Gaan na inhoud

Afrikaanse kerkbou in die Karoo

Voeg skakels by
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Die kerkgebou van die NG gemeente Graaff-Reinet is een van die sierlikste kerkgeboue in Suid-Afrika en 'n uitstekende voorbeeld van wat bekendstaan as die Neogotiese styl of Gotiese herlewingstyl. Dié styl het die Kaaps-Hollandse boustyl van die middel van die 19de eeu heeltemal verdring, en die meeste van die ou kerke op tallose dorpe moes plek maak vir Neogotiese geboue. Die argitek was James Bisset.

Afrikaanse kerkbou in die Karoo is die argitektuur van die kerkgeboue van veral die drie gereformeerde Afrikaanse kerkgenootskappe, naamlik die Nederduitse Gereformeerde Kerk, die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika en die Nederduitsch Hervormde Kerk, in die meer as 40 landdrosdistrikte in die provinsies Wes-, Noord en Oos-Kaap asook vier suidwestelike landdrosdistrikte van die Suidwes-Vrystaat wat gewoonlik as die Karoo beskou word. Dié landdrosdistrikte beslaan 395 200 km2, meer as die helfte van die destydse Kaapprovinsie en amper 'n derde van Suid-Afrika se grondgebied, hoewel die grense nie met sekerheid vasgestel kan word nie.

Die hele spektrum van Afrikaanse kerkboustyle is in die Karoo te sien, van die eenvoudige, toringlose kerkgeboutjies uit die vroeë tye tot die katedraalagtige, Neogotiese of Neoklassieke kerkgeboue op dorpe soos Aberdeen, Beaufort-Wes, Graaff-Reinet en Cradock. In die meeste gevalle is die NG kerk vandag nog die grootste of dan wel indrukwekkendste gebou op die meeste van dié dorpe. In sommige gevalle, soos Fraserburg en Aberdeen wat as kerkdorp ontstaan het, is aan die kerk 'n plein in die middel van die dorp afgestaan wat die oorheersing van die omliggende geboue beklemtoon het. Net enkele moedergemeentes in die Karoo aanbid vandag nog in hul oorspronklike kerk, want in die meeste gevalle is die eerste kerk deur 'n tweede en selfs 'n derde vang. In sommige gevalle was dit omdat die eerste kerk te klein vir die groeiende gemeente geword het; in ander gevalle was die ou kerk nie deftig genoeg vir 'n gemeente wat welvarend geword het nie; in nog gevalle het die ou kerk bouvallig of gevaarlik geword en het die gemeente die herstelkoste ontsien en liewer 'n nuwe gebou laat oprig.

Die landstreek

[wysig | wysig bron]
Die Karoo het van Suid-Afrika se mees afgeleë dorpe.
Veral plantegroei bepaal die grense van die Karoo en namate tipiese Karooplante veral ooswaarts versprei, word die Karoo geleidelik groter.

Die Khoi, wat honderde jare deur dié dorre gebied geswerf het, het die naam "Karoo" aan die landstreek gegee wat die Hollandse nedersetters die Droogeveld genoem het. Die vroegste benaming beteken "hard" en daaruit kom die begrip "droog".[1] Voor dit gestandaardiseer is, het die naam ook voorgekom as onder meer Carro, Caro, Carrow, Karo, Karroo, Kuru en Xhaeruh.[2] Die huidige benaming is 'n kompromis tussen die vroeë Engelse vorm Caro en die Afrikaanse Karroo.[3]

Dit is amper onmoontlik om 'n presiese beskrywing te gee van óf die aard óf die grense van die Karoo. Die streek word as 'n eenheid beskou op grond van onder meer die topografie, die geologie en veral die klimaat, wat gekenmerk word deur lae reënval, fel sonskyn en droë lug, met uiterste koue en hitte. Dié faktore het saam bygedra tot omstandighede waarin die xerofitiese plantegroei van die Karoo ontwikkel het om te oorleef in die strawwe klimaat. Veral dié plantegroei bepaal die Karoo se grense, maar egte Karooplantegroei kom in die aanliggende grasveldstreke voor en omgekeerd, sodat dit moeilik word om dié gebiede se presiese grense te bepaal. Boonop versprei tipiese Karooplante algaande ooswaarts en neem streke in waar hulle enkele honderde jare gelede heeltemal onbekend was. Vernietigende boerderymetodes dra by tot dié verspreiding wat dié agteruitgang en soms vernietiging van 'n groot deel van die oorspronklike plantegroei. Na raming het die Karoo teen 1970 reeds 240 km ooswaarts geskuif en dié uitbreiding duur gedurig voort.[4]

Die huidige grense is die Langeberg-reeks in die suide en sy noordwaartse uitlopers in die distrikte Montagu, Ladismith, Oudtshoorn en Willowmore. In die ooste, waar die Karoo algaande uitbrei, sluit dit die distrikte Pearston, Somerset-Oos, Cradock en Venterstad in met 'n verlenging oor die Oranjerivier tot in die suidweste van die Vrystaat, onder meer die distrikte Philippolis en Bethulie.[5] Die Karoo bestaan uit talle onderverdelings, soos die Hantam-Karoo (rondom Calvinia), die Klein-Karoo ('n gebied van sowat 480 km lank en 128 km breed tussen die Witte- en Swartberge in die noorde en die Langeberge in die suide en wat strek van Worcester in die weste tot by Oudtshoorn in die ooste), die Moordenaarskaroo (noord van die N1 tussen Prins Albertweg en Laingsburg en sluit Sutherland en Middelpos in), die Tankwa-Karoo (tussen die Ceres- of Bokkeveld-Karoo en die Klein-Roggeveldberg in die noorde, die dorp Ceres uitgesluit), die Koup (Laingsburg, Leeu-Gamka, Matjiesfontein en Beaufort-Wes), die Kamdeboo (met Graaff-Reinet in die middel en dorpe Nieu-Bethesda, Aberdeen, Jansenville en Pearston daaromheen), die sentrale Bo-Karoo (wat dorpe insluit soos Richmond, Hanover en Drie Susters aan die N1, maar strek tot by De Aar, Britstown, Victoria-Wes en Murraysburg), die oostelike Karoo (Somerset-Oos en Cradock), die Koup-Kamdeboo-Karoo (Steytlerville en Willowmore), die oostelike Bo-Karoo (Middelburg, Colesberg en Noupoort) en die westelike Bo-Karoo (die driehoek wat gevorm word deur Williston, Fraserburg, Carnarvon).[6][7][8]

Karoogemeentes

[wysig | wysig bron]
Op feitlik elke Karoodorp is die NG kerkgebou die indrukwekkendste bousel waarvan die toring bo die omliggende huise en sakegeboue uittroon. Die toneel is in Rossouwstraat op Fraserburg.

Vir die doeleindes van dié artikel, beslaan die Karoo die volgende gemeentes van die Nederduitse Gereformeerde Kerk. In die Sinode van Wes-en-Suid-Kaapland: Barrydale, Beaufort-Wes, Calitzdorp, Calvinia, Calvinia-Hantam, De Rust, Fraserburg, Gamka-Oos, Gamkavallei, Kangovalleie, Ladismith, Laingsburg, Leeu-Gamka, Loeriesfontein, Merweville, Montagu, Nieuwoudtville, Oudtshoorn, Oudtshoorn-Noord, Oudtshoorn-Park, Oudtshoorn-Suid, Oudtshoorn-Welgeluk, Oudtshoorn-Wes, Prins Albert, Richmond, Sutherland, Touwsrivier, Uniondale, Vanwyksdorp, Victoria-Wes en Volmoed. In die Sinode van Oos-Kaapland: Aberdeen, Colesberg, Cradock, Cradock-Noord, Cradock-Oos, Graaff-Reinet, Hofmeyr, Jansenville, Klipplaat, Middelburg Karoo, Murraysburg, Nieu-Bethesda, Noupoort, Nuwekerk, Graaff-Reinet, Pearston, Rietbron, Somerset-Oos, Steytlerville, Venterstad, Waterford, Willowmore. In die Sinode van Noord-Kaapland: Brandvlei, Britstown, Carnarvon, De Aar, De Aar-Noord, Hanover, Hopetown, Loxton, Orania, Petrusville-Uitsig, Petrusville, Philipstown, Prieska, Strydenburg, Vanderkloof, Van Wyksvlei, Vosburg, Williston. In die Vrystaatse Sinode: Philippolis en Bethulie.

Die Gereformeerde Kerk het die volgende gemeentes in die Karoo: Bethulie, Colesberg, Philipstown, Venterstad, Westdene, Lyciumville, Strydenburg (ontbind in 2014), De Aar, Orania, Oranjerivier, Middelburg, Cradock/Somerset-Oos, Rhenosterberg, Graaff-Reinet en Oudtshoorn.

Van die Nederduitsch Hervormde Kerk is net twee gemeentes in die Karoo geleë: Vanderkloof (sluit in De Aar, Philipstown, Petrusville, Vanderkloof, Luckhoff, Orania, Hopetown, Strydenburg) en Cradock (sluit in Cradock, Graaff-Reinet, Middelburg, Noupoort, Hofmeyr, Tarkastad en Somerset-Oos).

Vroeë kerke

[wysig | wysig bron]
Die NG gemeente Cradock se kerkgebou is een van net drie of wat in die Karoo uit die 19de eeu wat in die Neoklassieke styl opgerig is, pleks van die Neogotiese.

Die vroegste kerkgeboue in die Karoo was eenvoudige, langwerpige geboue wat meer aan 'n saal as 'n kerkgebou herinner, met 'n spitsdak van riet en 'n eenvoudige gewel aan elke end van die gebou. Dit is gewoonlik gebou van bakstene en dan witgekalk of van sandsteen. Enkele Gereformeerde gemeentes in die Karoo het vandag nog so 'n onopgesmukte, langwerpige kerkgebou, onder meer Colesberg en Venterstad (1876). Die Gereformeerde kerkgebou op Noupoort is in dieselfde styl opgerig, hoewel dit van die eerste helfte van die 20ste eeu dateer, terwyl NG kerkgeboue op dorpies wat klein gebly en dus nie 'n groot kerk kon bekostig nie, ook vandag nog so lyk, onder meer Klipplaat, Vanwyksvlei en Venterstad. Namate die gemeentes se lidmate toegeneem het en die landelike lidmate vooruit geboer het, kon hulle dit bekostig om deftiger kerke op te rig. Beaufort-Wes het in 1831 reeds 'n kerkgebou gekry wat groter en sierliker was as baie van die kerkgeboue wat selfs nog dekades later opgerig sou word. Dié vlaag deftiger toringkerke was gewoonlik die tweede kerkgebou van een van die eerste ses Karoo-gemeentes: Graaff-Reinet (1792, die sesde NG gemeente landwyd), Cradock (1818, 11de), Beaufort-Wes (1820, 12de), Somerset-Oos (1825, 15de) en Colesberg (1826, 18de), of die eerste of tweede kerkgebou van die menigte Karoo-gemeentes wat ná 1850 afgestig is.

Terwyl daar tussen die stigting van die eerste Karoo-gemeente, Graaff-Reinet in 1792 en die stigting van die tiende gemeente, Calvinia, 55 jaar verloop het, is daar in die 15 jaar tussen 1851 en 1866 'n volle 16 gemeentes in die Karoo afgestig. Hiervan was vier in die Klein-Karoo, twee in die Vrystaatse Karoo, vyf in die Oos-Kaapse Karoo, en vyf in die teenswoordige Wes- of Noord-Kaap.

Kerke in die Gotiese herlewingstyl

[wysig | wysig bron]
Die kerkgebou van die NG gemeente Somerset-Oos is ontwerp deur die Duits gebore argitek Carl Otto Hager, Suid-Afrika se grootste eksponent van die Neogotiese boukuns.[9] Van hom het nog vier Karookerke behoue gebly: Pearston, Ladismith, Oudtshoorn (hy moes die gebou voltooi en in 'n mate herontwerp) en Jansenville, maar drie is gesloop: Willowmore (onseker of hy dit wel ontwerp het), Fraserburg en Carnarvon.

Daar word soms na die 19de eeu verwys as jare van argitektoniese ballingskap, in Suid-Afrika sowel as in die buiteland, want vergeleke met die swier en staatsie van die 18de eeu, lyk die voortbrengsels van die tydperk tussen 1830 en 1880 soms op die oog af na 'n insinking. Wat die boukuns is Suid-Afrika se binneland betref, was dit wel te wyte aan ekonomiese agteruitgang en aanpassing by die primitiewe leefwyse wat die harde pionierslewe aan die trekkers voorgeskryf het. Die hele ontwikkeling van die beskeie wonings van die vryburgers in die skadu van Tafelberg tot die prag en praal van Vergelegen, moes hom nou op die vlaktes van die Vrystaat en Transvaal herhaal. Maar in die Karoo was daar 'n voortsetting van die ou tradisies, 'n voortbouing op al die swaar verworwe kennis van drie eeue se koloniale boukuns.[10]

Teen 1850 het 'n groot golf nuwe afstigtings in die NG Kerk begin. Dit het gestalte gekry in die nuwe dorp wat rondom die gemeentes ontstaan het. Die verhouding tussen die woonhuisies en sakegeboutjies, enersyds, en die katedraalagtige kerk van die tipiese Karoodorp, kon 'n mens laas in die Middeleeuse stede van die Nederlande waarneem, waar die hoë kerktoring ook myle oor die plat landskap bokant die lae dakke van die gemeentelike huise sigbaar was. Heelwat ander kenmerke skakel die nagmaaldorpe van die Karooboere by die tradisies van hul Europese voorouers aan.[11]

Met die beplanning van die 18de-eeuse en vroeg 19de-eeuse dorpe is die aanleg van die strate merendeels deur die ligging van die Drostdy bepaal. Soms, bloot was 'n gebaar, is aan die kerk ook 'n belangrike perseel aan die koppenent van 'n straat afgestaan, maar die meeste planne verraai duidelik waar die swaartepunt van die gemeenskapslewe hom bevind het. Met die dorpe wat ná die Groot Trek uitgelê is, is dit anders gesteld, want in die dorpsplanne van ná 1840 het die kerk 'n oorheersende plek gekry. Dit was asof dié veranderde dorpsuitleg die verskuiwing van openbare belangstelling van politieke aangeleenthede na teologiese aangeleentheid, versinnebeeld. Tussen 1840 en 1880 (en selfs in sommige gevalle tot 1920) is kerke gebou op 'n skaal wat 'n mens verbysterd laat staan oor die vermoë van klein en soms arm gemeenskappies om hul aardse rykdom te belê in geboue wat ses dae in die week teen hulle gesluit sou staan.[12] Nêrens ander is Afrikaners se gehegtheid aan hul kerk so treffend openbaar nie. Die grootte, duursaamheid en veral die vorm van die kerk was in skrille kontras met die huisies wat hom omring het.

Die boustyl van dié katedraalagtige kerke was, paslik in die omstandighede, Gotiese herlewing of Neo-Goties: skuins, spits, met ingewikkelde kronkelende muurvlakke onder die hoë staandak. Daarteenoor was die omliggende huise brakdakwonings van net een verdieping, met breë kalm muurvlakke onder die kroonlys, versier – waar daar sprake van versiering was – in die klassieke herlewingstyl. (Van al die groot ou 19de-eeuse kerke in die Karoo, is net Colesberg en Cradock s'n in die klassieke herlewingstyl opgerig.) In dié kontras tussen die amptelike (Neogotiese) en die volksboustyl (neoklassiek), het die stryd tussen Goties en Renaissance in die loop van die 19de eeu weerklink. Destyds was die klassieke 'n vreemde indringer in Holland; drie honderd jaar later in die Karoo, was dit die ingeburgerde styl.[13]

J.M.J. Koorts in Beginsels van Gereformeerde Kerkbou[14] beskryf dié boustyl as die enigste tipe kerkbou tot dusver wat "plegtig en stigtelik in sy voorkoms is en wat binne 'n gewyde atmosfeer besit". Hy beskryf die styl as "outyds" en 'n "vereenvoudigde" Gotiek met hier en daar Romaanse en Barok-elemente. Koorts meen: "Suiwer argitektonies gesien, kan ons met trots na hierdie kerke terugkyk; hulle behoort tot 'n eerbare tydperk wat ongemerk verbygegaan het. Dit is net tragies dat sommige van die sierlikstes reeds voor die stootskraper te lande gekom het om plek te maak vir 'n nuwe struktuur wat die landskap geen eer aandoen nie." Voorbeelde van gesloopte Neogotiese kerke in die Karoo is onder meer Fraserburg, Carnarvon en Willowmore. Die wat behoue gebly het, is van die mooiste kerke in Suid-Afrika, onder meer Somerset-Oos, Graaff-Reinet, Nieu-Bethesda, Beaufort-Wes, Laingsburg, Oudtshoorn, Sutherland, Richmond en Murraysburg.

A.M. Hugo en J. van der Bijl in "Die kerk van Stellenbosch 1686-1963" is heelwat minder beïndruk deur dié boustyl. Hulle skryf: "Die herleefde belangstelling in die Gotiese boustyl van die laat middeleeue het rondom agtien dertig soos 'n veldbrand oor die lande van Europa versprei. Met weinig uitsonderings was die voortbrengsels van hierdie mode alleen maar smakelose namaaksels, soos die berugte 'Waterstaats-kerken' in Nederland, wat deur ingenieurs van die waterstaat (kanale en dyke) ontwerp is. Maar vir die generasie van daardie tyd was dit mooi. Hul romantiese bewondering vir die meesterwerke van die middeleeuse ambagsmanne het hulle blind gemaak vir die ongerymdheid en die lelikheid van hul eie nabootsings. Carl Hager het as apostel van daardie boustyl na Suid-Afrika gekom, en die jong predikant Jan Neethling, soos die meeste van sy tydgenote, sou niks liewer sien as dat al die ou strooidakkerke van Suid-Afrika deur 'sierlike' neogotiese toringkerke vervang word nie; immers, alleen laasgenoemde soort kerk was tog geheel kerk! Vir die eiendommelike skoonheid en karakter van die ou strooidakkerke kon die geslag van 186o geen waardering hê nie; dit was te bekend, dit was te alledaags, dit was hopeloos verouderd; die ganse stroom van die tyd was daarteen. Al betreur ons dan vandag hul handelwyse, moet ons ons in geen geval daaroor verbaas nie; veeleer mag dit ons verbasing wek dat daar hoegenaamd nog enige van daardie ou kerke bewaar gebly het, en moet ons dankbaar wees dat die 19de eeu, by alle prulle wat dit ons nagelaat het, tog ook 'n aantal monumente geskep het waarop ons vandag nog die oog met genoeë kan laat rus."

Neo-Bisantynse kerke

[wysig | wysig bron]
Die basilika van San Vitale in Ravenna, Italië, wys in hoe 'n mate Suid-Afrika se Neo-Bisantynse kerke gekopieer is van die Bisantynse boumeesters.[15] Bouwerk aan San Vitale het in 526 begin en dis in 547 voltooi.
Hendrik Vermooten het talle Neo-Bisantynse kerkgeboue vir die Karoo ontwerp.

J.M.J. Koorts skryf in Beginsels van Gerformeerde Kerkbou die Neo-Bisantynse boustyl, wat gevolg het op wat hy beskryf as die "ou Boerekerk" (met voorbeelde soos Graaff-Reinet, Beaufort-Wes en Philippolis), was die heel eerste pogings tot iets nuuts en tipies Suid-Afrikaans. Hy tipeer die kerke wat hier ter sprake is, as "die gladde rooi-geel siersteen-kerke wat soos 'n veldbrand versprei het en vandag (1974) oral in ons land te sien is". Hy beskryf die kerke as "na-aapsels" van die Bisantynse styl wat dit geïnspireer het. Tog is dit ietwat verander met behulp van moderner materiale, boumetodes en sin vir skaal. Koorts sê om dié kerke verder te moderniseer, "is hulle opgesmuk met al die modernismes van die dertigerjare: teatrale lyne, vertikale strepe, krulle en ander tierlantyntjies. Die torings het veral uitgestaan met aanplaksels van modernistiese lyne wat sterk herinner aan juke-boxes wat in kafees aangetref word." Hy beskryf die bouwerk as bestaande uit hoofsaaklik "lompe samestellinge van siersteenmassas; die sierstene meestal blink, glad en geelrooi".

Koorts sluit sy kritiek op dié boustyl, waarvan Hendrik Vermooten seker die grootste eksponent in die Afrikaanse kerkbou was, af met die opsomming: "Sodra dit by prinsipiële verantwoording kom, vind ons dat die Neo-Bisantynse kerkbouery in Suid-Afrika 'n minder gelukkige fase was. Dit was geen logiese skakel in die ontwikkeling van kerkargitektuur in ons land nie, dit bevat niks wat dit as tipies Suid-Afrikaans laat kwalifiseer nie, en nog minder as tipies Protestants".[16]

Kaaps-Hollandse herlewingstyl

[wysig | wysig bron]

Nog 'n boustyl, maar een wat Koorts nie in sy oorsig van die Gereformeerde kerkbou in Suid-Afrika noem nie, is net te sien in twee kerkgeboue in die Karoo en was blykbaar beperk tot die twintigerjare van die vorige eeu. Die kerke is almal deur Wynand Louw ontwerp en die twee Karoovoorbeelde is die Nuwekerk, Graaff-Reinet, waarvan die hoeksteen gelê is 1929 en die Gereformeerde kerk op Bethulie, waarvan die hoeksteen gelê is op 16 Februarie 1924; so is dié tydperk as 't ware 'n oorgang tussen Neogoties en Neo-Bisantyns. Voorbeeld daarvan landwyd is Die Strand (hoeksteen gelê op 1 Maart 1930), Durban (hoeksteen gelê op 7 Julie 1923), Luckhoff (1924), Observatory, Kaapstad, se vorige kerkgebou en Turffontein (intussen afgebrand).

Kappiekerk of tentstyl

[wysig | wysig bron]
Frank Lloyd Wright het in 1946 opdrag gekry om die kerkgebou van die "First Unitarian Society of Madison" in die Amerikaanse deelstaat Wisconsin te ontwerp. Bouwerk het in 1949 begin en is in 1951 afgehandel. Dié kerk was blykbaar die inspirasie vir die vlaag kappiekerke wat oral in Suid-Afrika opgespring het vanaf die vyftigerjare van die 20ste eeu.
Johan de Ridder (1927–2013) was een van die grootste eksponente van die tentstyl in Suid-Afrika, maar al sy kerkgeboue is in die noorde van die land opgerig. Sy invloed het egter veel wyer gestrek as net die noordelike provinsies.
Die Universaliste kerk van Madison, VSA, van skuins voor gesien. Die ontwerp daarvan bewys die kappiekerk is allermins tipies Suid-Afrikaans, soos voorstanders daarvan destyds beweer het.
J. Anthonie Smith (1910–1997) het tallose Neo-Bisantynse sowel as kappiekerke ontwerp, maar sy enigste Karoo-kerk is op Ladismith, wat in die Neo-Bisantynse styl opgerig is.

Voorbeelde van kappiekerke is nie volop in die Karoo nie en net een is opgerig in die plek van ’n Neogotiese gebou, naamlik dié van die NG gemeente Willowmore. Ander voorbeelde is: NG gemeente Waterford, Leeu-Gamka, Calvinia-Hantam, Cradock-Noord, Strydenburg en Middelburg-Uitsig. Dié kerke word vereenselwig met die snelle uitbreiding van die NG kerk in die vyftiger- en sestigerjare van die 20ste eeu toe 'n groot getal gemeentes in snel ontwikkelende woonbuurte afgestig is. Selfs in die Karoo, waar die bevolkingsgroei stadiger was, is drie van dié sewe voorbeelde 'n dogtergemeente en nié die dorp se moedergemeente nie.

In die vyftigerjare van die 20ste eeu, terwyl die Neo-Bisantynse kerktipe nog in volle gang was, het 'n nuwe soort sy verskyning op die Suid-Afrikaanse en kort daarna ook op die Karoo se horison gemaak, naamlik die kappiekerk (ook bekend as die tentstyl).

Die plattegrond waarop hierdie kerk staan, is meestal 'n waaiervorm, wat hom beter leen tot die horisontale gerigtheid van Woord tot antwoord. Maar volgens Koort is dit die enigste ligpunt, “aangesien daar in die ander argitektoniese aspekte van die kappiekerk weinig deug te bespeur is”. Hy skryf "die gevaarte van 'n dak wat hoog begin en baie steil weerskante tot laag op die grond reik”, is wat eerste opval. Sommige van hierdie geboue toon skaars mure aan die sykante. Die gewelaansigte is gewoonlik driehoekig, ingevul met glas. Koort sê dis interessant om op te merk dat net voor die verskyning van die eerste kappiekerk in Suid-Afrika, daar in die VSA 'n kerk vir die Universaliste Kerk gebou is wat baie ooreenkoms toon met die latere kappiekerk. Die argitek was die beroemde Frank Lloyd Wright, wat, terloops, 'n agnostikus was. Hy het in hierdie dakfatsoen die simboliek van biddende hande gesien. Daar bestaan 'n foto van hom waar hy voor die boukommissie sy twee hande op so 'n wyse saamgevoeg hou dat dit die vorm van 'n spitsdak aanneem.

In Suid-Afrika het argitektuurstudente wat destyds nog niks anders as Neo-Bisantynse kerke voor oë gehad het nie, met belangstelling die Frank Lloyd Wright-skepping betrag. Kort daarna is die eerste kappiekerk in ons land gebou. Die kappiekerk het spoedig soos paddastoele oraloor Suid-Afrika verrys. Hoewel hierdie kerktipe aanvanklik met skeptisisme bejeën is, is dit binne enkele jare aangeprys as verteenwoordigend van 'n egte Suid-Afrikaanse Protestantse kerkboustyl. Tog skryf Koorts: “Suid-Afrikaans is dit egter nie, aangesien so 'n reusagtige spitsdak eerder geneigd is om assosiasies op te wek van Europese lande met 'n swaar sneeuval in die winter. Kerklik is dit ook nie, aangesien daar aan die kappiekerk niks is wat 'n kerklike gees adem nie.

“Van buite gesien is dit 'n sameflansing van skuins lyne en vlakke: die noklyn loop skuins af, die dakoorstek by die gewel is skuins, die toringlyne is skuins, die dak-helling is skuins . . . alles is skuins! Hierdie skuinstes vorm skrille kontraste met mekaar en die resultaat is 'n rustelose harwar. Dis nie vereenselwigbaar met die Christelike ideale van waardigheid, rus en balans nie. Daar word ook beweer dat die tent-voorkoms aan die tabernakel herinner, maar diegene wat so sê, weet nie hoe die tabernakel gelyk het nie.”

Die gewelaansig van ’n kappiekerk verleen hom tot 'n hele reeks eksperimente. In 'n tipiese gewelaansig sal 'n mens 'n Gotiese boog binne-in 'n driehoekvorm aantref. Binne-in die Gotiese boog kan daar dalk 'n vierkantige ingangspoort verskyn. “Dus drie botsende geometriese vorms opmekaar geplak: 'n groteske resultaat!” volgens Koorts.

Hy meen kerkgangers soek binne-in die kerk vergeefs na ’n gewyde atmosfeer. “Die wit soliede plafon ontspring vanaf die lae muurtjies op tot by die nok daarbo. Vanweë die feit dat die skuins plafonvlakke so laag begin, is die vertikale dimensie verswak en daarmee ook die versinnebeelding, in die strukture, van die opstyg van gebede na bo. (Al wat moontlik kan opstyg, is bedompige lug wat onbeweeglik vas daarbo bly hang. Dit verklaar waarom hierdie kerke in die somer so warm is, sodat veral die mense op die galery en kansel dit ontgeld.)”

Die binneruim word dus oorheers deur die strakke, soliede skuins wande wat na bo soos 'n omgekeerde drukgang gevorm is. Koorts meen die gevoel is “een van ingekerker te wees: daar is geen ontvlugting nie – 'n voëltjie sou hom genadeloos teen die plafon vasvlieg in 'n poging om te ontsnap.”

Die binneruim van die kappiekerk is gewoonlik skel verlig sodat alle sweem van misterie verdryf word. Die hoofbron van lig is gewoonlik die gewel met sy reuse-venster, wat tot gevolg het dat die predikant, terwyl hy preek, die hele tyd in die skerp lig moet vaskyk. Koorts gee toe: “Daar sal seer sekerlik voorbeelde van kappiekerke wees waarteen die kritiek 'n matiger toon kan aanneem, maar solank die dak in 'n buitengewoon groot verhouding tot die hoogte van sy mure staan, op so 'n wyse dat dit neerdrukkend uitwerk, is die beginsel moeilik verdedigbaar.”

Hy vat sy kritiek saam: “Daar is niks aan hierdie kerktipe wat herinner aan die ewigheid nie. Die rusteloosheid van skuinslyne sou eerder simptomaties wees van die ontwrigte tyd waarin ons lewe. In 'n kerkgebou moet daar eerder 'n herinnering aan die vastigheid van Gods beloftes en die vrede van Christus opklink. Die tipe versierings is baie oppervlakkig – van so 'n aard dat dit die populêre smaak vlei, eerder as om tot stigting te dien.”

Galery

[wysig | wysig bron]

Vroegste kerke

[wysig | wysig bron]

Neogotiese kerke

[wysig | wysig bron]

Ses van die Neogotiese kerkgeboue in die Karoo is gesloop en nog een, die ou kerk op De Aar, se toring is verwyder toe dit in 'n kerksaal omskep is. Van die geslooptes was drie beslis en een waarskynlik deur die Duits gebore argitek Carl Otto Hager.

Kerke deur Carl Otto Hager

[wysig | wysig bron]

Ander kerke

[wysig | wysig bron]

Neoklassieke kerke

[wysig | wysig bron]

Kaaps-Hollandse herlewingstyl

[wysig | wysig bron]

Toringlose kerke

[wysig | wysig bron]

Neo-Bisantynse kerke

[wysig | wysig bron]
  • Wynand Louw het die kerkgebou van die NG gemeente De Aar asook die plaaslike Gereformeerde kerk ontwerp. Ds. A.A. van Schalkwyk, die NG gemeente se eerste predikant, het die hoeksteen van die NG moederkerk op 8 September 1923 gelê.
    Wynand Louw het die kerkgebou van die NG gemeente De Aar asook die plaaslike Gereformeerde kerk ontwerp. Ds. A.A. van Schalkwyk, die NG gemeente se eerste predikant, het die hoeksteen van die NG moederkerk op 8 September 1923 gelê.
  • Die ou Gereformeerde kerk De Aar se hoeksteen is gelê op 2 Februarie 1935, 12 jaar ná die NG gemeente s'n. Die oorspronklike argitek, W. De W. Bronkhorst, het die verbouings ook ontwerp waarna die veranderde kerk op 1 Julie 1961 in gebruik geneem is.
    Die ou Gereformeerde kerk De Aar se hoeksteen is gelê op 2 Februarie 1935, 12 jaar ná die NG gemeente s'n. Die oorspronklike argitek, W. De W. Bronkhorst, het die verbouings ook ontwerp waarna die veranderde kerk op 1 Julie 1961 in gebruik geneem is.
  • Ds. C. van der Merwe het die hoeksteen van De Aar-Noord se kerkgebou op 12 Maart 1955 gelê. Dis ontwerp deur Hendrik Vermooten. Saam met die moedergemeente en Gereformeerde kerk se geboue beteken dit De Aar het drie Neo-Bisantynse kerkgeboue.
    Ds. C. van der Merwe het die hoeksteen van De Aar-Noord se kerkgebou op 12 Maart 1955 gelê. Dis ontwerp deur Hendrik Vermooten. Saam met die moedergemeente en Gereformeerde kerk se geboue beteken dit De Aar het drie Neo-Bisantynse kerkgeboue.
  • Ladismith se nuwe NG kerk is in Oktober 1942 ingewy. Dit is indertyd as "'n pragtige gebou" beskryf.
    Ladismith se nuwe NG kerk is in Oktober 1942 ingewy. Dit is indertyd as "'n pragtige gebou" beskryf.
  • Die NG kerkgebou op Rietbron, die enigste in Suid-Afrika met 'n weerbokkie, pleks van 'n weerhaan, is omstreeks 1950 opgerig.
    Die NG kerkgebou op Rietbron, die enigste in Suid-Afrika met 'n weerbokkie, pleks van 'n weerhaan, is omstreeks 1950 opgerig.
  • Die kerkgebou van die NG gemeente Gamkavallei is, nes dié van die gemeente se tweeling, NG gemeente Gamka-Oos, in die Neo-Bisantynse styl gebou. Die hoeksteen is op 22 Junie 1951 gelê.
    Die kerkgebou van die NG gemeente Gamkavallei is, nes dié van die gemeente se tweeling, NG gemeente Gamka-Oos, in die Neo-Bisantynse styl gebou. Die hoeksteen is op 22 Junie 1951 gelê.
  • Ds. C. van der Merwe het die hoeksteen van De Aar-Noord se kerkgebou op 12 Maart 1955 gelê.
    Ds. C. van der Merwe het die hoeksteen van De Aar-Noord se kerkgebou op 12 Maart 1955 gelê.
  • Die Afrikaanse argitek Wynand Louw het die NG gemeente Gamka-Oos se kerkgebou in die Neo-Bisantynse styl ontwerp.
    Die Afrikaanse argitek Wynand Louw het die NG gemeente Gamka-Oos se kerkgebou in die Neo-Bisantynse styl ontwerp.
  • Die NG gemeente Fraserburg se nuwe kerkgebou, waarvan die hoeksteen op 26 November 1955 gelê is, is nie streng gesproke Neo-Bisantyns nie, maar bevat tog elemente van dié styl. Die argitek was Hendrik Vermooten.
    Die NG gemeente Fraserburg se nuwe kerkgebou, waarvan die hoeksteen op 26 November 1955 gelê is, is nie streng gesproke Neo-Bisantyns nie, maar bevat tog elemente van dié styl. Die argitek was Hendrik Vermooten.
  • Die hoeksteen van die NG gemeente Cradock-Oos se Neo-Bisantynse kerkgebou is op 29 November 1952 deur ds. D.P.M. Beukes gelê.
    Die hoeksteen van die NG gemeente Cradock-Oos se Neo-Bisantynse kerkgebou is op 29 November 1952 deur ds. D.P.M. Beukes gelê.
  • Die NG kerk op Marydale bevat elemente van sowel die Neo-Bisantynse as die tentstyl.
    Die NG kerk op Marydale bevat elemente van sowel die Neo-Bisantynse as die tentstyl.

Kappiekerke

[wysig | wysig bron]
  • Die nuwe kerkgebou van die NG gemeente Waterford.
    Die nuwe kerkgebou van die NG gemeente Waterford.
  • Die NG kerk Leeu-Gamka is een van net enkele kappiekerke in die Karoo. Dié styl het omstreeks die jare vyftig sy verskyning gemaak.
    Die NG kerk Leeu-Gamka is een van net enkele kappiekerke in die Karoo. Dié styl het omstreeks die jare vyftig sy verskyning gemaak.
  • Die NG gemeente Calvinia-Hantam se kerkgebou is in die jare sestig in die tentstyl opgerig.
    Die NG gemeente Calvinia-Hantam se kerkgebou is in die jare sestig in die tentstyl opgerig.
  • Die NG gemeente Willowmore het sy Neogotiese kerk deur vermoedelik Carl Otto Hager in 1964 met dié kappiekerk vervang.
    Die NG gemeente Willowmore het sy Neogotiese kerk deur vermoedelik Carl Otto Hager in 1964 met dié kappiekerk vervang.
  • Die NG gemeente Cradock-Noord het in 1966 van die moedergemeente afgestig.
    Die NG gemeente Cradock-Noord het in 1966 van die moedergemeente afgestig.
  • Die hoeksteen van die NG gemeente Middelburg-Uitsig se kerk is op 12 Maart 1966 gelê.
    Die hoeksteen van die NG gemeente Middelburg-Uitsig se kerk is op 12 Maart 1966 gelê.
  • Die NG kerk Oudtshoorn-Suid, 'n tipiese voorbeeld van 'n kappiekerk oftewel die tentstyl.
    Die NG kerk Oudtshoorn-Suid, 'n tipiese voorbeeld van 'n kappiekerk oftewel die tentstyl.

Ander kerkvorms

[wysig | wysig bron]
  • Ds. M. le Roux het die hoeksteen van die NG gemeente Noupoort se teenswoordige kerkgebou op 14 September 1973 gelê. Dis een van die jongste Afrikaanse kerkgeboue in die Karoo.
    Ds. M. le Roux het die hoeksteen van die NG gemeente Noupoort se teenswoordige kerkgebou op 14 September 1973 gelê. Dis een van die jongste Afrikaanse kerkgeboue in die Karoo.
  • Die NG gemeente Middelburg, Kaap se kerkgebou is in 1969 opgerig nadat die oue se toring ineengestort en groot skade aan die gebou aangerig het.
    Die NG gemeente Middelburg, Kaap se kerkgebou is in 1969 opgerig nadat die oue se toring ineengestort en groot skade aan die gebou aangerig het.
  • Loeriesfontein se verruimde kerkgebou is in September 1950 in gebruik geneem.
    Loeriesfontein se verruimde kerkgebou is in September 1950 in gebruik geneem.

Bronne

[wysig | wysig bron]
  • (en) Bulpin, T.V. (2001). Discovering Southern Africa. Cape Town: Discovering Southern Africa Publications cc.
  • (af) Hugo, dr. A.M. en Van der Bijl, J. 1963. Die kerk van Stellenbosch 1686–1963. 'n Geskiedenis van die kerkgeboue van die Nederduits Gereformeerde Gemeente te Stellenbosch, en van die mense wat hulle gebou het, vanaf die dae van Simon van der Stel tot op die huidige dag, in opdrag van die Kerkraad van Stellenbosch geskryf. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.
  • (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
  • (af) Koorts, J.M.J. 1974. Beginsels van Gereformeerde Kerkbou. Bloemfontein: Sacum Beperk.
  • (af) Nienaber, P.J. 1963. Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek, deel 1. Kaapstad, Johannesburg: Suid-Afrikaanse Boeksentrum.
  • (af) Olivier, ds. P.L., 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
  • (af) Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
  • Theron, Danie: Ons Karoo-erfenis in gevaar. In: Lantern.Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 23, nr. 1, September 1973
  • (af) Van Niekerk, Francine. 2014. Jaarboek van die NG Kerke 2014. Wellington: Tydskriftemaatskappy van die NG Kerk MSW.

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ (af) Raper, P.E. 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg (vir die SA Naamkundesentrum van die raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing).
  2. ↑ (en) Raper, P.E., Dictionary of South African Place Names, Lowry Publishers, Johannesburg, 1987.
  3. ↑ (af) Raper, P.E. 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg (vir die SA Naamkundesentrum van die raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing).
  4. ↑ (en) Potgieter, D.J. (hoofred.) Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd., 1973.
  5. ↑ (en) Potgieter, D.J. (hoofred.) Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd., 1973.
  6. ↑ (en) Nell, Leon. 2008. The Great Karoo. Cape Town: Struik Publishers.
  7. ↑ (en) Potgieter, D.J. (hoofred.) Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd., 1973.
  8. ↑ (af) Raper, P.E. 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg (vir die SA Naamkundesentrum van die raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing).
  9. ↑ Artefacts.co.za
  10. ↑ (af) Biermann, Barry in Pienaar, prof. dr. P. de V. 1968. Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk.
  11. ↑ (af) Biermann, Barry in Pienaar, prof. dr. P. de V. 1968. Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk.
  12. ↑ (af) Biermann, Barry in Pienaar, prof. dr. P. de V. 1968. Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk.
  13. ↑ (af) Biermann, Barry in Pienaar, prof. dr. P. de V. 1968. Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk.
  14. ↑ (af) Koorts, J.M.J. 1974. Beginsels van Gereformeerde Kerkbou. Bloemfontein: Sacum Beperk.
  15. ↑ (af) Koorts, J.M.J. 1974. Beginsels van Gereformeerde Kerkbou. Bloemfontein: Sacum Beperk.
  16. ↑ (af) Koorts, J.M.J. 1974. Beginsels van Gereformeerde Kerkbou. Bloemfontein: Sacum Beperk.
  17. ↑ (af) Huis in Paarl vir nageslag bewaar, Die Burger, 27 September 1988
  18. ↑ (af) De Kock, W.J. (hoofred.). 1972. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel II. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
  19. ↑ (en) Besonderhede oor Charles Freeman op Artefacts.co.za. URL besoek op 27 April 2015.
  20. ↑ (en) Artefacts.co.za. URL besoek op 12 Oktober 2013.
  21. ↑ (en) Besonderhede oor die kerkgebou op Wheretostay.co.za. URL besoek op 23 November 2014.
  22. ↑ (en) Besonderhede oor onder meer die kerkgebou op Nieu-Bethesda se webtuiste[dooie skakel]. URL besoek op 23 November 2014.

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Afrikaanse_kerkbou_in_die_Karoo&oldid=2658094"