote uitgenooi om hulle in Berlyn en Brandenburg te vestig. Meer as 15 000 Franse immigrante het na die gebied gestroom, waarvan 6 000 na Berlyn. Teen die jaar 1700 het die Franse inwoners 'n vyfde van die Berlynse bevolking verteenwoordig en 'n groot invloed op die kulturele lewe van die stad uitgeoefen. Groot groepe immigrante het daarnaas uit gebiede soos Boheme, Pole en Salzburg gekom. In 1709 was daar reeds 57 000 inwoners.

Die stad het tot die belangrikste ekonomiese en kulturele sentrum van Pruise ontwikkel. Tydens koning Frederik die Grote se regeringstyd het die inwonertal 100 000 oorskry. Berlyn is in 1760 tydelik deur 'n Russiese leër beset, en tussen 1806 en 1808 deur Franse magte.

Die 19de eeu

Ná die Pruisiese nederlaag in die oorlog teen die Franse keiser Napoléon Bonaparte en die besetting van Berlyn deur Franse troepe het die administratiewe hervormings van Stein en Hardenberg in 1809 'n nuwe tydperk van munisipale selfregering ingelui. In 1810 is die universiteit gestig wat vervolgens die geestelike en sedelike vernuwing van Pruise sou bevorder. Die beroemde argitek Karl Friedrich Schinkel (1781-1841) het 'n aantal geboue in die styl van die klassisisme geskep. Berlyn was die middelpunt van die Pruisiese Revolusie van 1848 wat met die neerlaag van die demokrate geëindig het.

Die Bundeskanzleramt huisves die kantoor van die bondskanselier

Die stad het vinnig gegroei gedurende die 19de eeu en het in 1871 die hoofstad van die Duitse Ryk geword. Ná die Pruisiese oorwinning in die oorlog teen Frankryk (1870-71) moes die Franse regering oorlogskadevergoeding aan die Duitse Ryk betaal. 'n Tyd van ekonomiese opswaai en groeiende welvaart het begin: Berlyn was nou een van die belangrikste stede van die wêreld en die grootste nywerheidsentrum van Europa. Talle kulturele geboue soos die Pergamonmuseum, die Pruisiese Staatsbiblioteek (tans Staatsbiblioteek te Berlyn), die Kaiser-Friedrich-museum, Schiller-teater en Staatsopera is in hierdie periode opgerig. Honderdduisende arbeiders en hulle gesinne is egter nouliks deur die ekonomiese opswaai geraak en het in groot armoede geleef.

Uiteindelik het die ekonomie na 'n depressie oorgeswaai wat tot 1890 voortgeduur het. Berlyn het nogtans 'n magneet vir innovatiewe ondernemings uit die elektriese en chemiese bedrywe gebly, terwyl die bevolking tot 1,9 miljoen gestyg het - 'n ongekende demografiese groei wat groot beleggings in die stedelike infrastruktuur, behuising, vervoer en onderwys geverg het.

Die vroeë 20ste eeu

As gevolg van die verlore Eerste Wêreldoorlog het keiser Wilhelm II in 1918 afstand van die troon geneem, en in Berlyn is die Duitse Republiek uitgeroep. Die jare 1918 en 1919 was gekenmerk deur rewolusionêre onluste, die opkoms van ekstremistiese politieke bewegings soos die kommunistiese spartakiste en ander groepe, wat gereeld in straatgevegte met die polisie en politieke opponente verwikkel was. Regse soldate het die arbeiderleiers Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht vermoor.

Die Berlynse Reichstag, setel van die Duitse parlement (Bundestag)

Kunsmatige strande langs die Spree-rivier is gewilde ontspanningsplekke gedurende warm somerdae

Die huidige Berlyn is in 1920 geskep toe verskillende stede, dorpe en plase by die stad Berlyn ingelyf is. Berlyn het sommer oornag die tweede grootste stad van Europa geword.

Dit was ook die begin van die dekade, wat as die "Goue Twintigerjare" bekend staan. Na die ontberings van die oorlogsjare het die mense oorgeborrel van lewenslus. Digters, joernaliste, kunstenaars en wetenskaplikes uit die binne- en buiteland het na Berlyn gestroom. Dit was die hoofstad van die natuurwetenskappe, tegniek en kultuur, nie net vir die Duitstalige lande nie, maar ook vir groot dele van Europa. In die jare tussen 1924 en 1929 was Berlyn daarnaas ook die Europese hoofstad van die naglewe en vermaak. Teen die einde van die twintigerjare was daar 49 teaters, drie operateaters, drie variëté-teaters en drie revueteaters. Sowat 1 000 uitgewers het 2 000 tydskrifte en 40 koerante gepubliseer. Danksy Max Reinhardt en Bertolt Brecht het die toneelkuns sy bloeitydperk beleef. Tegelykertyd het die publiek ontslae geraak van die ou morele beperkings. Daar was ook geen taboe meer nie. Ontblote danseresse, lasterlike vermaak, dobbelry, pornografiese kabaretskoue het die naglewe van die stad oorheers. Die tyd was ook ryp vir nuwe kunsvorms soos dadaisme, surrealisme en jazz. Dansverslaafdes was mal oor die nuwe tango, charleston en rumba-danse.

Die bouval van die Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche is tans 'n oorlogsmonument. Die nuwe kerkgebou is deur Hugo Eiermann ontwerp

In die dertigerjare het Berlyn die rekord van 4,3 miljoen inwoners bereik. Met die magsoorname deur die Nasionaal-Sosialistiese Duitse Werkersparty onder Adolf Hitler in 1933 het Berlyn die hoofstad van die "Derde Ryk" geword, en later is planne gesmee waarvolgens Berlyn as die nuwe "Wêreldhoofstad Germania" met reusagtige nuwe gebouekomplekse in die klassieke Romeinse boustyl herbou sou word. Die Nasionaal-Sosialiste het die Olimpiese Somerspele van die jaar 1936 in Berlyn doelbewus vir hulle propaganda misbruik, maar anti-Joodse geweldpleging ná die moord op 'n Duitse diplomaat in Parys het reeds twee jaar later menselewens geëis en baie Joodse winkels en ander eiendomme verniel. Die Joodse Gemeente van Berlyn met oorspronklik 160 000 lede voor 1933 is stelselmatig vernietig, en duisende Berlynse Jode is ná die pogrome van 1938 in hegtenis geneem en na die konsentrasiekamp Sachsenhausen gedeporteer. Die laaste lede van die gemeente is in Februarie 1943 na verdelgingskampe soos Auschwitz gedeporteer.

Tydens die Tweede Wêreldoorlog is 'n groot deel van die stadsentrum in 363 lugaanvalle deur geallieerde bomwerpers vernietig, waarin 50 000 mense hulle lewens verloor het. Meer as een miljoen mense het tydens die oorlog uit die stad gevlug. Russiese troepe het die stad verower en van 25 April tot 2 Mei 1945 beset.

Rotes Rathaus, tans die raadsaal van Berlyn

Die Frankfurter Tor ("Frankfurtse Poort") in die aandskemer

Berlyn ná die Tweede Wêreldoorlog

Groot dele van Berlyn se middestad was ná die Duitse kapitulasie 'n puinhoop waarin die oorblywende bevolking van 2,8 miljoen hul stryd om oorlewing begin het. Meer as 600 000 woonstelle en driekwart van alle nywerhede was vernietig, water-, gas- en elektrisiteitsvoorsiening onderbroke.

Kort ná die oorlog het die Sowjet-Russiese stadskommandant Bersarin in Mei 1945 die eerste na-oorlogse regering van Berlyn, die Magistrat onder leiding van burgemeester Arthur Werner benoem. Getroue kommunistiese kaders, wat hul politieke opleiding in Moskou ontvang het, soos die sogenaamde Gruppe Ulbricht is deur die Sowjet-besettingsmag ingespan om invloed op die politieke lewe in die Duitse hoofstad uit te oefen. In Junie van dieselfde jaar is die eerste anti-fascistiese partye toegelaat. Die nuwe vakbond FDGB het van begin af onder kommunistiese invloed gestaan sodat onafhanklike vakbondleiers in 1948 hul eie vakbond afgestig het.

1945: 'n Vroulike Sowjet-soldaat reël die verkeer op 'n Berlynse straat

Volgens die Vier-magte-statuut het Amerikaanse, Britse en Franse troepe in Julie ingetrek. In administratiewe opsig is Berlyn ná die oorlog in vier sektore opgedeel wat aanvanklik deur 'n gemeenskaplike Geallieerde Kommandantuur geregeer is. Die Amerikaanse, Franse en Britse sektore (Wes-Berlyn) was van 1949 tot 1989 'n Bundesland (deelstaat) van die Bondsrepubliek Duitsland met 'n besondere statuut, terwyl die Russiese sektor (Oos-Berlyn) die hoofstad van die Duitse Demokratiese Republiek geword het.

Die Russe het geprobeer om die ekonomie van Wes-Berlyn in 1948 deur 'n blokkade lam te slaan, maar geallieerde magte – waaronder ook Suid-Afrikaners – het met die "Lugbrug"-operasie gereageer waarin kos, steenkool en ander goedere vanuit Wes-Duitsland ingevlieg is.

In 1961 is die twee helftes deur 'n betonmuur – die Berlynse Muur – geskei om 'n einde te maak aan die reuse stroom Oos-Duitse vlugtelinge wat beter lewensomstandighede in die Weste gesoek het. 'n Wêreldkrisis was die gevolg, en die Russiese regering het geëis dat Wes-Berlyn tot 'n "vrye stad" verklaar moet word, 'n voorstel wat deur die westelike geallieerdes summier verwerp is. Ná die bou van die muur het die politieke en ekonomiese situasie in Oos-Berlyn gestabiliseer: Die historiese oostelike stadsentrum met die Alexanderplatz is teen die einde van die sestigerjare vergroot en van 'n reeks moderne geboue voorsien, wat Oos-Berlyn se rol as "sosialistiese" hoofstad van die Duitse Demokratiese Republiek sou bevestig. Duisende nuwe woonstelle is aan die oostelike stadgrens opgerig. In 1971 is 'n ooreenkoms gesluit wat Wes-Duitse toegang tot Wes-Berlyn verseker het.

Sentrum van die verenigde Berlyn

Berlyn het in die middelpunt van die studentebeweging van die sestigerjare gestaan. Die regse pers, wat veral deur die uitgewer Axel Springer verteenwoordig is, het geprobeer om die bevolking deur haatspraak teen die studente op te stook. Tydens 'n betoging teen die besoek van die Sjah van Iran is die student Benno Ohnesorg, 'n verklaarde pasifis, op 2 Junie 1967 sonder enige rede deur 'n polisieman in die kop geskiet en gedood. Die voorval het tot die radikalisering van 'n deel van die studentebeweging gelei, wat onder meer as Rote Armee Fraktion (RAF, gestig deur Ulrike Meinhof en Andreas Baader) 'n gewapende stryd teen die staat en sy verteenwoordigers begin voer het.

Ná die hereniging van Wes- en Oos-Berlyn in 1990 het die Duitse parlement besluit om van Berlyn weer die regeringsetel van Duitsland te maak. Nuwe regeringsgeboue het in die stadsentrum ontstaan, ministeries en ambassades het van die ou hoofstad Bonn na die nuwe begin verhuis.

Berlyn is vandag 'n aparte deelstaat van die Bondsrepubliek Duitsland. Een van die erfenisse van meer as veertig jaar se politieke skeiding is die dubbele infrastruktuur wat in Oos- en Wes-Berlyn geskep is - die stad beskik nou byvoorbeeld oor twee sentrale besigheidsdistrikte (Kurfürstendamm en Mitte/Friedrichstraße), drie operateaters, twee planetariums (Insulaner-Sternwarte en Zeiss-Großplanetarium) en twee dieretuine (Zoologischer Garten en Tierpark Friedrichsfelde).

Demografie

Lêer:Berlin-luftbild10a.jpg

'n Lugfoto van Berlyn en sy omgewing

Van die 3,4 miljoen inwoners is 52,9 persent vroue en 48,8 persent mans. 5 persent van die inwoners is jonger as 6 jaar; 10,4 persent is tussen 6 en 18 jaar oud; 41,4 persent is in die ouderdomsgroep tussen 18 en 45 jaar; 26,6 persent is in die ouderdomsgroep 45-65; en 16,6 persent is ouer as 65 jaar.

In 2008 was daar 31 174 lewende geboortes en 30 980 sterfgevalle. 126 947 mense het hulle in Berlyn gevestig, terwyl 114 951 inwoners na ander stede en lande verhuis het. Die grootste geloofsgroepe volgens amptelike gegewens was in 2008: 676 000 (19,7 persent) Lutherane, 318 000 (9,3 persent) Rooms-Katolieke, 248 000 (7,2 persent) Moslems, 90 000 ander Christelike kerke, 12 000 Jode, 6 500 Boeddhiste; 60 persent ongebonde.

In 2005 was daar meer as 460 000 buitelanders (31 Maart 2011: 476 690) uit 185 lande, onder meer sowat 117 700 Turke, 40 800 Pole, 24 800 Serwiërs, 14 000 Russe, 13 800 Italianers, 12 600 Amerikaners, 11 500 Franse, 11 500 Kroate, 11 300 Viëtnamese, 10 400 Bosniërs, 10 100 Grieke, 9 200 Britte, 8 400 Oostenrykers, 7 900 Libanese, 5 900 Thais, 5 800 Spanjaarde en 5 600 Sjinese. Die aantal Suid-Afrikaners in Berlyn het in 2010 386 beloop. Daar is vermoedelik sowat 200 000 onwettige immigrante. 41,5 persent van die buitelanders in Berlyn is werkloos.

Russiese immigrasie

Die aantal Berlynaars van Russiese afkoms beloop intussen meer as 100 000 sodat 'n volledige Russiessprekende infrastruktuur met sewe Russiese dagblaaie en tydskrifte (waaronder Russkij Berlin, 'n streeksuitgawe van Russkaja Germanija, 'n Russiese weekblad vir Duitsland en Europa), 'n radiostasie (Radio Russkij Berlin), supermarkte met ingevoerde en Duits-vervaardigde Russiese kos en drank, media soos boeke en DVD's, 'n Russiese biblioteek, apteek, Russiessprekende advokate, restaurante, nagklubs, diskoteke, kroeë en ander instellings ontstaan het.

Groter konsentrasies Russiessprekende inwoners word in die oostelike stadsdistrikte aangetref.

Dialek

'n Uitsig oor die oostelike stadsentrum

Die Berlynse dialek (Duits: Berlinisch of Berlinerisch) word in die algemeen as 'n variant van die Middelduitse Berlyn-Brandenburgse dialekte beskou wat in Berlyn en sy omgewing gepraat word en wendings en segswyses behels wat net in Berlyn voorkom. In taalkundige opsig word na die Berlynse dialek as 'n sogenaamde metrolek verwys - 'n stedelike mengdialek wat nie van plaaslike oorsprong is nie, maar uit 'n aantal verskillende dialekte ontstaan het. Die huidige Brandenburgse dialek is 'n variant van die Berlynse metrolek.

Danksy die immigrasie van 'n groot verskeidenheid bevolkingsgroepe het die Berlynse dialek 'n groot aantal woorde en wendings uit ander tale en dialekte soos Vlaams, Frans en Jiddisj oorgeneem. Die dialek was in die geskiedenis hoofsaaklik die omgangstaal van die gewone mense, terwyl opgeleides en welgesteldes steeds moeite gedoen het om suiwer Hoogduits te praat. Baie mense, wat hulle in die stad gevestig het, het in hul omgangstaal wél elemente van die plaaslike dialek oorgeneem, tog is sy bestendige gebruik meestal as "proletaries" of "onvanpas" beskou.

In die DDR het hierdie sienswyse gedeeltelik verander sodat ook opgeleide inwoners die dialek begin besig het. Gevolglik word die dialek deesdae hoofsaaklik in die oostelike stadsdele, die tradisionele werkersbuurte van Wes-Berlyn en in die omgewing van Berlyn gepraat. Die plaaslike omgangstaal is danksy die vestiging van nuwe immigrante ook vandag nog aan voortgesette veranderings onderworpe.

In 'n groot deel van die voorstede het die inwoners net soos in die omliggende Brandenburg nog tot in die 20ste eeu Nederduitse dialekte gebesig. Hulle is as gevolg van die verstedelikingsproses van die voorstadgordel en die taalkundige invloed van Berlyn as metropool grotendeels deur Middelduitse dialekte of 'n Berlyns-beïnvloede Standaardduitse streektaal verdring en word vandag nog nouliks gepraat.

Ekonomiese basis

Die Sony Center spog met luukse woonstelle, rolprentteaters, restourante en die Deutsches Filmmuseum

Sedert die einde van die 19de eeu was Berlyn die grootste nywerheidstad in Europa. Die verwoestings van die Tweede Wêreldoorlog en die gevolge van die verdeling het ná 1945 tot die verskuiwing van baie nywerhede na Wes-Duitsland gelei.'n Groot deel van Wes-Berlyn se nywerhede is ná die Tweede Wêreldoorlog, toe die stad as 'n kapitalistiese eiland in die hart van die DDR bestaan het, deur staatssubsidies aangemoedig om in die stad te bly.

Oos-Berlyn het in die Duitse Demokratiese Republiek steeds 'n voorrang geniet wat die verskaffing van gebruiksgoedere en huisvesting betref.

Die Teufelsberg ("Duiwelsberg"), die hoogste in die stad, is kunsmatig uit die puinhope van die Tweede Wêreldoorlog opgehoop

Terwyl vandag nog groot inheemse farmaseutiese ondernemings soos Bayer-Schering en Berlin Chemie hulle hoofkwartiere en aanlegte in Berlyn het, het die tersiêre sektor in die laat 20ste eeu sterk groei getoon en verteenwoordig tans meer as 80 persent van die Berlynse ondernemings. Tegelykertyd het die stad sy rol as die nywerheidsentrum van Europa intussen kwytgeraak en beskik tans nog net oor 'n beperkte industriële basis. Terwyl daar in Duitsland sowat 70 nywerheidswerkers per 1 000 inwoners getel word, het hierdie getal in Berlyn tot sowat 30 gedaal.

Die bruto geografiese produk het in 2006 80,3 miljard € (776,7 miljard ZAR) beloop. Berlyn het enkele jare lank die laagste ekonomiese groeikoers van alle Duitse Bundesländer getoon, en die werkloosheidsyfer was in Februarie 2007 met 16,6 persent duidelik bo die gemiddelde syfer vir Duitsland. As gevolg van die herenigingsproses is daar 'n massiewe skuldlas opgehoop wat die stad heel moontlik nooit meer self kan afbetaal nie.

Regering

Die parlement van Berlyn (Abgeordnetenhaus) word elke vier jaar deur die bevolking gekies. Tussen 2002 en 2011 het 'n koalisie van SPD (Sosiaal-Demokratiese Party van Duitsland) en Die Linke die regering (Senat) gevorm. Die burgemeester (Regierender Bürgermeister) is Klaus Wowereit (SPD).

Die parlement van Berlyn

Setels in die parlement (Abgeordnetenhaus)

Kenteken	Party	2011	2006	2001	1999
	SPD	47	53	44	42
	CDU	39	37	35	76
Lêer:Logo Bündnis 90 Die Grünen grün svg.png	Bündnis 90/Die Grünen	29	23	14	18
	Die Linke	19	23	33	33
	FDP	0	13	15	0
	Piratenpartei	15	0	0	0
Totaal		149	149	141	169

Onderwys en universiteite

Lêer:Telefunken hochhaus.jpg

Technische Universität

Die Berlynse Ringbahn in 1885

1905: Een van die eerste huurmotors vervoer passasiers

'n Elektriese stadstrein uit die 1920's

Berlin beskik met die sogenaamde Europaschule oor 'n unieke tweetalige skoolprogram, wat die kurrikulum sowel op laer- asook op hoërskoolvlak in Duits en 'n vreemde taal aanbied. 29 skole in die meeste van Berlyn se nege distrikte bied onderwys in altesame 29 vreemde tale aan. Die bekendste tweetalige skole is die John-F.-Kennedy-Schule, 'n tweetalige Duits-Amerikaanse hoërskool in Zehlendorf, en die Franse Hoërskool (Französisches Gymnasium), wat in 1689 vir Hugenote-kinders opgerig is en tweetalige Duits-Franse onderwys aanbied. Skoliere kan sowel die Duitse asook die Amerikaanse en Franse matriekeksamen aflê.

Vier universiteite en 'n aantal Hochschulen (tegnikons, Engels amptelik Universities of Applied Sciences) — waaronder die Freie Universität Berlin, Technische Universität, Humboldt-Universität, Universität der Künste, Hochschule für Wirtschaft und Recht (Berlin School of Economics and Law, HWR), Beuth Hochschule für Technik Berlin en Hochschule für Technik und Wirtschaft (HTW) — het altesaam 150 000 studente (2005).

Openbare vervoer en lughawens

Historiese ontwikkeling

'n Historiese perdetrem van 1885

Toe Berlyners hul werkplekke nog uitsluitlik per voet of per perdevoertuig kon bereik, moes hul woonplekke binne kort afstand daarvan geleë wees. So was die vinnig groeiende bevolking in die 19de eeu binne die bestaande stadsgrense en rondom fabrieke gekonsentreer. Nywerhede was op hulle beurt aangewese op nabygeleë water- en spoorweë. Die steeds toenemende industrialisering het 'n gekoördineerde openbare vervoernetwerk vereis.

Berlyn se eerste spoorweglyn na Potsdam is op 29 Oktober 1838 ingewy. Die uitbou van Pruise se vervoerstelsel het sentraal gestaan by die stigting van nuwe aandelemaatskappye en banke, en Berlyn het vinnig tot die middelpunt van dié stelsel ontwikkel. Die uitgebreide spoorwegnetwerk was aanvanklik nie op pendelaars gemik nie: nog omstreeks 1860 het treine slegs 'n aantal voorstede aan die rand van die huidige stadsgebied met die middestad verbind, soos byvoorbeeld Zehlendorf, Spandau, Köpenick, Bernau of Trebbin. In 1874 het die nuwe Wannseebahn-spoorlyn die stadsentrum met die suidwestelike voorstede verbind en die bou van huise tien of twintig kilometer buite die middestad vir Berlyners aantreklik gemaak.

In ander nuwe stadsdele soos Westend het die ontwikkeling van openbare vervoergeriewe nie tred gehou met die uitbreiding van woongebiede nie en sodoende verdere groei voorlopig belemmer. Die nuwe treine was immers vinniger en geriefliker as perde-omnibusse. Die laasgenoemde voertuie was vanaf 1865 twee dekades lank die belangrikste openbare vervoermiddel in die stadsgebied en aangrensende voorstede. Die perde-omnibusnetwerk is in die laat 1880's deur stoomtrems aangevul wat die middestad met voorstede suid-wes van Berlyn verbind het.

Maar eers met die voltooiing van die sogenaamde Ringbahn (sirkellyn) het treine as openbare vervoermiddel aantreklik geword. Die sirkellyn het Berlyn se bestaande treinstasies met mekaar verbind en goederevervoer vergemaklik. Die oostelike deel van die sirkellyn is in 1871, die westelike in 1877 in bedryf gestel. Vir die binnestedelike treinlyne moes viadukte gebou word. Die uitbou van verbindings na die voorstede het tot in die 1890's voortgeduur. Met nuwe bekostigbare tariewe vir pendelaars het treine vanaf 1891 'n massavervoermiddel vir Berlyners geword.

Stoomlokomotiewe het byna vier dekades lank stoom en roet in die stadsgebied uitgeblaas voordat sirkel-, stads- en pendelaarstreine omstreeks 1930 geleidelik deur elektriese lokomotiewe getrek is. Op binnestedelike lyne is perde en stoomlokomotiewe al dekades vroeër deur elektriese trems (vanaf 1881) en moltreine (vanaf 1902) vervang. Die eerste elektriese stadstreine (S-Bahn) het vanaf 1924 tussen Bernau en Berlyn gery.

Die openbare vervoerstelsel het kort voor die eeuwisseling 'n effektiewe mededinger gekry. In 1892 het die eerste privaat motor sy verskyning in Berlyn gemaak. Reeds ses jaar later is die eerste motorwedren in die stad gehou. Keiser Wilhelm II, wat daarvan gehou het om in een van sy chauffeur-gedrewe motors op die Unter den Linden-boulevard of na Potsdam te ry, het in 1905 die eerste internasionale motorskou geopen. Kort daarna is die Keiserlike Motorklub (Kaiserlicher Automobil-Club) gestig.

Motorvoertuie het as huurmotors vanaf 1899 met perdewaens meegeding, en in 1905 is die eerste motorbusse in bedryf gestel. Die laaste perdebus is in 1920 uitgefaseer.

Die uitgebreide openbare vervoerstelsel, wat tot in die omgewing van Berlyn gestrek en ook nuwe waterweë soos die Teltowkanaal ingesluit het, het die ongekende groei van Berlyn, moderne stadsbeplanning en die skepping van goeie en ordelike woon- en werkomstandighede eers moontlik gemaak. Nuwe nywerhede kon sodoende oral in die stadsgebied en in die voorstede gevestig word. Tussen 1890 en 1900 is 'n radius van tussen 30 en 50 km om die middestad deur industrialisering geraak. Ondernemings soos Siemens en Borsig het nuwe fabrieke in die noordelike voorstede laat oprig, en tegelykertyd het nuwe werkerswoonbuurte soos Tegel-Borsigwalde en Siemensstadt ontstaan. Nuwe nywerheidsgebiede het ook in die suide langs die Teltowkanaal en die Dresdner Bahn-spoorweglyn naby Teltow, Tempelhof, Mariendorf, Marienfelde, Britz en Johannisthal begin uitbrei.

Berlyners was vry om hul woon- en werkplekke ook in buitewyke of voorstede te soek. Hoe groter afstande tussen woon- en werkplek geword het, des te sneller het die lewe vir Berlyners geword. Uitdrukkings soos Berliner Tempo het na die nuwe haastige lewensritme begin verwys.

Die huidige openbare vervoernetwerk

'n Trem op Alexanderplein

Die hoofstasie Berlin-Hauptbahnhof teen sononder

'n Lugfoto van die lughawe Berlin-Tempelhof

Berlyn beskik oor 5 334 kilometer se openbare strate en 1,44 miljoen geregistreerde voertuie. Moltreine, S-Bahn-treine (stadstreine), trems, busse, nagbusse en snelbusse (X- en metrobusse) dek die hele stadsgebied met 2 286 kilometer se linies. Daar is ook fietspaaie dwarsoor die stad. Die internasionale lughawens is Berlin-Tegel Otto Lilienthal in die noordweste en Berlin-Schönefeld in die suidooste, met jaarliks meer as 22 miljoen passasiers (2010). Die belangrikste internasionale lughawe in Duitsland is egter Frankfurt am Main. 'n Nuwe gemeenskaplike lughawe vir die deelstate Berlyn en Brandenburg, Berlyn-Brandenburg Internasionale Lughawe, word tans in Schönefeld net suid van Berlyn gebou.

'n Derde internasionale lughawe, Berlin Tempelhof, was in die middestad geleë, maar is om ekonomiese en veiligheidsredes op 30 Oktober 2008 gesluit. Die lughawe is in sy laaste jare nog oorwegend deur kleiner stralers aangedoen en was veral gemik op sakereisigers.

Met 'n oppervlak van 450 hektaar en 'n hoofgebou wat oor 'n lengte van 1,2 kilometer strek en 300 000 vierkante meter beslaan was Tempelhof vroeër die grootste lughawe ter wêreld en het ook met die grootste gebou gepronk. Toe die lughawe in 1936 in bedryf gestel is, is dit jaarliks deur sowat 200 000 passasiers gebruik, terwyl dit uiteindelik op 'n jaarlikse aantal van sowat ses miljoen reisigers gemik was.

Die lughawe is grotendeels in sy oorspronklike vorm bewaar en is vanweë sy baanbrekende konsep deur die Britse argitek Norman Foster "die moeder van alle moderne lughawens" genoem.

Weens die verwagte snelle groei van Berlyn ná die Duitse hereniging in 1990 is daar aanvanklik beplan om die terrein vir die oprigting van 40 000 nuwe woonstelle, wat 120 000 bewoners sou huisves, te gebruik. Berlyn se bevolkingsgroei was egter aansienlik laer, en die oorspronklike planne is intussen duidelik afgeskaal. Nuwe woonstelle gaan waarskynlik net aan die rand van die vliegveld opgrig word.

Die nuwe Berliner Hauptbahnhof (Berlynse hoofstasie) is op 26 Mei 2006 feestelik ingewy. Die stasie, wat volgens die Duitse Spoorweë Deutsche Bundesbahn die modernste ter wêreld is, is deur die Letties-gebore Duitse argitek Meinhard von Gerkan ontwerp en teen 'n koste van sowat 700 miljoen Euro opgerig. Die stasie verbind die tradisionele treinstasie-argitektuur met moderne konsepte en sal daagliks sowat 1 100 treine en 300 000 passasiers hanteer.

Internasionale uitstallings en filmfeeste

Belangrike uitstallings waaraan ook Suid-Afrika deelneem is die Internationale Grüne Woche Berlin ('n landbouskou vir voeding, land- en tuinbou; dit word jaarliks in Januarie gehou) en die Internationale Tourismusbörse (reis- en toerisme-ekspo, jaarliks in Maart). Naas die Consumer Electronics Show (CES) in Las Vegas (Verenigde State) is die Internationale Funkausstellung die grootste uitstalling van elektroniese verbruikersware (soos televisie en hoëtroustelle) wat vanaf 2005 jaarliks plaasvind en – anders as die CES – oop staan vir privaatbesoekers.

Februarie is die maand van die jaarlikse Berlinale, die internasionale filmfees van Berlyn.

Die Holocaust-monument

Love Parade, Karneval der Kulturen en Christopher Street Day-parade

Die Love Parade, wat in die jare negentig nog as 'n klein straatfees gehou is, het in sy hoogty meer as een miljoen jongmense gelok. Die reuse partytjie van dans en tegnomusiek het in Julie 2006 weer plaasgevind. In 2004 en 2005 is dit weens 'n gebrek aan fondse en borge gekanselleer, en Essen, Dortmund en Duisburg het in 2007, 2008 en 2010 as nuwe gasheerstede opgetree.

Die ander bekende feeste is die Karneval der Kulturen, 'n kleurryke fees met meer as 4 000 groepe en dansers van dwarsoor die wêreld, wat gedurende Pinkster plaasvind, en die Christopher Street Day-parade van die gay en lesbiese gemeenskap, wat in Junie gereeld meer as 'n halfmiljoen toeskouers lok.

Toerisme

In 2004 het Berlyn meer as 5,9 miljoen besoekers gelok. Vir die 79 600 hotelbeddens is sowat 13,26 miljoen oornagtings geregistreer, en die stad is nou besig om een van die belangrikste reisbestemmings in Europa te word. Die toerismebedryf bied tans 170 000 werkgeleenthede. Welgestelde besoekers uit die Oekraïne, die Russiese Federasie en Oos-Asië is die vernaamste kliënte in Berlyn se luukse winkels. Die gemiddelde kamerprys in 'n vier- en vyfster-hotel is in 2004 sowat 130 Euro wat baie gunstig vergelyk met Parys (212 Euro) en Londen (300 Euro).

Besienswaardighede

Deutscher Dom vanaf die Gendarmenmarkt

Berlyn, Potsdamer Platz

Die Alexanderplatz, soos gesien vanaf die televisietoring, met die afdelingswinkel Kaufhof en die Park Inn-hotel

Berlyn-Treptow: 'n Bogrondse moltreinlyn ry oor die Oberbaum-brug

Lêer:Berlin Sony-Center.JPG

Die dak van die Sony Center is 'n simboliese namaaksel van die Japanse berg Foedjijama

Neue Nationalgalerie

• Die Kurfürstendamm met sy luukse winkels en die pragstraat Unter den Linden met talle historiese geboue is die belangrikste strate vir die besoeker.
• Die KaDeWe (Kaufhaus des Westens) in die Tauentzienstrasse is die grootste afdelingswinkel op die Europese vasteland, en sy boonste verdieping bied kos en drank van dwarsoor die wêreld vir die fynproewer.
• Argitekte van dwarsoor die wêreld het na die hereniging van Oos- en Wes-Berlyn begin om die nuwe Berlyn te skep. Die ou Potsdamer en Leipziger Platz wat gedurende die Tweede Wêreldoorlog verwoes is, het nou herrys met die Sony-Center as sy besige middelpunt. Sy imposante dak lyk soos 'n klein weergawe van die heilige berg Foedjijama in Japan. Die Beisheim-Center is soos die Sony Center 'n klein stadsbuurt naby die Potsdamer Platz, en sy torings is in die styl van die New Yorkse Art Déco ontwerp. Die sentrum spog met twee vyfster-hotelle, die Marriott en The Ritz-Carlton. 'n Reusagtige muurskulptuur met sowat 28 000 ligdiodes verfraai en verlig die ontvangsaal van die Marriott-hotel. Die Leipziger Platz het nou weer die vorm van 'n agthoek. Voor die Tweede Wêreldoorlog was dit die adres van een van die grootste afdelingswinkels, maar intussen is daar nuwe, moderne geboue soos die Kanada-Haus, die nuwe ambassade van Kanada. Die ambassade, wat deel uitmaak van die Oktagon-gebouekompleks, spog met 'n daktuin wat die loop van die McKenzie-rivier versinnebeeld. Dit is die eerste diplomatieke gebou van die Noord-Amerikaanse land in Duitsland, wat Kanada teen 'n koste van sowat 50 miljoen Euro laat oprig. Kalksteen uit die provinsie van Manitoba en hout uit die provinsies van Québec en Ontario is as boumateriaal ingevoer. 'n Winkeldeurgang en 'n mediasentrum, wat inligting oor Kanada ter beskikking stel, is deel van die ambassade (Leipziger Platz 17).
• Die historiese stadsentrum van Mitte lok met sy Museumsinsel (eiland met verskillende museums, hier word die beroemde Pergamon-altaar getoon), die Gendarmenmarkt met die Deutscher en Französischer Dom (Duitse en Franse Katedraal, laasgenoemde bied vanuit sy koepel 'n uitsig oor die hele stad), die Reichstag en Brandenburger Tor (Brandenburgse Poort). Die Ou Stadsaal van Berlyn (Rotes Rathaus) is die setel van die Berlynse Senaat. Die Ou Stadhuis (Altes Stadthaus) naby die Raadsaal is tussen 1902 en 1911 deur die argitek Ludwig Hoffmann opgerig. Van 1950 van 1990 dien die gebou as setel van die Raad van Ministers (Ministerrat) van die Duitse Demokratiese Republiek, en hier is in 1990 die Verdrag oor die Duitse Hereniging geformuleer. Die standbeeld van die Romeinse geluksgodin Fortuna op die koepel van die Stadhuis-toring, wat in 1951 verdwyn het en vermoedelik ingesmelt is, word in 2004 as deel van die historiese rekonstruksie van die gebou weer aangebring. Die figuur van sowat 3 meter is deur 'n plaaslike mesenas geborg. Die Stadhuis dien vandag as 'n stedelike administrasiegebou. Moderne argitektuur sluit die Neue Nationalgalerie, Staatsbibliothek zu Berlin, Philharmonie (hier speel die Berliner Philharmoniker) en die Televisietoring op die Alexanderplatz in.
• Die Alexanderplatz is 'n uitgestrekte plein in die oostelike middestad, Dit was oorspronklik 'n veemark en is ter ere van die Russiese tsaar Alexander I, wat destyds 'n amptelike besoek aan Berlyn afgelê het, op 25 Oktober 1806 hernoem. Met die opening van die groot treinstasie en 'n nabygeleë mark het dit teen die laat 19de eeu tot een van Berlyn se kommersiële sentrums ontwikkel. In die 1920's was dit saam met die Potsdamer Platz ook die sentrum van Berlyn se polsende naglewe, en het die inspirasie vir Alfred Döblin se beroemde roman Berlin Alexanderplatz gelewer, wat in 1929 vrygestel is, en twee latere verfilmings in 1931 en 1980. Die plein self is verskeie kere herbou, waarby die belangrikste argitektoniese veranderings in die 1960's plaasgevind het, toe die plein as deel van die herontwikkeling van die Duitse Demokratiese Republiek se hoofstadsentrum aansienlik vergroot is. Destyds is 'n aantal bekende geboue soos die Berlynse televisietoring (die tweede hoogste gebou in Europa), die Hotel Stadt Berlin (tans die Park Inn-hotel) en die Wêreldtydklok (Weltzeituhr), 'n roterende installasie wat die verskillende tydsones van die wêreld en die presiese tyd in ander stede wys, opgerig. Ná die Duitse hereniging is talle geboue gerestoureer, terwyl 'n aantal nuwe wolkekrabbers beplan word. Nogtans het die plein sy tipiese Sosialistiese karakter van die 1960's bewaar.
• Die Televisietoring is na 'n boutyd van 53 maande op 3 Oktober 1969 ingewy. Met 368 meter is dit die hoogste gebou in Duitsland en die vierde hoogste in Europa. Vyf hysbakke neem besoekers in 40 sekondes na die uitkykplek (203 meter bo-oor die grond) en die roterende restourant. Die kenmerkende silwerkoeël van die toring is deur die bekende DDR-argitek Herrmann Henselmann ontwerp en simboliseer die eerste mensgemaakte satelliet, die Sowjetse Sputnik. Die antennes en satellietskottels, wat op vyf verdiepings aangebring is, saai onder meer die digitale televisie- en radioprogramme volgens die DVB-T-standaard uit, terwyl ander deur ambassades gebruik word.
• In die ou Diplomatebuurt is monumentale geboue uit die Nazi-era soos die Italiaanse en Japanse ambassades herstel; Suid-Afrika se missie het 'n nuwe gebou in die gebied opgerig.
• Die nuwe Monument vir die vermoorde Jode van Europa (Holocaust-monument) van die Amerikaanse argitek Peter Eisenman, wat uit duisende steles bestaan, herinner aan die ses miljoen Joodse burgers van verskillende Europese lande wat in die konsentrasiekampe vermoor is. Sowat 'n derde van die Joodse bevolking van Duitsland was in 1933 in Berlyn woonagtig. Die besluit om Joodse burgers te vermoor is op 20 Januarie 1942 in die berugte Wannseevilla geneem wat vandag ook 'n gedenkplaas is (Steglitz-Zehlendorf). Danksy immigrasie uit Rusland het die Joodse gemeente van Berlyn weer gegroei; naas die moderne Huis van die Joodse Gemeente van Berlyn met sy uitstekende restourant is die herstelde Ou Sinagoge in die Oosterse styl met sy goue dak een van die groot besienswaardighede.
• Die Botaniese Tuin (Botanischer Garten) bestaan al meer as 300 jaar en is op een na die grootste wêreldwyd met 'n oppervlakte van meer as 43 hektaar en spog met 22 000 plantespesies (Königin-Luise-Strasse 6-8, Steglitz-Zehlendorf).
• Die Zoologischer Garten Berlin (Berlynse Dieretuin) in 1844, verbonde aan die Aquarium Berlin is geleë in die westelike deel van die stad. (Hardenbergplatz 8 en Budapester Stasse 32)
• Die Tierpark Berlin in 1954 geopen in die oostelike deel van die stad. Met 'n oppervlakte van 160 hektaar en 10.000 diere lewe in ongeveer 1.000 spesies. (Lichtenberg-Friedrichsfelde, Am Tierpark 125)
• Die Zeiss-Planetarium in Treptow beskik oor die langste refraktor-teleskoop ter wêreld.
• Die Museumsdorf Düppel in die buitewyk Dahlem is 'n namaaksel van die Middeleeuse dorpie wat omtrent 1170 in die gebied gestig word. Aan die begin van die jare sewentig word die nedersetting, wat oorspronklik uit 16 plase bestaan, heropgerig. Die museum vertoon ou plaasdiere en -plante, wat hier weer geteel word, en tradisionele ambagte soos die Middeleeuse skoenmakery en pottebakkery.
• Die Hamburger Bahnhof is die oudste stasie in Berlyn en dien na sy renovasie as 'n museum vir moderne kuns. Kunswerke van onder meer Andy Warhol en Roy Lichtenstein is hier te sien. Saans word die gebou met blou lig bestraal (Mitte, Invalidenstrasse 50).
• Die Grosser Wasserspeicher is 'n ou viskoelkamer wat vandag vir klankinstallasies gebruik word. Besoekers bereik die binneste van die toring via spiraalvormige wandelgange en kan 'n buitengewone mengsel van klank en kleure geniet (Belforter Strasse).
• Die Pfaueninsel (Poumannetjieseiland) in die Havelmeer is as 'n soort kunsmatige Arkadië vir die Pruisiese prinsesse ontwerp. Daar is talle argitektoniese besonderhede wat 'n mens op sy speurtog kan ontdek. 'n Reusagtige volière (voëlpark) met eksotiese voëls en natuurlik poumannetjies bekoor voëlliefhebbers. Op die eiland mag nie gerook word nie, en ook motors word nie toegelaat nie.
• Schwanenwerder lê soos die Pfaueninsel in die Havelmeer, in die weste van die stad. Die nyweraar Wilhelm Wessel koop die skiereiland in 1882 en laat dit in 'n pragtige landskaptuin omskep. Voor die Eerste Wêreldoorlog is die skiereiland 'n gewilde woonplek vir die rykste burgers van die stad. Na 1933 word baie Joodse eienaars gedwing om hul villa's teen 'n lae prys aan prominente lede van die Nasionaal-Sosialistiese Party te verkoop, waaronder die Minister van Propaganda, Joseph Goebbels, en die argitek Albert Speer.
• Kladow en Gatow is voormalige boeredorpe aan die westelike oewer van die Havelmeer. Teen die jaar 1900 begin welgestelde burgers hier met die oprigting van 'n aantal somerhuise. Natuurreservate langs die meer, baie klein baaie, parke en statige landhuise oorheers die gebied. Die Alte Dorfkirche Gatow (Ou Dorpskerk van Gatow) is een van die oudste geboue in die gebied en ontstaan vanaf die veertiende eeu; die skildery oor die altaar dateer uit die tydperk omtrent 1495 en is deur die Neurenbergse meester Michael Wolgemut geskilder.

Kookkuns

Die gewildste geregte is moontlik die beroemde Berlynse kerriewors en die Turkse döner ('n met vleis en groente gevulde brood), wat albei by straatstalletjies verkoop word. Nietemin is daar ook sowat 6 000 restourante, waarvan die helfte tradisionele Duitse kookkuns bied. Byna alle lande het 'n restourant met hulle spesialiteite in die stad.

Kuns en kultuur

Berliner Philharmonie

Konzerthaus am Gendarmenmarkt

• Akira Ikeda Gallery (kunsgalery): Hierdie galery met filiale in Japan en die Verenigde State toon van die beste kunstenaars (Prenzlauer Berg, Schönhauser Allee 176).
• Berliner Philharmonie (konsertsaal): Die tuiste van die Berlynse Philharmoniese orkes het 2 400 sitplekke in die Philharmonie en 1 200 in die kamermusieksaal. Onder leiding van Sir Simon Rattle (chef-dirigent van die Berlynse Philharmoniese orkes). (Tiergarten, Herbert-von-Karajan-Strasse 1).
• Camera Work (fotogalery): Die werk van die beste modefotograwe word hier getoon (Charlottenburg, Kantstrasse 149).
• Deutsche Oper Berlin (operahuis): Opera in die weste van Berlyn onder leiding van Donald Runnicles (Musiekdirekteur-Generaal) en Kirsten Harms (Direkteur, Regisseur): (Charlottenburg, Bismarckstrasse 35).
• Komische Oper (operahuis): Geopen in 1947 is dit die kleinste operahuis van Berlyn. Onder leiding van Andreas Homoki (Direkteur): (Mitte, Behrenstrasse 55-57).
• Konzerthaus am Gendarmenmarkt (konsertsaal): 'n Statige ou gebou van 1821 op die mooiste plein van die stad (Mitte, Gendarmenmarkt).
• Staatsoper Unter den Linden (operahuis): Die oudste van Berlyn se drie operahuise wat in 1742 geopen is. Onder leiding van Daniel Barenboim (Musiekdirekteur-Generaal, Vladimir Malakhov (Direkteur Ballet) en Jürgen Flimm (Regisseur, Direkteur): (Mitte, Unter den Linden 7).
  

Saison 2010/2011 in Schiller-Theater (Charlottenburg, Bismarckstr. 110)

• Theater des Westens: Musicals (Charlottenburg, Kantstr.12)
• Musical-Theater Berlin: Musicals (Mitte, Marlene-Dietrich-Platz 1)
• Neuköllner Oper: Musicals (Neukölln, Karl-Marx-Straße 131)
• Konzertsaal der Universität der Künste: Recitals (Charlottenburg, Hardenberg-/Fasanenstrasse)
• Haus der Berliner Festspiele: Musiek-Feeste, Festivals (Wilmersdorf, Schaperstr. 24)
• Waldbühne: Open-Air-Konserts (Charlottenburg, Glockenturmstr. 1)
• Friedrichstadtpalast: Musiek, Show, Danz (Mitte, Friedrichstr. 107)
• Wintergarten (varieté): Van die beste internasionale kunstenaars tree hier op (Tiergarten, Potsdamer Strasse 96)

Museums

Museum für Naturkunde

Die Ishtarpoort in die Pergamonmuseum

• Ägyptisches Museum (Neues Museum): Hier word onder meer die buuste van koningin Nofretete vertoon.
• Alliiertenmuseum: Die geskiedenis van die Geallieerde Magte in Berlyn (Dahlem, Clayallee 135).
• Alte Nationalgalerie: Skilderkuns uit die 19de eeu - romantiek, klassissisme, biedermeierstyl, impressionisme (Mitte, Bodestrasse 1-3).
• Altes Museum: Klassieke Griekse en Romeinse kuns, in die styl van die Pantheon in Rome gebou (Mitte, Am Lustgarten).
• Bauhaus-Archiv - Museum für Gestaltung: Die Bauhaus-styl en -argitektuur kan hier bewonder word. Die Bauhaus-winkel in die museum verkoop artikels wat in die Bauhaus-styl ontwerp is (Tiergarten, Klingelhöferstrasse 14).
• 'n Pragtige klein villa huisves die Brücke-Museum, wat oor 'n unieke versameling kunswerke uit die tydperk van die Duitse ekspressionisme beskik (Grunewald, Bussardsteig 9).
• Deutsches Historisches Museum: Duitse geskiedenis (Mitte, Unter den Linden 3).
• Deutsches Technikmuseum: Een van die grootste tegniese museums van die wêreld (Kreuzberg, Trebbiner Strasse 9).
• Ethnologisches Museum: 'n Half miljoen voorwerpe van dwarsoor die wêreld word hier getoon (Dahlem, Arnimallee 27).
• Filmmuseum: Die tentoonstelling se klem val op die verhouding tussen Duitsland, Berlyn en Hollywood, die Duitse rolprentkuns van die dertiger- en veertigerjare, Marlene Dietrich (die beroemde Duitse aktrise wat in Berlyn gebore is) en spesiale rolprenteffekte ( Tiergarten, Potsdamer Strasse 2).
• Forschungs- und Gedenkstätte Normannenstrasse: Die geskiedenis van die Duitse Demokratiese Republiek van 1949-89 en die geheimdiens Staatssicherheit kan hier in sy voormalige hoofkwartier bestudeer word (Lichtenberg, Normannenstrasse 22).
• Jüdisches Museum: Een van die uitstekende voorbeelde van die Nuwe Berlyn se argitektuur is die Joodse Museum. Die gebou van Daniel Libeskind lyk soos 'n Dawidster wat gebars het. Binnenshuis is dit 'n soort doolhof met talle leë kamers wat die Joodse lewe, wat verdwyn het, simboliseer (Kreuzberg, Lindenstrasse 9-14).
• Kupferstichkabinett: 35 000 tekeninge en sowat 400 000 prente van die middeleeue tot by vandag (Tiergarten, Matthäikirchplatz 8).
• Museum für Naturkunde: Die natuurkundemuseum beslaan sowat 6 000 m² en behoort tot 'n klein aantaal museums wêreldwyd wat met 'n versameling van meer as 25 miljoen voorwerpe kan spog, waaronder geraamtes van dinosaurusse en meteoriete (Mitte, Invalidenstrasse 43).
• Neue Nationalgalerie: Die gebou van staal en glas huisves moderne skilderye en beeldhoukuns (Tiergarten, Potsdamer Strasse 50).
• Pergamonmuseum: Die Pergamonaltaar uit die tweede eeu v.C., die Ishtarpoort en die markpoort van Milet word hier getoon (Mitte, Am Kupfergraben).
• Die Sammlung Berggruen vertoon kunswerke van Picasso, Miró en Matisse. Heinz Berggruen, 'n bekende kunsversamelaar, is 'n persoonlike vriend van Pablo Picasso en koop 'n aantal van sy vroeë werke (Schlossstrasse 1).
• Schwules Museum: Die enigste museum wêreldwyd wat gay-liefde, -vriendskap, -seks, VIGS en die onderdrukking tydens die Nazi-heerskappy behandel (Kreuzberg, Mehringdamm 61)
• Zille-Museum: Heinrich Zille het sowat 'n eeu gelede die lewe in Berlyn se arbeidersbuurte in sy tekeninge vasgevang (Mitte, Probststrasse 11).

Sport

Olympiastadion

• Olympia-Stadion (74.200 plekke)
• Stadion An der Alten Försterei (19.000 plekke)
• Max-Schmeling-Halle (11.900 plekke)
• O2 World (17.000 plekke)
• Olympia-Schwimmstadion (7.600 plekke)
• Schwimm- und Sprunghalle im Europasportpark (4.000 plekke)
• Trabrennbahn Karlshost
• Trabrennbahn Mariendorf

Susterstede

• Los Angeles, Verenigde State van Amerika, sedert 1967
• Parys, Frankryk, sedert 1987
• Madrid, Spanje, sedert 1988
• Istanboel, Turkye, sedert 1988
• Moskou, Rusland, sedert 1990
• Warskou, Pole, sedert 1991
• Boedapest, Hongarye, sedert 1991
• Brussel, België, sedert 1992
• Djakarta, Indonesië, sedert 1993
• Tasjkent, Oesbekistan, sedert 1993
• Meksikostad, Meksiko, sedert 1993
• Beijing, Volksrepubliek van Sjina, sedert 1994
• Tokio, Japan, sedert 1994
• Buenos Aires, Argentinië, sedert 1994
• Praag, Tsjeggië, sedert 1995
• Windhoek, Namibië, sedert 2000
• Londen, Verenigde Koninkryk, sedert 2000

Eksterne skakels

• Die amptelike webwerf van die Duitse hoofstad
• 'n Afrikaanse werf oor Berlyn
• Berlyn
• culture & food tours
• Berlin Sightseeing Tours
• Ambassade van die Republiek van Suid-Afrika
• South African Club Berlin e.V.

Russiese immigrasie

• www.mdr.de/Fakt: Russische Parallelwelt in Berlin - Artikel en video