Sowjetunie

Hierdie artikel moet skoongemaak of andersins verbeter word. Probleem: Die hoofbron Wêreldspektrum dateer uit 1982 en dus het groot dele van hierdie artikel die Ontbinding van die Sowjetunie in 1991 misgeloop en is vervolgens verouderd. Hierdie artikel voldoen nie tans aan die hoë gehaltestandaarde waarna Wikipedia streef nie. Voel vry om self in te spring en verbeterings te maak, en verwyder hierdie kennisgewing ná die tyd. Vir meer hulp, sien die redigeringshulp. Daar is moontlik kommentaar in die artikel of op die besprekingsblad oor wat verbeter moet word. Hierdie kennisgewing is op 13 Augustus 2019 hier geplaas.

Союз Советских Социалистических Республик
Sojoez Sowjetskich Sotsialistitsjeskich Respoeblik
Unie van Sosialistiese Sowjetrepublieke

← ← ← 1922 – 1991 ↓
Vlag Wapen
Leuse: Пролетарии всех стран, соединяйтесь! Proletarii fsech stran, sojedinjaites'! (Russies vir: "Werkers van die wêreld, verenig!")
Volkslied: Die Internasionale (1922–1944) Госуда́рственный гимн Сове́тского Сою́за (1944–1991) (tr.: Gosoedarstwenni gimn Sowjetskowo Sojoeza) (Russies vir: "Volkslied van die Sowjetunie")
Die Sowjetunie in het grootste verspreiding in die Koue Oorlog
Hoofstad	Moskou
Taal/Tale	Russies
Regering	Republiek
Staatshoof
- 1917–1924	Wladimir Lenin
- 1924–1953	Josef Stalin
- 1953–1964	Nikita Chroesjtsjof
- 1964–1982	Leonid Brezjnef
- 1982–1984	Joeri Andropof
- 1984–1985	Konstantin Tsjernenko
- 1985–1991	Michail Gorbatsjof
Wetgewer	Opperste Sowjet
Historiese tydperk	20ste eeu
- Stigting	30 Desember 1922
- Ontbinding	26 Desember 1991
Oppervlakte
- 1991	22 402 200 km2 8 649 538 sq mi
Bevolking
- 1991 skatting	293 047 571
Digtheid	13,1 /km²  33,9 /sq mi
Geldeenheid	Russiese roebel
Voorafgegaan deur Opgevolg deur Russiese Sosialistiese Federale Sowjetrepubliek Transkaukasiese Sosialistiese Federale Sowjetrepubliek Oekraïense Sosialistiese Sowjetrepubliek Wit-Russiese Sosialistiese Sowjetrepubliek Armenië Azerbeidjan Estland Georgië Kasakstan

Die Sowjetunie (Сове́тский Сою́з, Sowjetski Sojoez, [sɐˈvʲɛt͡skʲɪj sɐˈjus], ), amptelik die Unie van Sosialistiese Sowjetrepublieke (USSR) (Сою́з Сове́тских Социалисти́ческих Респу́блик (СССР), Sojoez Sowjetskich Sotsialistitsjeskich Respoeblik (SSSR), [sɐˈjus sɐˈvʲɛtskʲɪx sətsɨəlʲɪsˈtʲitɕɪskʲɪx rʲɪˈspublʲɪk], ), was 'n staat in Noord-Eurasië wat bestaan het vanaf 1922 tot 1991.

Die lys van republieke in die Sowjetunie het in hierdie tyd gewissel. Gedurende die laaste jare van sy bestaan het die Sowjetunie 15 Sosialistiese Sowjetrepublieke (SSR'e) gehad. Die Russiese Sosialistiese Federale Sowjetrepubliek (RSFSR) was die grootste republiek in die Sowjetunie en het dit in amper alle opsigte oorheers: oppervlakte, bevolking, ekonomie en politieke invloed. Die gebied van die Sowjetunie het ook heelwat gewissel en in die laaste jare was dit ongeveer dieselfde as die voormalige Russiese Ryk, met die uitsondering van Pole en Finland.

Setel van die Opperste Sowjet in Moskou, 1982.

Die Sowjetunie, met sy hoofstad Moskou, was met 'n oppervlakte van 22,4 miljoen km² die grootste land ter wêreld. Hierdie enorme land het oor ’n ryk skakering van landskappe en inwoners (130 volke) en 'n groot potensiaal van bodemrykdomme beskik. Die land het in 'n baie kort tyd van 'n agterlike landbouland tot 'n industriële wêreldmag ontwikkel. Geen ander land, behalwe vir die Verenigde State, het sy stempel só sterk op die geskiedenis van die 20ste eeu afgedruk soos die Sowjetunie nie. Op die hoogtepunt van sy ekonomiese, wetenskaplike en militêre ontwikkeling in die 1960's en vroeë 1970's, het die land die status van tweede supermoondheid op die wêreldtonel beklee wat - as mededinger van die kapitalistiese weste - ook in die Derde Wêreld groot invloed kon uiteofen en belangrike basisse kon vestig.

Die land het egter vanweë sy geografiese ligging te kampe gehad met ernstige probleme, soos min ysvrye hawens, 'n beperkte landbou-oppervlakte en die strawwe koue in groot gebiede, wat bewoning en benutting van bodemrykdomme belemmer het. Die sosialistiese staat, wat in 1917 gevorm is, het aanvanklik heeltemal alleen gestaan en het hom in sy bestaan bedreig gevoel.

Teenslae soos hongersnood en geweldige verliese aan mense en materiaal in die Tweede Wêreldoorlog het modernisering op ekonomiese en maatskaplike gebied vertraag. In die eerste tien jaar van sy bestaan is die bevolking alle luukse ontsê, moes hulle baie eenvoudig lewe en is hulle sekere maatskaplike beperkinge opgelê.

So moes die basis vir nywerheidsontwikkeling gelê word. Selfs in die tweede helfte van die 20ste eeu het die bewind die bevolking met ’n ystervuis geregeer, hoewel die beleid ten opsigte van die verbruiksgoedere versoepel het. Oor die algemeen het die lewenstandaard van die Sowjetunie egter stadig toegeneem. In die vroeë 1970's was daar 'n kort détente met die Verenigde State, maar die spanning het met die Sowjet-Afghaanse Oorlog in 1979 hervat. In 1985 het die laaste Sowjet-premier, Michail Gorbatsjof, probeer om die ekonomie deur sy beleid te hervorm en te liberaliseer, naamlik glasnost (openheid) en perestroika (herstrukturering), wat politieke onstabiliteit veroorsaak het. In 1989 het Sowjet-satellietstate in Oos-Europa hul onderskeie kommunistiese regerings omvergewerp.

As deel van 'n poging om die land se ontbinding weens toenemende nasionalistiese en separatistiese bewegings te voorkom, is 'n referendum in Maart 1991 gehou, wat deur drie Sowjetrepublieke geboikot is, wat daartoe gelei het dat die meerderheid van die deelnemende burgers ten gunste van die bewaring van die unie as hernude federasie gestem het. Gorbatsjof se mag is aansienlik verminder na die Russiese president Boris Jeltsin se hoëprofiel rol om 'n staatsgreep teen te staan van die ekstremiste in die Kommunistiese Party. Aan die einde van 1991 het Gorbatsjof bedank en die Opperste Sowjet het vergader en die Sowjetunie formeel ontbind. Die oorblywende twaalf Sowjetrepublieke het oorgegaan as onafhanklike post-Sowjet-state, met die Russiese Federasie – voorheen die Russiese SFSR – wat die regte en verpligtinge van die Sowjetunie aanvaar het en as die opvolgstaat erken is.

Die Sowjetunie was 'n magtige staat wat baie belangrike tegnologiese prestasies en innovasies in die 20ste eeu bewerstekkig het waaronder die lansering van die wêreld se eerste mensgemaakte satelliet, die eerste mens in die ruimte en die eerste tuig wat op 'n ander planeet, Venus, geland het. Die land het die tweede grootste ekonomie ter wêreld gehad en die grootste staande militêre mag ter wêreld. Die Sowjetunie is erken as een van die vyf kernwapenstate en het die grootste voorraad van massavernietigingswapens gehad. Dit was 'n stigterslid en permanente lid van die Verenigde Nasies se Veiligheidsraad, sowel as 'n lid van die Organisasie vir Veiligheid en Samewerking in Europa (OVSE), die Wêreldfederasie van Vakbonde (WFTU) en die voorste lid van die Raad vir Wedersydse Ekonomiese Bystand (Engelse afkorting: COMECON) en die Warskouverdrag.

Ligging

Wladiwostok in die Russiese Verre Ooste

Nasa-Satellietbeeld van die Diomedes-eilande in die Beringstraat (Rusland is links en die VSA regs)

Die Unie van Sosialistiese Sowjetrepublieke (Sowjetunie of USSR) het sowat 'n sesde van die totale landoppervlakte van die wêreld beslaan. Dit het die oostelike helfte van Europa en een derde van Asië ingesluit en was meer as twee keer so groot soos die Volksrepubliek China. Byna 10 000 km het die westelikste punt (20° OL), naby Kaliningrad, van Kaap Dezjnef aan die Beringstraat (170° WL) geskei.

Die noordelikste punt van die vasteland, wat aan die bopunt van die Taimir-skiereiland geleë was, lê op die 78° NB en die suidelikste punt, wat in Turkmenistan geleë was, lê op 38° NB. Driekwart van die landmassa het noord van die 50ste breedtegraad gelê. 'n Vergelyking van die geografiese ligging met dié van 'n moondheid soos die Verenigde State maak die probleme wat daaruit voortspruit, begryplik.

Die Verenigde State – behalwe vir die deelstaat Alaska – lê naamlik in sy geheel suid van die 49ste breedtegraad, wat groot voordele vir die landbou in die VSA inhou. Die Sowjetunie was boonop 'n laagland met uitgestrekte vlaktes wat aan die een kant na die Arktiese Oseaan en aan die ander kant via Wes-Europa na die Atlantiese Oseaan afloop. Slegs in die suide en ooste was daar hoë bergreekse.

Sowat 75 % van die vasteland was minder as 450 m bo seespieël geleë. Die grense van die Sowjetunie was meer as 56 000 km lank, waarvan twee derdes kuslyn (in die noorde en ooste) en een derde landgrense (in die weste en die suide) was. In die uiterste noordweste grens van die Sowjetunie was Noorweë, Finland, die Finse Golf, die Oossee en Pole.

Op die punt waar die grens landinwaarts buig, het dit die skeiding tussen die Sowjet- en die Poolse deel van die voormalige Oos-Pruise gevorm. Verder suid het die Sowjetunie aan die destydse Tsjeggo-Slowakye, Hongarye en Roemenië gegrens. Die noordelike tak van die Donaudelta het die grens tot by die Swartsee gevorm. Tussen die Swart- en die Kaspiese See het die Sowjetunie aan Turkye en Iran gegrens.

Oos van die Kaspiese See het die Sowjetunie aan Iran, Afghanistan en die Volksrepubliek China gegrens. Naby die ontmoetingspunt van die grense van die Sowjetunie, Afghanistan en die Volksrepubliek China was die Sowjetunie deur 'n smal strook Afghaanse land van Pakistan en Indië geskei. Die Sowjetunie het ook aan Mongolië en Noord-Korea gegrens.

Geen land ter wêreld het so 'n lang kuslyn gehad nie, maar geen land was ook deur soveel see wat verys, en moerassige kuste omring nie. Net ten suide van die belangrike hawens Wladiwostok ('n ysvrye hawe en destydse Sowjet-vlootbasis) en Nachodka, was die kort grens tussen die Sowjetunie en Noord-Korea die Japanse See. Aan die oostelikste kant het die Beringstraat die Eurasiese vasteland van die Noord-Amerikaanse vasteland geskei.

Hier was die tydsverskil tussen die Sowjet-Russiese Groot Diomedes-eiland en die Klein Diomedes-eiland, wat slegs vyf kilometer van eersgenoemde aflê, 'n volledige etmaal (24 uur). Aan die Arktiese Oseaan het die Sowjetkus verskeie vlak see gehad wat deur groepe eilande van mekaar geskei word. Van oos na wes was dit die Oos-Siberiese See, die Laptefsee, die Karasee en die Barentssee.

Die argipels word onderskeidelik die Nieu-Siberiese Eilande, Noordland, Nowaja Zemlja en Franz Josef-land genoem. Naby die hawe Moermansk aan die Beringsee het die landgrens met Noorweë begin.

Geskiedenis

Rewolusie en stigting

Moderne rewolusionêre bydrywighede in die Russiese Ryk het begin met die Desembriste-opstand van 1825. Hoewel lyfeienskap in Rusland in 1861 afgeskaf is, was die terme daarvan ongunstig vir die kleinboere en het dit rewolusionêre aangemoedig. ’n Parlement, die Staatsdoema, is in 1906 gestig ná die Russiese Rewolusie van 1905, maar tsaar Nikolaas II het pogings teengestaan om van ’n absolute monargie na ’n konstitusionele monargie oor te slaan. Maatskaplike onrus is in die Eerste Wêreldoorlog vererger deur militêre terugslae en voedseltekorte in groot stede.

Lenin, Trotsky en Kamenef vier die tweede herdenking van die Oktoberrewolusie.

’n Spontane opstand in Petrograd weens Rusland se ekonomiese en morele agteruitgang tydens die oorlog het gelei tot die Februarie-rewolusie en die omverwerping van die keiserlike regering in Maart 1917. Die tsaristiese outokrasie is vervang met die Russiese Voorlopige Regering, wat verkiesings sou hou vir die Russiese Grondwetgewende Vergadering en sou aanhou veg in die oorlog aan die kant van die Drievoudige Entente.

Terselfdertyd het werkersrade, in Russies bekend as "sowjets" (советы, sowjeti), dwarsoor die land ontstaan. Die Bolsjewiste, onder leiding van Wladimir Lenin, het in die sowjets en op straat voorspraak gemaak vir ’n sosialistiese rewolusie. Op 25 Oktober (7 November volgens die Gregoriaanse kalender) 1917 het die Bolsjewiste die belangrikste regeringsgeboue in Petrograd sonder veel teenstand beset. Ook die Winterpaleis in Petrograd is oorgeneem en die bewind van die Voorlopige Regering is so beëindig. Alle mag was nou in die hande van die sowjets. Hierdie gebeure sou later amptelik in die Sowjetunie bekend word as die Groot Sosialistiese Oktober-rewolusie. In Desember het die Bolsjewiste ’n wapenstilstandsooreenkoms met die Sentrale Moondhede onderteken, hoewel gevegte teen Februarie 1918 hervat is. In Maart het Sowjet-Rusland sy betrokkenheid in die oorlog finaal beëindig en die Verdrag van Brest-Litofsk onderteken.

’n Lang en bloedige burgeroorlog het hierop gevolg tussen die Rooi Leër en die Wit Leër. Dit het in 1917 begin en in 1923 geëindig met die Rooi Leër se oorwinning. Dit het ingesluit buitelandse inmenging, die moord op die tsaar en sy gesin en die hongersnood van 1921, waarin sowat vyf miljoen mense dood is.

In Maart 1921, ná ’n verwante konflik met Pole, is die Vrede van Riga onderteken, waarvolgens betwiste gebiede in die huidige Belarus en Oekraïne tussen Pole en Sowjet-Rusland verdeel is. Laasgenoemde moes ook soortgelyke konflikte in die nuwe republieke Finland, Estland, Letland en Litaue oplos.

Vereniging van republieke

Op 28 Desember 1922 is ’n konferensie van gevolmagtigde afgevaardigdes van die Russiese SFSR, die Transkaukasiese SFSR, die Oekraïense SSR en die Wit-Russiese SSR gehou waar die verdrag vir die stigting van die Sowjetunie en die verklaring van die stigting van die USSR onderteken is, en daarmee is die Unie van Sosialistiese Sowjetrepublieke gestig.

Op 1 Februarie 1924 het die Verenigde Koninkryk die USSR erken. In dieselfde jaar is die Sowjetgrondwet aanvaar, wat die Desember 1922-vereniging gewettig het.

’n Intensiewe restrukturering van die land se ekonomie, nywerheid en politiek het in die vroeë dae van Sowjetmag in 1917 begin. ’n Groot deel daarvan is gedoen volgens die Bolsjewistiese Aanvanklike Verordenings, regeringsdokumente wat deur Lenin onderteken is. Een van die prominentste deurbrake was die groot restrukturering van die Sowjetekonomie gebaseer op die totale elektrifisering van die land.

Die plan is in 1920 ontwikkel en het ’n tydperk van 10 tot 15 jaar behels. ’n Netwerk van 30 kragstasies, insluitende 10 groot hidroëlektriese kragaanlegte, en verskeie nywerheidsprojekte is aangepak. Dit het die prototipe geword van daaropvolgende vyfjaarplanne en is teen 1931 voltooi.

Stalin-era

Van sy stigting af was die regering van die Sowjetunie geskoei op die eenpartyregering van die Kommunistiese Party (Bolsjewiste). Ná die ekonomiese beleid van "oorlogskommunisme" tydens die burgeroorlog, as ’n voorspel tot die volle ontwikkeling van sosialisme in die land, het die Sowjetregering in die 1920's sommige privaat ondernemings toegelaat om saam met die genasionaliseerde nywerheid te bestaan volgens die Nuwe Ekonomiese Beleid.

Die verklaarde doel van die eenpartystaat was om te verseker kapitalistiese uitbuiting vind nooit weer in die land plaas nie en dat die beginsels van demokratiese sentralisme die doeltreffendste manier sou wees om die wense van die volk op ’n praktiese manier te verteenwoordig. Debatte oor die toekoms van die ekonomie het die agtergrond verskaf vir ’n magstryd in die jare ná Lenin se dood in 1924. Aanvanklik sou Lenin vervang word deur ’n driemanskap bestaande uit Grigori Zinowijef van die Oekraïense SSR, Lef Kamenef van die Russiese SFSR en Josef Stalin van die Transkaukasiese SFSR.

Op 3 April 1922 is Stalin aangewys as hoofsekretaris van die Kommunistiese Party. Lenin het Stalin aangestel as hoof van die Werkers- en Boere-inspektoraat en dit het Stalin aansienlike mag gegee. Deur sy invloed stelselmatig te konsolideer en sy mededingers in die party te uitoorlê het Stalin die onbetwiste leier van die Sowjetunie geword en, teen die einde van die 1920's, ’n totalitaristiese bewind gevestig. In Oktober 1927 is Zinowijef en Trotsky uit die Sentrale Komitee geskop en verban.

Die USSR in 1922 en 1936 (in rooi - Russiese SFSR).

In 1928 het Stalin die eerste vyfjaarplan in werking gestel om die sosialistiese ekonomie op te bou. In die nywerheid het die staat beheer oor alle bestaande ondernemings oorgeneem en ’n intensiewe industrialiseringsprogram onderneem. In die landbou is die gedwonge kollektivisering van plase oor die hele land ingestel.

Droogtes en hongersnood het ontstaan en die dood van miljoene mense veroorsaak; koelakke (groot grondbesitters) wat oorleef het, is vervolg en baie is na die Goelag gestuur vir gedwonge arbeid.

Gemeenskaplike opstuwing het in die middel 1930's voortgeduur. Stalin se Groot Suiwering het gelei tot die teregstelling of aanhouding van baie "ou Bolsjewiste" wat saam met Lenin aan die Oktober-rewolusie deelgeneem het. Volgens gedeklassifiseerde dokumente het die NKGB in 1937 en 1938 meer as een en ’n half miljoen mense in hegtenis geneem, van wie 681 692 geskiet is. Oor dié twee jaar was daar gemiddeld meer as duisend teregstellings per dag. Volgens die historikus Geoffrey Hosking is sowat 10 miljoen tot 11 miljoen mense in die 1930's vermoor, hoewel die historikus Timothy D. Snyder beweer volgens argiefbewyse is hoogstens 9 miljoen mense gedurende die hele Stalin-era dood.

Volgens die leerstelling van staatsateïsme was daar ’n regeringsgesteunde program om almal tot ateïsme te dwing. Die regering het godsdienste geteiken op grond van staatsbelang, en hoewel die meeste georganiseerde godsdienste nooit verbied is nie, is beslag op kerkeiendomme gelê, gelowiges lastig geval en godsdiens bespot terwyl ateïsme in skole verkondig is. Die regering het die Russies-Ortodokse Kerk probeer beheer en, in tye van nasionale krisis, uitgebuit vir die staat se eie doeleindes. Hul eindelike doel was egter om dit uit die weg te ruim. In die eerste vyf jaar van die Sowjetbewind het die Bolsjewiste 28 biskoppe en meer as 1 200 priesters van die Kerk tereggestel. Baie ander is gevange geneem en verban. Die meeste kweekskole is gesluit en die publikasie van die meeste godsdiensmateriaal is verbied. Teen 1941 was nog net 500 kerke oop uit sowat 54 000 wat voor die Eerste Wêreldoorlog bestaan het.

1930's

Nouer samewerking tussen die Sowjetunie en die Weste het in die vroeë 1930's ontwikkel. Van 1932 tot 1934 het die Sowjetunie aan die Wêreldontwapeningskonferensie deelgeneem. In 1933 is diplomatieke betrekkinge tussen die land en die Verenigde State aangeknoop nadat die nuutverkose Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt in November Stalin se Kommunistiese regering amptelik erken en ’n nuwe handelsooreenkoms tussen die twee lande aangegaan het. In September 1934 het die Sowjet by die Volkebond aangesluit. Nadat die Spaanse Burgeroorlog in 1936 uitgebreek het, het die USSR die republikeinse magte teen die nasionaliste gesteun, terwyl laasgenoemde deur Fascistiese Italië en Nazi-Duitsland gesteun is.

In Desember 1936 het Stalin ’n nuwe grondwet afgekondig wat wêreldwyd as die mees demokratiese grondwet denkbaar geprys is. Volgens die historikus J. Arch Getty was baie mense later spyt oor hulle ondersteuning daarvan. "Die burgerregte, persoonlike vryhede en demokratiese vorme wat in Stalin se grondwet verkondig is, is feitlik onmiddellik vertrap en het lank ná Stalin se dood steeds dooie letters gebly."

In 1939 het die Sowjetunie voelers na Nazi-Duitsland uitgesteek. Byna ’n jaar nadat Brittanje en Frankryk die München-ooreenkoms met Duitsland aangegaan het, het die Sowjetunie ook ooreenkomste met dié land aangegaan. In Augustus 1939 het die twee lande die Molotof-Ribbentrop-verdrag onderteken. Die nieaanvalsverdrag het die Sowjetunie in staat gestel om die Baltiese lande (Litaue, Letland en Estland), Bessarabië, Noord-Boekowina en Oos-Pole te beset. Laat in November, toe die Sowjetunie nie Finland langs diplomatieke weë kon oorreed om sy grens 25 km weg van Leningrad te skuif nie, het Stalin opdrag gegee vir die inval van Finland.

Tweede Wêreldoorlog

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Tweede Wêreldoorlog.

Baie historici beskou die Slag van Stalingrad as ’n keerpunt in die Tweede Wêreldoorlog.

Duitsland het die Molotof-Ribbentrop-verdrag verbreek en die Sowjetunie op 22 Junie 1941 binnegeval. Dit was die begin van die stryd aan die oostelike front, wat in die USSR bekend was as die Groot Patriotiese Oorlog. Die Rooi Leër het die skynbaar onoorwinlike Duitse weermag in die Slag van Moskou gestuit, deels danksy ’n besonder strawwe winter. In die Slag van Stalingrad, wat van laat in 1942 tot vroeg in 1943 geduur het, is die Duitsers ’n terugslag toegedien waarvan hulle nooit heeltemal herstel het nie en dit het ’n keerpunt in die oorlog geword. Ná Stalingrad het die Sowjetmagte deur Oos-Europa na Berlyn beweeg voordat Duitsland in 1945 oorgegee het. Die Duitse weermag het 80% van sy militêre lewensverliese aan die oostelike front gely.

Van links Stalin, Roosevelt en die Britse premier, Winston Churchill, in 1943 by die Teheran-konferensie.

Die Sowjetunie het ook groot verliese in die Tweede Wêreldoorlog gely – sowat 27 miljoen van die land se mense het gesterf. Sowat 2,8 miljoen Sowjetse oorlogsgevangenes is in net agt maande van 1941 tot 1942 weens Nazi-mishandeling dood as gevolg van verhongering en teregstellings.

Tydens die oorlog was die Sowjetunie, Amerika, Brittanje en China bekend as die Groot Vier Geallieerde moondhede, en hulle het later die "Vier Polisiemanne" geword wat die grondslag van die Verenigde Nasies se Veiligheidsraad gevorm het. Die Sowjetunie het as ’n supermoondheid uit die oorlog getree. Nadat die Westerse wêreld eers geweier het om dit te erken, het die land teen die laat 1940's amptelike betrekkinge met feitlik elke land gehad. Dit was ’n stigterslid van die Verenigde Nasies in 1945 en het een van die vyf permanente lede van die Veiligheidsraad geword; dit het die land die reg gegee om enige van die raad se besluite te veto.

Die Sowjetunie het sy status as een van die wêreld se twee supermoondhede behou vanweë sy oorheersing in Oos-Europa, militêre krag, ekonomiese krag, hulp aan ontwikkelende lande en wetenskaplike navorsing, veral in ruimtetegnologie en wapens.

Koue Oorlog

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Koue Oorlog.

Die Koue Oorlog was ’n langdurige toestand van politieke konflik, militêre spanning en ekonomiese mededinging wat ná die Tweede Wêreldoorlog ontstaan het, hoofsaaklik tussen die Sowjetunie en sy satellietstate aan die een kant en die Westerse wêreld, veral die Verenigde State, aan die ander kant. Hoewel die twee belangrikste magte amptelik nooit regstreeks gebots het nie, het die konflik gelei tot militêre bondgenootskappe, die strategiese ontplooiing van wapens, uitgebreide hulp aan swakker lande, spioenasie, propaganda, ’n wapenwedloop, mededinging op internasionale sportgeleenthede en tegnologiese mededinging soos die ruimtewedloop.

Net ná die oorlog het die Sowjetunie sy ekonomie uitgebrei, terwyl dit steeds streng sentrale beheer gehandhaaf het. Dit het beheer oor die meeste lande in Oos-Europa geneem en hulle in satellietstate omskep. Die land het dié state in 1955 in ’n militêre bondgenootskap, die Warskouverdrag, en van 1949 tot 1991 in ’n ekonomiese organisasie, Comecon, verenig.

Die Sowjetunie het op sy eie herstel gekonsentreer en beslag op die meeste van Duitsland se nywerheidsfabrieke gelê. Dit het oorlogsvergoeding van Oos-Duitsland, Hongarye, Roemenië en Bulgarye gevorder met Sowjetoorheersde gesamentlike ondernemings. Dit het ook handelsooreenkomste aangegaan wat ontwerp was om die Sowjetunie te bevoordeel. Moskou het die Kommunistiese Partye van sy satellietstate beheer en hulle het opdragte van die Kremlin uitgevoer.

Sy bondgenote van die Tweede Wêreldoorlog, Amerika en Brittanje, het sy vyande geword uit vrees vir sy ambisies.

Chroesjtsjof-era

Die Sowjetleier Nikita Chroesjtsjof (links) by die Amerikaanse president John F. Kennedy op 3 Junie 1961 in Wene.

Die Sowjetse ruimtevaarder Joeri Gagarin, die eerste mens in die ruimte.

Stalin is op 5 Maart 1953 dood. Omdat geen opvolger aangewys is nie, wou die hoogste amptenare van die Kommunistiese Party aanvanklik die Sowjetunie met ’n driemanskap regeer onder leiding van Georgi Malenkof. Dit het nie lank geduur nie en Nikita Chroesjtsjof het eindelik die daaropvolgende magstryd teen die middel 1950's gewen. In 1956 het hy Stalin se wandade ontbloot en beheer oor die party en die volk afgeskaal. Dis was bekend as de-Stalinisasie.

Die grootste omvang van die Sowjetse invloedsfeer, ná die Kubaanse Rewolusie van 1959 en voor die Sowjet-Chinese konflik van 1961.

Moskou het Oos-Europa as ’n kritieke buffersone in die weste beskou in die moontlike geval van nog ’n inval soos die een deur die Duitsers in 1941. Daarom wou die USSR sy beheer oor die streek verstewig deur die Oos-Europese lande in satellietstate te omskep wat van hom afhanklik en aan sy leierskap onderdanig is. Militêre mag is in 1956 gebruik om opstande in Hongarye en Pole te onderdruk.

Laat in die 1950's het ’n konfrontasie met China oor die USSR se soeke na toenadering tot die Weste, wat Mao Zedong beskou het as Chroesjtsjof se revisionisme, gelei tot ’n skeuring in die wêreldwye Marxisties-Leninistiese beweging. Die regerings van Albanië, Kambodja en Somalië het hulle aan die kant van China geskaar in plaas van die USSR.

In dié tydperk van die laat 1950's en vroeë 1960's het die Sowjetunie groot wetenskaplike en tegnologiese suksesse in die ruimtewedloop behaal: Hulle het die eerste kunsmatige satelliet, Spoetnik 1, in 1957 gelanseer; ’n lewende hond met die naam Laika ook in 1957 en die eerste mens, Joeri Gagarin, in 1961 die ruimte ingestuur. Die eerste vrou in die ruimte was Walentina Teresjkowa (1963), die eerste mens wat in die ruimte geloop het was Aleksei Leonof (1965), die eerste sagte landing op die maan was deur Loena 9 (1966) en die eerste maanverkenningstuie was Loenochod 1 en 2 (1970 en 1973).

Chroesjtsjof het in die middel 1950's die Ontdooiing begin – ’n komplekse verskuiwing in die politieke, kulturele en ekonomiese lewe in die Sowjetunie. Dié tydperk sluit in ’n mate van openlikheid en kontak met ander nasies, asook nuwe sosiale en ekonomiese beleide met groter klem op verbruikersgoedere. Dit het ’n verhoging van die lewenstandaard tot gevolg gehad, terwyl hoë vlakke van ekonomiese groei gehandhaaf is. Sensuur is ook verslap.

Chroesjtsjof se hervormings in landbou en administrasie was egter oor die algemeen onproduktief. In 1962 het hy ’n krisis met die VSA ontketen oor die Sowjetunie se ontplooiing van kernmissiele in Kuba. ’n Ooreenkoms is tussen die USSR en VSA aangegaan om vyandelike kernmissiele uit beide Kuba en Turkye te verwyder en die krisis is so afgeweer. Dit het Chroesjtsjof baie verleentheid veroorsaak en sy prestige het afgeneem. Eindelik het dit gelei tot sy verwydering uit sy amp in 1964.

Era van Stagnasie

Leonid Brezjnef en die Amerikaanse president Jimmy Carter onderteken die SALT II-wapenbeperkingsooreenkoms op 18 Junie 1979 in Wene.

Die Era van Stagnasie was ’n tydperk met negatiewe ekonomiese, politieke en sosiale resultate in die Sowjetunie. Dit het tydens die bewind van Leonid Brezjnef begin en voortgeduur onder Joeri Andropof en Konstantin Tsjernenko.

Nadat nog ’n tydperk van gesamentlike leierskap op Chroestsjof se verwydering gevolg het, het Brezjnef hom vroeg in die 1970's as leier gevestig. In 1968 het die Sowjetunie en Warskouverdragsbondgenote Tsjeggo-Slowakye binnegeval om die Praagse Lente-hervormings te beëindig. Brezjnef het die inval en vorige invalle in Oos-Europese state geregverdig met die instelling van die Brezjnef-doktrine, waarvolgens die Sowjetunie hom die reg toeëien om die soewereiniteit te skend van enige land wat probeer om Marxisme-Leninisme met kapitalisme te vervang.

Onder Brezjnef was daar ’n tydperk van détente met die Weste, wat gelei het tot verdrae oor wapenbeheer (soos SALT I en SALT II) terwyl die Sowjetunie steeds sy militêre krag vergroot het.

In Oktober 1977 is die Sowjetunie se derde grondwet eenparig goedgekeur. Die heersende gevoel van die Sowjetleiers met Bresjnef se dood in 1982 was ’n teenstand teen verandering. Bresjnef se lang bewind is later ’n tydperk van stagnasie (период застоя, period zastoja) gedoop. Die topleierskap was teen dié tyd oud en verstok.

Gorbatsjof-era

Twee ontwikkelings het die daaropvolgende dekade oorheers: die toenemende oënskynlike verbrokkeling van die Sowjetunie se ekonomiese en politieke strukture, en die laslappiepogings van hervorming om dié proses om te keer. Kenneth S. Deffeyes meen in Beyond Oil die Reagan-administrasie het Saoedi-Arabië aangemoedig om die prys van olie in 1980 te verlaag tot op ’n punt waar die Sowjetunie nie ’n wins kon maak met die verkoop van sy olie nie, en die USSR se ekonomie is so geknou.

Brezjnef se twee opvolgers, oorgangsfigure met hul wortels diep in sy tradisie, het nie lank gehou nie. Andropof was 68 jaar oud en Tsjernenko 72 toe hulle aan die bewind gekom het; albei is binne twee jaar dood. In ’n poging om ’n derde korttermynbewind af te weer het die regering hom tot die volgende generasie gewend en Michail Gorbatsjof tot hoofsekretaris van die Kommunistiese Party verkies.

Reagan groet ’n jong seun tydens ’n toer van Rooiplein saam met Gorbatsjof tydens die Moskouberaad van Mei 1988.

Gorbatsjof het pogings aangewend om aansienlike veranderings in die ekonomie en partyleierskap teweeg te bring, wat perestroika ("hervorming") genoem is. Sy beleid van glasnost ("openheid") het die publiek toegang tot inligting gegee ná dekades van groot regeringsensuur. Hy wou ook die Koue Oorlog beëindig. In 1988 het die Sowjetunie sy troepe uit Afganistan onttrek ná ’n nege jaar lange oorlog. In 1989 het rewolusies in die satellietstate ontstaan. Met die afbreek van die Berlynse Muur en met Oos-Duitsland en Wes-Duitsland wat ’n hereniging nagestreef het, het die einde aangebreek van die Ystergordyn tussen die Weste en die Sowjetbeheerde streke.

Laat in die 1980's het die republieke van die Sowjetunie stappe aangewend om hulle soewereiniteit te herstel. Op 7 April 1990 is ’n wet aanvaar dat enige republiek kon afstig as meer as tweederdes van sy inwoners in ’n referendum daarvoor stem. In 1990 het baie republieke die eerste vrye verkiesings vir hulle eie wetgewende liggame gehou.

In 1989 het die Russiese SFSR, die grootste republiek (met sowat die helfte van die bevolking), ’n nuutverkose Kongres van Volksafgevaardigdes saamgeroep. Boris Jeltsin is as voorsitter verkies. Op 12 Junie 1990 het die kongres Rusland se soewereiniteit oor sy grondgebied verklaar en wette begin goedkeur wat sommige van die USSR se wette sou vervang. Ná ’n wegholoorwinning van Sąjūdis in Litaue het dié land op 11 Maart 1990 sy onafhanklikheid verklaar.

Op 17 Maart 1991 is ’n referendum vir die behoud van die USSR in nege lande gehou (die ander het die stem geboikot). Die meeste van die inwoners in dié nege lande het vir die behoud van die Sowjetunie gestem en dit het Gorbatsjof se gewildheid ’n klein hupstootjie gegee. In die somer van 1991 het agt republieke ooreengekom oor die Nuwe Unie-verdrag – dit sou die Sowjetunie in ’n baie losser unie omskep het.

Die ondertekening van die verdrag is egter in Augustus onderbreek deur ’n staatsgreeppoging deur geharde lede van die regering en die KGB wat Gorbatsjof se hervormings wou omkeer en die sentrale regering se beheer oor die publieke wou herstel. Nadat die staatsgreep misluk het, is Jeltsin as ’n held beskou danksy sy besliste optrede tydens die oproer, terwyl Gorbatsjof se bewind so te sê verby was. Die magsbalans het aansienlik na die kant van die republieke oorbeweeg. In Augustus 1991 reeds het Letland en Estland hulle volle onafhanklikheid verklaar. Gorbatsjof het laat in Augustus as hoofsekretaris van die Kommunistiese Party bedank en kort daarna is die party se bedrywighede vir ’n onbepaalde tyd opgehef – wat sy bewind in effek beëindig het. Teen die herfs kon Gorbatsjof nie langer gebeure buite Moskou beïnvloed nie en selfs daar is hy uitgedaag deur Jeltsin, wat in Julie 1991 tot president van Rusland verkies is.

Ontbinding

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Ontbinding van die Sowjetunie.

Grensveranderinge ná die Koue Oorlog.

Die oorblywende 12 republieke het voortgegaan met besprekings oor nuwe, al hoe losser modelle vir die unie. In dié tyd het Jeltsin dit wat van die Sowjetregering oorgebly het, oorgeneem – insluitende die Moskouse Kremlin. Die finale slag was op 1 Desember 1990 toe Oekraïne, die tweede magtigste republiek, oorweldigend vir onafhanklikheid gestem het. Dit het enige realistiese kans dat die Sowjetunie op enige manier kon voortbestaan, beëindig. Teen Desember 1990 het almal, buiten Rusland en Kazakhstan, hulle volle onafhanklikheid verklaar.

Op 8 Desember 1991 het die presidente van Rusland, Oekraïne en Belarus (voorheen Wit-Rusland) die Belawezja-ooreenkoms onderteken wat die Sowjetunie as ontbind verklaar het en die Gemenebes van Onafhanklike State (GOS) in sy plek in die lewe geroep het. Op 21 Desember 1991 het afgevaardigdes van al die Sowjetrepublieke buiten Georgië die Alma-Ata-protokol onderteken wat die ooreenkoms bekragtig het. Op 25 Desember het Gorbatsjof as president van die USSR bedank en die president se magte aan Jeltsin oorgedra. Daardie nag is die Sowjetvlag vir die laaste keer gestryk en die Russiese driekleur in sy plek gehys.

Die volgende dag, op 26 Desember 1991, het die Opperste Sowjet, die hoogste regeringsliggaam van die Sowjetunie, gestem dat nie hy of die land meer bestaan nie. Dit word algemeen beskou as die amptelike, finale ontbinding van die Sowjetunie en die einde van die Koue Oorlog.

Rusland is daarna internasionaal erken as die USSR se opvolgerstaat. Rusland het al die USSR se buitelandse skuld aanvaar en die voormalige land se oorsese eiendomme as sy eie opgeëis.

Leiers

Leiers van die Sowjetunie, in chronologiese orde:

1. Wladimir Lenin (1917–1924)
2. Josef Stalin (1924–1953)
3. Nikita Chroesjtsjof (1953–1964)
4. Leonid Brezjnef (1964–1982)
5. Joeri Andropof (1982–1984)
6. Konstantin Tsjernenko (1984–1985)
7. Michail Gorbatsjof (1985–1991)

Republieke en opvolgerstate

Die voormalige Sowjetstate: 1. Armeense SSR, 2. Azerbeidjanse SSR, 3. Wit-Russiese SSR, 4. Estniese SSR, 5. Georgiese SSR, 6. Kazachstanse SSR, 7. Kirgisiese SSR, 8. Lettiese SSR, 9. Litause SSR, 10. Moldawiese SSR, 11. Russiese SFSR, 12. Tadjikistanse SSR, 13. Turkmeense SSR, 14. Oekraïense SSR, 15. Oezbekistanse SSR

Voormalige Sowjetrepublieke

Opvolgerstate

Armeense Sosialistiese Sowjetrepubliek Azerbeidjanse Sosialistiese Sowjetrepubliek Estniese Sosialistiese Sowjetrepubliek Georgiese Sosialistiese Sowjetrepubliek Kazachstanse Sosialistiese Sowjetrepubliek Kirgisiese Sosialistiese Sowjetrepubliek Lettiese Sosialistiese Sowjetrepubliek Litause Sosialistiese Sowjetrepubliek Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek Oekraïense Sosialistiese Sowjetrepubliek Oezbekistanse Sosialistiese Sowjetrepubliek Russiese Sosialistiese Federale Sowjetrepubliek Tadjikistanse Sosialistiese Sowjetrepubliek Turkmeense Sosialistiese Sowjetrepubliek Wit-Russiese Sosialistiese Sowjetrepubliek

Armenië Azerbeidjan Estland Georgië Kasakstan Kirgisië Letland Litaue Moldowa Oekraïne Oesbekistan Rusland Tadjikistan Turkmenistan Belarus

Ekonomie

Die Sowjetunie was die eerste land wat sy ekonomie geskoei het op kommunistiese beginsels waardeur die staat al die produksie beheer het.

Demografie

Die Sowjetunie was een van die wêreld se etnies mees uiteenlopende lande, met meer as 100 nasionale etniese groepe wat binne die grense geleef het. Die totale bevolking is in 1991 op 293 miljoen geskat.

Kultuur

"Die Mars van die Entoesias", ’n lied uit die 1930's wat beroemd in die Sowjetunie was.

Die Sowjetse sanger, liedjieskrywer, digter en akteur Wladimir Wisotski in 1979.

Die kultuur van die Sowjetunie het gedurende sy 69-jarige bestaan deur verskeie stadiums gegaan. In die eerste 11 jaar ná die rewolusie (1918-1929), was daar relatiewe vryheid en kunstenaars het met verskillende style geëksperimenteer om ’n besonderse Sowjetkunsstyl te vind. Lenin wou hê kuns moet toeganklik vir die publiek wees. Aan die ander kant is honderde intellektuele, skrywers en kunstenaars verban of tereggestel en hulle werk verbied, soos Nikolai Goemiljof (geskiet omdat hy glo teen die Bolsjewistiese regering saamgesweer het) en Jewgeni Zamjatin (verban).

Die regering het ’n verskeidenheid neigings aangemoedig. In die kuns en letterkunde het talle skole floreer, sommige tradisioneel en ander radikaal eksperimenteel. Die Kommunistiese skrywers Maksim Gorki en Wladimir Majakofski was in dié tyd aktief. Rolprente as ’n manier om ’n grootliks ongeletterde gemeenskap te beïnvloed is deur die staat aangemoedig; baie van die regisseur Sergei Eisenstein se beste prente dateer uit dié tydperk.

Later, tydens Stalin se bewind, is die Sowjetkultuur gekenmerk deur die opkoms en oorheersing van die regeringvoorgeskrewe styl sosialistiese realisme, en alle ander neigings is streng onderdruk. Daar was enkele uitsonderings, soos die werk van Michail Boelgakof. Baie skrywers is gevange geneem en vermoor.

Ná die Chroestsjof-ontdooiing van die laat 1950's en vroeë 1960's het sensuur verslap. In dié tyd het ’n kenmerkende Sowjetkultuur ontwikkel wat gekenmerk is deur ’n konformistiese openbare lewe en ’n intense fokus op persoonlike lewe. ’n Groter eksperimentering met kunsvorme was weer toelaatbaar, met die gevolg dat meer gesofistikeerde en subtiel kritieke werk geskep is. Die regering se klem op sosialistiese realisme het afgeneem. ’n Ondergrondse andersdenkende letterkunde, bekend as samizdat, het in dié tyd ontwikkel. In argitektuur het die Chroesjtsjof-era gefokus op funksionele ontwerp eerder as die hoogs dekoratiewe styl van Stalin se tyd.

In die tweede helfte van die 1980's het Gorbatsjof se beleide perestroika en glasnost die vryheid van uitdrukking dwarsdeur die Sowjetunie aansienlik in die media uitgebrei.

Vakansiedae

Datum	Afrikaanse naam	Plaaslike naam	Opmerkings
1 Januarie	Nuwejaarsdag	Новый Год	Seker die grootste viering van die jaar. Die meeste van die tradisies van Kersfees, wat deur Stalin verbied is, soos Djed Moroz (Kersvader) en ’n feesboom is na Nuwejaar geskuif en word vandag steeds daarmee verbind.
23 Februarie	Dag van die Weermag en Vloot	День Советской Армии и Военно-Морского Флота	Die stigting van die Rooi Leër, 1918
8 Maart	Internasionale Vrouedag	Международный Женский День
12 April	Ruimtevaardersdag	День космонавтики	Die dag in 1961 waarop Joeri Gagarin die eerste mens in die ruimte geword het
1 Mei	Internasionale Werkersdag	Первое Мая - День Солидарности Трудящихся
9 Mei	Oorwinningsdag	День Победы	Oorgawe van Nazi-Duitsland, 1945
7 Oktober	Dag van die USSR-grondwet	День Конституции СССР	Aanvaarding van die 1977-grondwet; tussen 1936 en 1977 gevier op 5 Desember, ná die 1936-grondwet
7 November - 8 November	Viering van die Oktober-rewolusie, 1917	Годовщина Великой Октябрьской социалистической революции

Sport

Openingseremonie van die Olimpiese Somerspele 1980 in Moskou

In sport was die Sowjetse nasionale sokkerspan een van die sterkste mededingende spanne. Dit het sewe keer aan die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi deelgeneem en een keer die vierde plek behaal (in 1966). Vir die UEFA Europa-beker kon die Sowjetunie ses keer kwalifiseer en dit het die heel eerste toernooi, in 1960, gewen. Tydens die Olimpiese Somerspele 1956 in Melbourne kon die Sowjetse nasionale sokkerspan die goue medalje verower.

Die land se eerste sportkoerant, Sowetski Sport, is op 20 Julie 1924 in Moskou gestig. Die Sowjetse Olimpiese Komitee is op 21 April 1951 gestig en die Internasionale Olimpiese Komitee (IOK) het dit op 7 Mei 1951 erken. Sowjetatlete se eerste Olimpiese Spele was in 1952 in Helsinki. Moskou, die destydse hoofstad van die Sowjetunie en die Russiese SFSR, het die Olimpiese Somerspele 1980 gehuisves, wat deur talle, veral Westerse lande geboikot is.

Die staatgeborgde "voltydse amateuratlete" van die Oosbloklande het gehelp om die ideologie van ware amateurs in die wiele te ry omdat dit die amateurs van die Weste wat hulleself gefinansier het, ’n agterstand gegee het. Die USSR het sportspanne ingeskryf wat in naam studente, soldate of beroepslui was, maar in werklikheid het die staat baie van hierdie mededingers betaal om voltyds te oefen. Tog het die IOK gehou by die tradisionele reëls rakende amateursport.

Algemeen

Topografie

Kommunizma-piek, die hoogste bergspits van die voormalige Sowjetunie; nou Ismail Samanipiek in Tadjikistan

Leninpiek, tweede hoogste bergspits van die voormalige Sowjetunie; ook in Tadjikistan

Die Europese en Asiatiese deel van die Sowjetunie was gekenmerk deur uitgestrekte laaglande wat deur plooiingsgebergte omring was. Die Europese deel was byna geheel en al deur die Sowjet-laagland ingeneem. Dit was 'n laagland van byna 4 miljoen km² wat van Pole tot aan die Oeralgebergte en van die Noordelike Yssee tot aan die Kaspiese en die Swartsee gestrek.

Die hoogste deel was op die Wolgaheuwelland (370 m), terwyl die grootste hoogteverskil in die groot gebied minder as 500 m was. Die Asiatiese deel, wat van die Oeral tot aan die Stille Oseaan gestrek het, het bestaan uit die Wes-Siberiese Vlakte, die Midde-Siberiese Hoogland (wat saamval met die baie ou, ongeplooide Siberiese Skild), die bergagtige Oos-Siberië en die Toereense Vlakte suid van die Oeralgebergte wat deur berge omring was.

Die Wes-Siberiese Vlakte (meer as 2 miljoen km² groot) is een van die grootste laagvlaktes ter wêreld. In die weste was dit deur die Oeral en in die ooste deur die Middel-Siberiese bergland begrens. Die suidelike grens, wat die skeiding tussen die Wes-Siberiese laagland en die Toereense Vlakte vorm, is die Toergai-plato, wat aan die suidoostekant van die Oeral, die Toergai-vlakte en die Kazachse Rug geleë is.

Die Toergai-vlakte is 'n geul van sowat 20 by 200 km tussen die tafelland en die Kasakse Rug. Oos-Siberië bestaan uit hoogvlaktes wat deur hoë berge van mekaar geskei word. Rondom die sentrale Joekagi-plato lê die gebergtes Werchojansk, Tsjerskogo, Kolyma, Anadyr, Tsjoektsji en Korjak. Die hele gebied word in die suide en ooste deur hoë berge begrens: die Kaukasus met die Elbroes (5 633 m), die Kopet op die grens met Iran, die Pamirgebergte, wat die noordwestelike deel van die Himalajagebergte is.

Die hoogste bergspitse van die Sowjetunie, die Stalin- of Kommunizma-piek (7 495 m; nou Ismail Samanipiek) en Leninpiek (7 134 m), kom in die gebied voor. Verder oos lê die Tiensjangebergte (met Pobedy- of Oorwinningspiek; 7 439 m; nou Ğeňiš Čokusu), op die grens met die Volksrepubliek China, en die Tannoe Ola- en die Jablonowigebergte, wat op die grens met Mongolië lê. Die oostelikste en suidelikste berge is die Stanowoi, die Dzjoegdzjoer- en die Sichote Alin-gebergte.

Klimaatstreke

Topografiese kaart van die Sowjetunie

Omdat die land geen hoë berge het wat noord-suid loop nie, verander die klimaatstreke van die voormalige Sowjetunie geleidelik van wes na oos. In die gebied tussen ongeveer Moskou en Siberië verander die klimaat van 'n yskoue poolklimaat in die noorde geleidelik tot 'n landklimaat (wat in die grootste deel heers). verder suid, terwyl ’n steppe- en woestynklimaat in die heel suidelike dele heers. Die strawwe landklimaat, wat in die grootste deel van die voormalige Sowjetunie heers, word gekenmerk deur groot temperatuursverskille tussen somer en winter, 'n kort lente en herfs en min reën.

Die matigende invloed van die see is beperk omdat sowat 75% van die land meer as 400 km van die kus al is. Boonop is die Arktiese Oseaan vir meer as ses maande per jaar verys. Die afwesigheid van bergreekse in die noorde stel die land in groot mate bloot aan die koue poollug, terwyl die hoë bergreekse in die suidooste die land van die matigende invloed van die Stille Oseaan afsny. Slegs die Atlantiese Oseaan het 'n matigende invloed op die klimaat. Die invloed is tot by ongeveer die Jenisejrivier in Siberië merkbaar.

Daarenteen bly die grond in groot dele van Noord-Siberië dwarsdeur die jaar verys (dit word merzlota of permafrost genoem). Gedurende die winter is die temperatuursverskille tussen die verskillende dele van die land die grootste. Die groot afstand vanaf die oseaan veroorsaak nie alleen groot uiterstes in temperatuur nie, maar ook lae reënval in die meeste gebiede. In groot dele van die Sowjetunie is die jaarlikse reënval tussen 400 en 500 mm. Teen die tyd dat die lug van die Atlantiese Oseaan die Sowjetunie bereik, het dit reeds 'n groot deel van sy voggehalte verloor.

Riga, nou die hoofstad van die onafhanklike Letland, wat in die weste geleë is, kry egter jaarliks nog sowat 600 mm reën. Slegs die bergstreke van Sentraal-Asië, die Kaukasus en Suidwes-Siberië kry reënval wat bo die gemiddelde is, terwyl Oos-Siberië, waar die moeson in ’n bepaalde tyd van die jaar heers, ook goeie reën ontvang. In die laagvlaktes oos van die Lenarivier, waar die laagste temperature van die land voorkom, val jaarliks minder as 200 mm reën. In Sentraal-Asië, wat naby die middelpunt van die Eurasiese vasteland lê, bring die droë pool lug baie min reën. Vanweë die hoë temperature heers daar in die streek 'n woestynklimaat.

Flora en fauna

Landskap in die Oeralgebergte

Kaart an die Altai-gebergte

Die Sowjetunie kon in verskeie min of meer parallelle gebiede verdeel word wat nie slegs ten opsigte van klimaat van mekaar verskil nie, maar ook ten opsigte van bodemgesteldheid en plantegroei. Die meeste groot eilande in die Noordelike Yssee het 'n poollandskap. Hier is die temperatuur byna altyd benede die vriespunt en die grond is permanent verys. Daar is geen bome of struike nie, maar slegs verskillende soorte mos, gras en 'n paar soorte blomme.

Die gebied het 'n ryk voëllewe, en ysbere, vosse, knaagdiere en in minder mate rendiere kom ook voor. Net suid van die gebied lê die toendra of yswoestyn, waar die somers koel en kort en die winters straf is. Sowat een sesde van die totale oppervlakte van die voormalige Sowjetunie is toendra-gebied. Omdat slegs die boonste laag grond gedurende die somer ontdooi, ontstaan daar ’n suur, swart grondlaag wat hoofsaaklik uit plantreste bestaan.

Die dreinering van die grond is meestal swak en gevolglik is daar baie moerasse in die gebied. Daar groei verder ook byna geen bome in die streek nie, maar struike (dwergwilge en berke), verskillende soorte mos en moerasplante kom vry algemeen voor. Bloedsuiende insekte kom hier baie voor en maak die gebiede minder geskik vir menslike bewoning. Die soogdiere wat die meeste in die gebied voorkom, is die vos, rendier, wolf, poolhaas en knaagdiere. In die suide van die toendra, waar daar meer bosse is, word elande, bere, veelvrate ('n soort klein roofdier) en eekhorings aangetref. Die grootste deel (sowat 37%) van die Sowjetunie is met bosse bedek.

Vanweë 'n hoë reënval en die suurgehalte van die grond ontstaan ’n asgrys tot wit, loogagtige grond wat podsol genoem word. Die grond is nie vir landbou geskik nie. Die bosgebied kan in die taiga (naaldwoud) en die gemengde loofwoud verdeel word. Die taiga strek oor die laagland van die Europese deel en oor die Wes-Siberiese Vlakte noord van die 57ste breedtegraad en die gebied oos van die Jenisei. In die taiga groei bome soos die Siberiese lariks, Skotse den, seder, spar, berk en esp.

Oor die taiga swerf Russiese bere, losse (Europese rooikatte), veelvrate, sabeldiere, bokke en elande. In die ooste kom swartbere, tiers, panters en rooiwolwe voor. In die suide gaan die taiga geleidelik oor in gemengde loofwoud, wat egter slegs in die Europese deel van die Sowjetunie voorkom. Die halfsteppe of beboste steppe is 'n oorgangsgebied tussen die noordelike bosse en die suidelike steppe. In die gebied wissel loofbosse en grasland mekaar af.

Die steppe beslaan sowat 15 persent van die Sowjetunie se grondgebied en is geleë tussen die westelike grens en die Altai-gebergte. Die swart kleur van die grond (tsjernosem) word veroorsaak deur die hoë humusgehalte (6–16%), wat veral van verrotte plantreste afkomstig is. Waar die baie vrugbare tsjernosem nie as landbougrond gebruik word nie, groei daar verskillende soorte gras en struike. Trapganse, toringvalke, arende, vosse en dasse woon op die steppe.

Die droë steppe gaan geleidelik oor in die halfwoestyn, waar daar verskillende soorte grand voorkom en die plantegroei skaars is. Sand-, klei-, en klipwoestyne word in Sentraal-Asië en Kasakstan aangetref. Vogtige, subtropiese gebied kom slegs langs die Kaukasiese Swartseekus en die Lenkoran-laagvlakte aan die Kaspiese See voor. Die bergstreke van die Sowjetunie het 'n hooggebergteklimaat- en plantegroei gehad.

Riviere en mere

Nasa-Satellietbeeld van die Karasee met die mondings van die Jenisej- (links) en Ob-riviere (regs)

Die Aralmeer in 1989 en 2014

In die berge ontspring 'n aantal van die grootste riviere te wêreld. Hulle voer groot hoeveelhede smeltwater deur die steppe, bosse en toendras na die vlak kusseë van die Arktiese Oseaan. Sowat 2 050 miljard m² soetwater vloei jaarliks in die see in en bring mee dat die soutgehalte laer is as die van die Yssee self. As gevolg hiervan verys die see baie maklik, wat in die lente tot groot oorstromings lei. Die rivier Ob (3 680 km lank, 394 miljard m² water per jaar), Jenisejrivier (3 354 km lank, 548 miljard m³) en Lena (4 270 km lank, 488 miljard m³) voer sowat 71% van die land se water na die Yssee af.

Die middellope van die Ob en die Jenisei is 4 tot 5 km breed, terwyl hulle benedelope gemiddeld meer as 30 km breed is. Die Siberiese riviere is tussen vyf (in die suidweste) en nege maande (in die noordooste) per jaar verys. As die ys in die lente vanuit die suidweste begin smelt, ontstaan daar groot oorstromings by die benedeloop van die riviere. Die meeste riviere in die Europese deel van die Sowjetunie begin in Wit-Rusland en Litaue en stroom traag na die Noordelike Yssee (byvoorbeeld die Noordelike Dwina en die Petsjora).

Die Newa, Daoegawa (Westelike Dwina) en die Nemunas vloei na die Oossee, Dnjepr, Dnister, Don en Koeban na die Swartsee, en Terek, Oral en Wolga na die Kaspiese See. Sowat 255 miljard m³ water (dit is sowat 70% van alle water wat die see uit riviere ontvang) vloei jaarliks deur die Wolga (3 690 km) in die Kaspiese See in. ’n Val van 5 tot 10 cm/km bring mee dat die stroom stadig vloei. Met uitsondering van die Ob en die Irtisj mond die riviere van Sentraal-Asië in die Aralmeer (Sirdarja en Amoedarja) uit, of hulle droog in die woestyn op.

Die meeste riviere in die destydse Sowjetunie vloei in 'n noord-suid-rigting. In die Europese deel van die Sowjetunie en Oekraïne kon daar dus verbindingskanale gegrawe word, wat dit moontlik gemaak het om van die Oossee na die Yssee of van die Kaspiese See na die Swartsee te vaar. Riviervervoer was nog altyd baie belangrik. Baie van die ou stede lê langs riviere. Hulle is meestal aan die hoë regteroewer van die rivier geleë, wat hulle teen oorstromings beskerm.

Die Sowjetunie het meer as 250 000 mere gehad. Hulle is meestal geleë in die gebied wat vroeër deur ’n yskap bedek was: in die Europese deel en in Noord-Siberië. Ander mere is gevorm deur plooie en breuke in die aardkors; die Baikalmeer in Oos-Siberië is hiervan die beste en beroemdste voorbeeld. Geen meer ter wêreld is so oud (25 miljoen jaar) en diep (1 620 m) as die meer nie. Die natuurlike trog, wat 48 km breed en 644 km lank is, is met sowat 23 000 miljard m³ helder water gevul.

Dit het 'n oppervlakte van 31 500 km² en hou meer as 20% van alle oppervlak soetwater ter wêreld; dit was ook die grootste soetwaterbron (80%) in die Sowjetunie. In die droë steppe en woestyne is daar soutwatermere, soos die Aralmeer (66 500 km²) en die Balchasj-meer (sowat 20 000 km²), waarin daar dik soutlae is.

Ander bronne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-67-2, volume 26, bl. 49 – 54
• Hierdie artikel is gedeeltelik vertaal uit die Engelse Wikipedia

Eksterne skakels

Wiki-webtuistes

---

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Sowjetunie.

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Sowjetunie.
• (ru) Kaart van die USSR, grense, republieke en die grondgebied van die USSR

Ensiklopedieë

---

• (en) "Soviet Union". Encyclopædia Britannica. Besoek op 13 Augustus 2019.

Argitektuur

---

• (en) (it) domusweb.it: Soviet Modernism 1955−1991. Architekturzentrum Wien