Jode in Suid-Afrika

Jode in Suid-Afrika
	; Suid-Afrikaanse Jode (kloksgewys, van links bo): Wolf Ehrlich, Helen Suzman, Hermann Kallenbach, Bertha Solomon, Irma Stern, Morris Alexander, Morris Kentridge.
Totale bevolking:	120 000
Belangrike bevolkings in:	Suid-Afrika geskatte 67 000–75 555 Johannesburg 50 000; Kaapstad 17 000; Pretoria 3 000; Israel 20 000; Australië 15 000; Verenigde Koninkryk 10 000
Taal:	Suid-Afrikaanse Engels (oorgrote meerderheid) en Afrikaans, van godsdienstige: Jiddisj, Hebreeus
Geloofsoortuiging:	Ortodokse Judaïsme (80%); Hervormde Judaïsme (20%)
Verwante etniese groepe:	Boerejode, Lemba, Jode in die algeheel.

Die Jode in Suid-Afrika is ’n gemeenskap van nagenoeg 52 000 mense,^[5] die twaalfde grootse Joodse gemeenskap in enige land ter wêreld.^[6] Op sy hoogtepunt omstreeks 1970 het die Jode in Suid-Afrika amper 120 000 siele getel, maar die emigrasie van nagenoeg 40 000 Suid-Afrikaanse Jode na veral Israel asook Australië, Kanada en Nieu-Seeland, tesame met ’n lae geboortesyfer, het hul getalle met amper 40% laat afneem, terwyl Suid-Afrika se wit bevolking, waarvan die Jode ’n klein onderafdeling vorm, in dieselfde tyd eers toegeneem, maar later teruggesak het tot min of meer dieselfde getal as in 1970. (Die afname sou selfs groter gewees het as 10 000 Jode nie van omstreeks 1970 tot 1994 uit Israel na Suid-Afrika geëmigreer het nie.)^[7] Tog oefen Joodse Suid-Afrikaners steeds op vele terreine, soos die politiek, ekonomie en kunste, ’n invloed ver buite verhouding tot hul getalle uit.

Weens verstedeliking kan Suid-Afrika se Joodse inwoners vandag as 'n twee-stad-bevolking beskryf word: Van die totaal van nagenoeg 80 000 siele (Jode in die algemeenste sin van die word, maar met 'n kernbevolking van net oor die 50 000), woon amper tweederdes (50 000) in Johannesburg en meer as 'n vyfde (17 000) in Kaapstad. Dus is amper 85% van die bevolking in net twee stede saamgetrek, met kleiner bevolkings in Durban, Pretoria en Gqeberha. Suid-Afrikaanse Jode was vroeër jare, toe elke dorp van enige grootte 'n gemeenskap met 'n eie shul en gemeenskapsorganisasies gehad het, veel beter geïntegreer in die breë Suid-Afrikaanse samelewing. Dit verklaar waarskynlik hoekom die koers van ondertrouery met nie-Jode slegs 7% is.^[8] Selfs in die stede waarin die grootste Joodse bevolkings voorkom, is hulle beperk tot sekere voorstede: In Kaapstad in die suidelike voorstede, stadskom en aan die Atlantiese kus (Groenpunt, Seepunt en Kampsbaai, met 'n kleiner bevolking rondom Milnerton en Bloubergstrand), en in Johannesburg in die noordooste en noorde van die stad.^[9]

Vestiging in Suid-Afrika

Jode se verbintenis met Suider-Afrika strek terug tot die vroeë dae van verkenning deur Europeërs. Joodse astronome, kaartmakers en navigators het die Portugese verkenners bygestaan, terwyl Joodse kapitaal bygedra het tot die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie. Reeds in die eerste nedersetting aan die Kaap die Goeie Hoop was daar mense van Joodse herkoms, hoewel hulle nie-praktiserend was aangesien die Kompanjie vereis het dat alle werknemers van gereformeerde geloofsoortuiging moes wees.

Eers tydens die Britse besetting het Jode hulle in enige noemenswaardige getalle aan die Kaap begin vestig. Hulle was hoofsaaklik uit Duitsland en Engeland afkomstig en is genoop om te emigreer weens die omstandighede in Europa ná die Napoleontiese Oorloë. Aan die Kaap het hulle hul as handelaars gevestig, maar algaande na die binneland verhuis en aansienlik bygedra tot die platteland se ekonomiese ontwikkeling. Onder die 1820-Setlaars was ’n aantal Joodse families, wat aan die Oosgrens in die lyding van die setlaars gedeel het.

Die eerste permanente Hebreeuse gemeente in in 1841 aan die Kaap gestig en die tweede 21 jaar later, in 1861, in Port Elizabeth. Destyds het Jode hulle ook al in die Oranje-Vrystaat gevestig, waar hulle van die vroeë inwoners van Bloemfontein was, en in Transvaal. Ná die ontdekking van diamante en daarna goud het die Joodse bevolking skerp toegeneem van 'n geskatte slegs 4 000 in 1880. Talle het uit Oos-Europa (hoofsaaklik Litaue, maar ook Letland en Rusland) gekom, waar tsaristiese vervolging die uittog aangevuur het.

Die eerste Hebreeuse gemeente is reeds in Julie 1887 in Johannesburg gestig en in Pretoria drie jaar later. In 1899, 13 jaar ná die stigting van die stad, het Johannesburg se Joodse bevolking sowat 11 000 getel. Uit die staanspoor het Jode ’n belangrike rol gespeel in die ontwikkeling van die diamant- sowel as die goudveld. So het die fokuspunt van Suid-Afrika se Joodse gemeenskap noordwaarts uit Kaapstad na Johannesburg verskuif, hoewel die Moederstad 'n vername Joodse sentrum sou bly.

Tot omstreeks 1880 het die Suid-Afrikaanse Joodse gemeenskap hoofsaaklik uit immigrante uit Brittanje en Duitsland bestaan, maar die sluipmoord op tsaar Aleksander II van Rusland in 1881 het gelei tot die wrede verdrukking van Jode. Dit het Jode in reusegetalle uit die Russies beheerde gebiede van Oos-Europa laat emigreer. Uit die totaal van sowat 3 miljoen wat verhuis het, het net 40 000 na Suid-Afrika gekom en meer as die helfte na Amerika gegaan. Dit was in dié tyd dat heelparty aankomelinge hulle óf in die arm buurt Distrik Ses naasaan die Kaapse middestad óf op die platteland gevestig het, waar elke dorp van noemenswaardige grootte mettertyd 'n Joodse gemeenskap met sy eie sinagoge sou hê. Daar het hulle, vanweë hul bydrae tot die handel, 'n groot rol gespeel in die handelsomwenteling van die platteland in die laat 19de en vroeë 20ste eeu. Jode was die energieke en ingeligte tussengangers tussen die nuwe markte van die dorpe en die produsente. Ook het Joodse plattelandse winkels in die groeiende behoeftes van die ontluikende plattelandse verbruikers voorsien.

Demografie

Amptelike sensussyfers met die jare skets ’n duidelike beeld van die groei van die Joodse bevolking deur immigrasie. In 1904 het die gemeenskap 38 101 getel, oftewel 3,41% van die totale blanke bevolking. Teen 1926 was hul getalle 62 103, 4,09% van die wit bevolking van die Unie van Suid-Afrika. Teen 1936 het hul bevolkingsaandeel toegeneem tot 4,52% (90 645), maar teen 1946 ietwat gedaal tot 4,39% (104 156). Daarna het hul bevolkingsaandeel bly afneem sodat dit teen 1960 3,7% was, hoewel hul getalle steeds toegeneem het, tot 114 762. Die aandeel van die Jode aan die totale bevolking het sedert 1936 deurgaans bly krimp weens verskeie faktore, onder meer beperkende immigrasiewetgewing, die feit dat Oos-Europese Jode, die grootste bron van immigrasie na Suid-Afrika, feitlik uitgewis is in die Sjoa voor en tydens die Tweede Wêreldoorlog, en dat die Joodse geboortesyfer in Suid-Afrika laer was as dié van die blanke bevolking in die geheel, veral die Afrikaners.

In die kwarteeu tussen 1936 en 1960 was die Jode se jaarlikse bevolkingstoename 1,17%, vergeleke met die hele blanke bevolking se toename van 2,26% per jaar. Ook was daar vroeg reeds ’n hoër persentasie bejaardes onder die Jode as onder enige groep van enige ras. In 1936 was soveel as 53,31% van die Joodse bevolking in die buiteland gebore, maar algaande het die aandeel van dié wat in Suid-Afrika gebore is, ál groter geword. Vandag is feitlik almal gebore Suid-Afrikaners. In Kaapstad was die persentasie Suid-Afrikaans gebore Jode in 1960 byvoorbeeld 73%, vergeleke met 8% elk in Brittanje en Duitsland.

Die geografiese verspreiding van die Jode het mettertyd ingrypend verander. In die vroeë dekades van die 20ste eeu was daar op feitlik elke dorp in Suid-Afrika ’n Joodse gemeenskap. Maar die afgelope reeds sowat 100 jaar het die Jode sodanig verstedelik dat van die plattelandse Jodedom feitlik niks oorgebly het nie. In baie gevalle het die Jode na die stede verhuis, waar hulle hul geloof en kultuur makliker kon handhaaf, hul kinders 'n Joodse opvoeding kon ontvang en daar vir hulle en hul nasate beter ekonomiese geleenthede was. Op amper al die dorpe, selfs groteres soos Malmesbury (met ’n wit bevolking van 6 440 in 2011) en Wellington (8 569), en selfs in die meeste stede, het eens florerende Joodse gemeenskappe verdwyn. Reeds in 1960 het Johannesburg 57 806 Joodse inwoners het (50% van die totaal), Kaapstad en die Skiereiland 22 716 (20%), Durban 5 353, Port Elizabeth 2 972 en Bloemfontein en omstreke 1 219 gehad. Destyds was die provinsiale verdeling Transvaal 73 051, Kaapland 32 104, Natal 6 189 en die Vrystaat 3 157, wat daarop dui dat ruim 10 000 Jode hulle toe nog op die Kaapse platteland bevind het en byna 2 000 elders in die Vrystaat as in Bloemfontein.

Vandag word Suid-Afrika se Jode beskryf as 'n twee-stad-bevolking aangesien 85% in Johannesburg en Kaapstad woon, met die res amper almal in Durban, Pretoria en Port Elizabeth.

Bydrae tot die volkslewe

Jode is reeds dekades lank ten volle geïntegreer in die Suid-Afrikaanse ekonomiese, burgerlike en kultuurlewe. Hul grootste bydrae was waarskynlik op ekonomiese gebied, soos vergestalt deur vooraanstaande figure onder wie die Mosenthal-familie van die Kaap (handel, bankwese en nywerheid), Nathaniel Isaacs en Benjamin Norden (reisigers en pioniers van die oostelike grensgebiede), die De Pass-familie (handel, nywerheid en skeepvaart), Jonas Bergtheil in Natal (landbounedersetting en katoen), Samuel Marks (nywerheid) en I.W. Schlesinger (sitrusbedryf, geldwese en vermaakbedryf). Name soos sir Lionel Phillips, Barney Barnato, die Joels, Alfred en sir Otto Beit, sir George Albu en sir Ernest Oppenheimer (hoewel hy hom in 1935 tot die Christendom bekeer het) herinner aan die aandeel wat Jode gehad aan die ontwikkeling van die diamant- en goudvelde.

Joodse ondernemings het ’n groot bydrae gelewer tot die nywerheidsomwenteling in Suider-Afrika ná 1914, byvoorbeeld in die vervaardiging van tekstiele, klere en meubels, in voedselverwerking en die vervaardiging van tabak- en chemiese produkte, en in die toepassing van moderne landboumetodes. Reeds sedert die dae van Samuel Marks het Jode ’n aansienlike bydrae gelewer tot Suid-Afrikaanse fabriekswese, landbou en handel, van wie seker die vernaamste I.W. Schlesinger en Raymond Ackerman was.

Jode se deelname aan die openbare lewe strek terug tot by die beroemde Kaapse parlementslid Saul Solomon en die Kaap se prokureur-generaal in die 1870's, Simeon Jacobs. Sir Matthew Natan was goewerneur van Natal met Uniewording. In die eerste Unieparlement was die Joodse LP's Morris Alexander, sir David Harris, Emile Nathan, sir Lionel Phillips, C.P. Robinson en senator Samuel Marks. Nog openbare figure was sen. Wolf Ehrlich, F.C. Hollander en Franz Ginsberg, dr. Henry Gluckman en Morris Kentridge. Selfs kommunisteleiers soos Sam Kahn en Solly Jacks was Joods en in later jare die vooraanstaande vryheidsvegter Ronnie Kasrils, terwyl Bertha Solomon,^[10] Helen Suzman^[11] en Harry Schwartz in die Volksraad vir geregtigheid gestry het. In al die groot stede het Jode as raadslede en burgemeesters gedien.

Sowat 3 000 Joodse vrywilligers het in die Unie-verdedigingsmag aan die Eerste Wêreldoorlog deelgeneem, destyds nagenoeg 6% van die totale Joodse bevolking in Suid-Afrika. In die Tweede Wêreldoorlog is sowat 10 000 Jode, meer as ’n tiende van die totale bevolking, in die rekords van die Suid-Afrikaanse Joodse Raad van Afgevaardigdes aangeteken as lede van die Unie-verdedigingsmag of van die Geallieerde magte. Van hulle het 357 hul lewe verloor, 327 is gewond of beseer, 143 is gemeld in spesiale berigte en 94 het verskeie eerbewyse vir voortreflike diens gekry.

Apartheidsera

Ná die Tweede Wêreldoorlog het die Jodehaat van voor en tydens die oorlog saam met die organisasies wat dit aangestook het, van die politieke toneel verdwyn. Vanaf 1948, toe die Nasionale Party (NP) die bewind by die Verenigde Party (VP) oorneem, het talle Jode by die stryd teen dié politieke bedeling betrokke geraak; trouens, die meeste Jode het deur die hele apartheidsera die opposisiepartye links van die regerende party, eers die VP en daarna vanaf 1959 toenemend die Progressiewe Party en sy opvolgers, by die stembus gesteun. Die Unie van Joodse Vroue het gepoog om die lyding van swart mense te verlig deur liefdadigheidsprojekte en selfhelpskemas. Veertien van die 23 wit mense wat in 1956 vir verraad verhoor is, was Joods, en so ook al vyf die wit mense uit die 17 lede van die African National Congress (ANC) wat in 1963 vir teenapartheidsoptrede in hegtenis geneem is. Tog het die Joodse Raad van Afgevaardigdes tot 1985 geweier om standpunt teen apartheid in te neem omdat hulle gemeen het dis nie ’n Joodse vraagstuk nie. Ook die rabbinaat het eers teen die laat 1980's standpunt ingeneem.

Binne-in die parlement was Helen Suzman, Volksraadslid vir Houghton van 1953 tot 1989, agtereenvolgens vir die VP, PP, PRP, PFP en DP, dikwels die enigste stem teen 'n magdom apartheidswetgewing, al het die VP ook Joodse lede gehad. Eers in 1975 het Harry Schwarz, wat sedert 1951 lid van die VP was en Nazi-Duitsland in 1934 verlaat het weens toenemende Jodehaat, die party verlaat en die kortstondige Reformisteparty gestig, wat enkele maande later met die PP as die PRP saamgesmelt het.^[12] Buite die parlement was Ronnie Kasrils sedert die vroeë 1960s 'n aktiewe lid van die ANC en SAKP en ná die koms van die demokrasie 'n kabinetsminister.

Een van die grootste leiers van die teenapartheidsbeweging, oudpres. Nelson Mandela, het oor die Jode in Suid-Afrika geskryf: "Jode is myns insien meer oopkop as die meeste wit mense wat vraagstukke van ras en politiek betref, miskien om hulle self histories die slagoffers van vooroordeel was." Mandela se verdedigingsprokureur, Isie Maisels, was Joods.

Veral Joodse studente het apartheid sterk teengestaan. ’n Aansienlike persentasie van die mense wat tydens betogings teen apartheid in hegtenis geneem is, was Joods. Tallose Jode was betrokke by organisasies soos die Springbok-legioen, die Fakkelkommando (Torch Commando) onder leiding van Sailor Malan) en die Swart Serp (Black Sash). Hul betogings was sowel aktief (soos om deur die strate met fakkels te marsjeer) en passies (om stil met ’n swart serp of in swart geklee op sleutelpunte te staan). Ander Jode het probeer om swart burgers te onderrig, op te lei en deel te maak van die samelewing. Ian Bernhardt het in Johannesburg gewoon en was leier van die Unie van Suid-Afrikaanse Kunstenaars, waarin hy swart kunstenaars help oplei en beskerm het. Tydens die hele apartheidsera was Jode sigbaar in feitlik al die teenapartheidsorganisasies.

Israel het strykdeur die apartheidsera diplomatieke bande met Suid-Afrika gehandhaaf, soos die meeste Arabiese state, die Republiek China, België en Brittanje. Ten spyte van die wapenverbod het hierdie lande tydens die apartheidsera wapens aan Suid-Afrika verkoop. Daar was ook gerugte van kernsamewerking. Talle Israeliese leiers het apartheid in die openbaar veroordeel. Vroeg in die 1960's het Israel saam met nuwe onafhanklike Afrika-state standpunt teen apartheid ingeneem en so spanning geplaas op die land se verhouding met Suid-Afrika. Ná die Sesdaagse Oorlog van 1967 het die meeste Afrikalande bande met Israel verbreek, behalwe Suid-Afrika, wat tot ’n hegter verhouding tussen die twee lande gelei het.^[13]

Geweldpleging in Suid-Afrika tydens die 1970's het tot ’n uittog van talle wit burgers gelei, onder wie ook Jode, wat gevrees het vir hul toekoms in die land. Baie kinders is oorsee gestuur om verder te leer en het daar aangebly.

In 1985 is twee Joodse organisasies gestig, Jews for Justice (Kaapstad) en Jews for Social Justice (in Johannesburg) om die Suid-Afrikaanse samelewing te hervormd en brûe te bou tussen wit en swart gemeenskappe. Eindelik, ook in 1985, het die Suid-Afrikaanse Joodse Raad van Afgevaardigdes eindelik ’n resolusie teen apartheid aanvaar, amper 40 jaar nadat dit amptelike staatsbeleid geword het.

Jode het tydens die apartheidsera floreer, soos baie nie-Joods wit burgers. Maar die Joodse bevolking het ’n hoër persentasie afgestudeerdes bevat as die res van die wit bevolking. Meer as die helfte van alle Jode het matriek verwerf, vergeleke met 23% van die totale wit bevolking. ’n Tiende van hulle het ’n universiteitsgraad verwerf, vergeleke met net 4% van die breë wit bevolking. Reeds vroeg in die 1970's het die Joodse bevolking ’n hoogtepunt van 119 000 bereik. Tussen 1970 en 1992 het 39 000 Jode Suid-Afrika verlaat, hoewel 10 000 Israeli's in dieselfde tydperk hierheen geïmmigreer het.^[14]

Gemeenskapsbedrywighede

Hoewel die Joodse gemeenskap ten volle geïntegreer is in die land se algemene samelewing, handhaaf hulle ook hul eie netwerk godsdienstige, kultuur-, gemeenskaps-, filantropiese en in sommige sentrums sportorganisasies. Daar is koördinerende liggame op die gebied van Joodse opvoeding, van die Ortodokse en Hervormde gemeentes en filantropie. Die liggaam wat die hele Joodse bevolking van die land verteenwoordig, is die Suid-Afrikaanse Joodse Raad van Afgevaardigdes.^[15] Die Suid-Afrikaanse Sionistiese Federasie is die sameroepende liggaam vir alle sake wat betrekking het op die Sionistebeweging in Israel, waarvan die meeste Suid-Afrikaanse Jode geesdriftige ondersteuners is.^[16] Die Joodse familielewe in Suid-Afrika was tradisioneel sterk, maar in die jongste jare gaan dit ook gebuk onder moderne maatskaplike en ekonomiese tendense. Hierin het emigrasie ook ’n rol gespeel. Heelparty bejaarde Jode is alleen in Suid-Afrika agtergelaat nadat hul kinders uitgewyk het.

Immigrasie

Soos die geval met die meeste ander immigrasie na Suid-Afrika, het die Jode hoofsaaklik na die land gekom op soek na vryheid van verdrukking of ekonomiese swaarkry. Tydens die hele tydperk van Europese nedersetting sedert 1652 het die voortdurende stroom immigrante deurgaans Jode in wisselende getalle ingesluit. In die 17de en 18de eeu was dit ’n breukdeel van die totaal toe die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie godsdienstige eenvormigheid van sy amptenare vereis het, maar in die 19de eeu het dit toegeneem en ’n hoogtepunt bereik ten tyde van die kwaaiste Jodevervolging in Europa in die 20ste eeu.

Vir die 17de en 18de eeu bestaan geen amptelike rekords van Jode as immigrante nie, maar daar is aanduidings dat Jode onder diegene was wat reeds so vroeg as 1669 met die Kompanjie se skepe aan die Kaap geland het. Danksy algehele godsdiensvryheid onder die Bataafse bewind van 1803 tot 1806, en die bevestiging daarvan deur die Britse owerheid in laasgenoemde jaar, het Jode ál meer gereeld onder die immigrante voorgekom. Maar in die afwesigheid van enige plaaslike Joodse gemeenskapsorganisasies tot 1841, kan Joodse immigrante voor daardie datum net per toeval uitgeken word. ’n Terloopse vermelding dui byvoorbeeld op ’n groep Joodse gesinne onder die 1820-Setlaars. Dié groepie het die stigters van die eerste Hebreeuse gemeente in Kaapstad 21 jaar later ingesluit. Daarna dui gemeenskapsrekord op ’n klein maar volgehoue aankoms van Jode uit Engeland, Duitsland en Nederland. In die middel van die 19de eeu het ’n aantal Duits-Joodse gesinne hulle in talle dele van die Kaapkolonie en Oranje-Vrystaat gevestig. Ná 1870 het ’n skare fortuinsoekers, onder wie Jode uit tallose lande, na die Diamantveld van Griekwaland-Wes en eindelik die goudveld van die Witwatersrand gestroom.

Vanaf 1880 het die onderdrukking van die Jode in die Russiese Ryk sowat 3 miljoen van hulle daartoe gedryf om te emigreer, van wie meer as die helfte na Amerika. Suid-Afrika het tussen 1881 en 1914 gemiddeld 1 250 Jode per jaar uit Oos-Europa opgeneem. Tydens dié tydperk het meer as 40 000 Litause Jode na Suid-Afrika gekom, onder wie die ouers van die politikus Helen Suzman (née Gavronsky). Na raming het 40 000 Litause eindelik na Suid-Afrika geïmigreer uit die geskatte 3 miljoen wat die land sedert 1881 verlaat het. Toe Nazi-Duitsland die Sowjetunie op 22 Junie 1941 binneval, was daar steeds 250 000 Jode in die dorpe en gehuggies (shtetls) van Litaue. Feitlik dadelik het die Einsatzgruppen (mobiele moordeenhede) en hul plaaslike kollaborateurs die volksmoord op die Jode begin. Teen November daardie jaar het net sowat 40 000 Jode oorgebly, saamgehok in die ghetto's van Vilnius, Kowno, Shawli en etlike slawearbeidkampe. Teen 1944 het die Nazi's 90% van Litaue se Jode uitgemoor. In die aangrensende Letland was daar met die inval van Duitsland 94 000 Jode. Die Einsatzgruppen en hul plaaslike handlangers het die meeste van hulle vermoor. In die groter sentra soos Riga, Dwinsk en Liepaja is ghetto's gebou. In 1941 en vroeg in 1942 het die Nazi's duisende Duitse en Oostenrykse Jode na die ghetto in Riga gedeporteer. Die meeste is vermoor. Begin 1943 het van Letland se Joodse gemeenskap net sowat 5 000 siele oorgebly. Die huidige syfer is nagenoeg 6 200.^[17]

Kragtens die Wet op die Beperking van Immigrasie van 1902 in die Kaapkolonie is ’n geletterdheidstoets ingestel wat die vermoë van aansoekers getoets het om ’n Europese taal te lees en skryf, wat die gevaar geskep het dat Jiddisjsprekendes uitgesluit kon word. Maar ná vertoë deur vooraanstaande Suid-Afrikaanse Jode is Jiddisj amptelik tot Europese taal verklaar vir die doel van die geletterdheidstoets deur die wetgewing in 1906 te wysig.

Tydens die oorlogsjare het die stroom immigrante so te sê opgedroog, maar in die 1920 opnuut begin. Die Pakt-regering se Wet op Immigrasiekwota (Wet No. 8 van 1930), wat bedoel was om die bestaande balans tussen die blanke taalgroepe (Afrikaans en Engels) te handhaaf, het die immigrasie van Oos-Europese Jode verminder, maar Duitse Jode wat gevlug het van Nazi-vervolging, het tussen 1933 en 1937 in aansienlike getalle die land binnegekom, selfs soveel as 3 330 in 1936 en altesaam meer as 6 000, uit die 250 000 wat uit Duitsland kon vlug. Die Wet op Vreemdelinge (Wet No. 1 van 1937) het Joodse immigrasie in die volgende twee jaar tot ’n breukdeel van die voorafgaande vier jaar verminder en tydens die Tweede Wêreldoorlog van 1939 tot 1945 het net ’n handjie vol dit tot in Suid-Afrika gemaak. Dié wet is aanvaar nadat gevoelens teen Jode en veral Joodse immigrante gaande gemaak is deur Nazigesinde groepe in Suid-Afrika, onder wie die Gryshemde.

Ná die oorlog het Jode opnuut na Suid-Afrika begin immigreer, maar nie weer in dieselfde getalle as voor die gewapende stryd nie. Die uitwissing van miljoene Jode tydens die oorlog, beperking op immigrasie na Suid-Afrika in die algemeen, beperkings op emigrasie deur lande in die Oosblok en die skep van die staat Israel in 1948 as ’n nuwe bestemming vir Joodse immigrante, het daartoe gelei dat betreklik min Jode sedert 1945 na Suid-Afrika geïmmigreer het. Ook was Suid-Afrika ná die Nasionale Party se bewindsoorname in 1948 nie langer so ’n aantreklike bestemming vir Jode nie aangesien dié party die tuiste was van heelparty Nazi-simpatiseerders voor en tydens die oorlog. Sedert die politieke onrus van die 1970's en '80's, het die wins van immigrante van die 1960's ’n verlies van emigrante geword, persentasiegewys veel hoër onder Suid-Afrikaanse Jode as die res van die blanke bevolking.

Joodse immigrante na Suid-Afrika in spesifieke jare:

Jaartal	Getal
1903	4 265
1904	2 465
1908	909
1915	193
1927	1 752
1929	2 788
1930	1 881
1933	745
1936	3 330
1937	945
1940	218
1945	49
1947	688
1950	176

Gemeentes

Die eerste Hebreeuse gemeente in Suid-Afrika is in 1841 in Kaapstad gestig toe 17 koloniste n gemeente stig "vir die hou van gereelde dienste op die Sabbat en feeste en die handhawing van die Joodse geloof in Suid-Afrika". In 1863 is die eerste sinagoge opgerig, wat vandag nog bestaan as die Ou Sinagoge in Kaapstad se Kompanjiestuin en die Joodse Museum huisves. Die tweede gemeente het in 1862 in Port Elizabeth ontstaan. Kimberley s’n het in 1875 aan die beurt gekom, en teen die vorige eeuwending was daar gemeentes in nog sewe sentrums: Oudtshoorn en Durban in 1883, Johannesburg in 1887, Klerksdorp in 1889, Pretoria in 1890, die Paarl in 1894 en Germiston in 1896.

Namate Joodse immigrasie toegeneem het weens die vervolging in Oos-Europa is nog gemeentes in stedelike sentrums asook op die platteland gestig. Daar was trouens destyds ’n merkbare opbloei in die stigting van Joodse gemeentes oral in die landelike gebiede. Elkeen van dié gemeenskappies het hul eie nederige sinagoge gebou, wat gewoonlik ook ’n sosiale saal en klaskamers vir die kinders se onderrig in Hebreeus en godsdiens was. Die rabbi het gewoonlik verskillende rolle vertolk: chazzan (wat die dienste gelei het), schochet (godsdienstige slagtings) en Hebreeusonderwyser (wat moontlik ’n rabbi was).

Reeds vanaf die 1930 het die stadwaartse verhuising van die Jode agter beter godsdienstige en opvoedingsgeleenthede aan, maar moontlik ook sakegeleenthede, daartoe gelei dat talle van die klein plattelandse gemeenskappe begin krimp en mettertyd verdwyn het. Mettertyd het van die plattelandse Jodedom so te sê niks oorgebly nie. Destyds het verstedelik daartoe gelei dat stedelike Joodse gemeenskappe sterk gegroei het, veral in die geval van Johannesburg, Kaapstad, Port Elizabeth en Bloemfontein. Toe die plattelandse gemeentes nog bestaan het, is hulle sedert 1949 bygestaan deur ’n Rabbi vir die Plattelandse Gemeenskappe. Hy het opgetree onder ’n verteenwoordigende komitee van die hoof- nasionale Joodse organisasies gemoeid met godsdiens en opvoeding, onder leiding van die Raad van Afgevaardigdes.

Verreweg die meeste Jode in Suid-Afrika behoort tot die Ortodokse Judaïsme. Die Suid-Afrikaanse Unie van Progressiewe Judaïsme is in 1935 deur rabbi dr. M.C. Weiler van die Verenigde State gestig. Sedertdien het sy aanhangers gemeentes in die stede gestig. In Johannesburg, waar twee derdes van al Suid-Afrika se Jode woon, was teen 1970 29 Ortodokse sinagoges en 5 Hervormde tempels. In Kaapstad, die enigste ander stad met ’n noemenswaardige Joodse gemeenskap, was daar destyds 12 sinagoges en twee Hervormde tempels. Destyds was daar in die meeste ander stede gewoonlik een sentrale sinagoge en ’n kleinere in ’n ander deel van die stad. Die meeste gemeentes, Hervorm sowel as Ortodoks, bied klasse in Hebreeus aan en het soms kleuterskole wat aan hulle verbonde is waar voorskoolse kinders op weekdae skoolgaan. Hulle bied ook programme aan vir die jeug en bedryf in enkele gevalle ’n afsonderlike jeugsinagoge. Damesgildes, wat in die Hervormde gemeentes as "susterskappe" bekendstaan, bestuur kultuur- en maatskaplike programme onder vrouelede.

Die Progressiewe beweging het twee vakansieoorde opgerig wat hulle ook aan ander groepe beskikbaarstel wanneer hulle dit nie self gebruik nie. In van die groter gemeenskappe bestaan oorkoepelende liggame, wat gewoonlik as Verenigde Hebreeuse Organisasies bekendstaan, en verantwoordelik is vir die instandhouding van die sinagoge, klasse in godsdiens en Hebreeus, en gewrá kedisjá (wat verantwoordelik is vir die laaste rites van begrafnis- en begraafplaaspligte).

Elke gemeente is volkome onafhanklik in sy interne bestuur. Die meeste Ortodokse gemeentes is wel by een van die twee koördinerende liggaam geaffilieer: die SA Federasie van Sinagoges, met sy hoofkwartier in Johannesburg, waartoe die meeste van die gemeentes in die destydse Transvaal, Vrystaat, KwaZulu-Natal en dele van die Oos-Kaap behoort; en die Verenigde Raad van Ortodokse Hebreeuse Gemeentes, met sy hoofkwartier in Kaapstad, waartoe die meeste Wes-Kaapse gemeentes behoort, en vroeër jare ook dié in die voormalige Suidwes-Afrika. Dié liggame hou elk hul eie hoofrabbinaat en godsdienshof (Beth Din) in stand. Laasgenoemde het regspraak oor sake soos bekering tot die Joodse geloof, die uitreiking van skeibriewe, toesig oor kasjroet, en soortgelyke funksies.

Die Progressiewe gemeentes in Suid-Afrika (en vroeë jare toe hulle nog daar bestaan het, ook in Rhodesië) is geaffilieer by die Suid-Afrikaanse Unie van Progressiewe Judaïsme. Oorkoepelende godsdiensaangeleenthede word behartig deur die Sentrale Godsdiensraad, wat uit rabbi’s en enkele leke bestaan. Dié liggaam het nie ’n hoofrabbi nie, maar ’n rabbi word jaarliks gekies om as voorsitter op te tree. Die Damesgildes in die Ortodokse Sinagoges is geaffilieer by die Federasie van Sinagoge-damesgildes, terwyl die Hervormde Susterskappe behoort tot die Nasionale Unie van Tempelsusterskappe.

In vroeër jare was die meeste rabbi’s, hetsy Ortodoks of Hervormd, gebore buitelanders, maar sedert die middel van die 20ste eeu het die getal Suid-Afrikaans gebore rabbi’s toegeneem met party wat hul opleiding in die buiteland ontvang het en die res aan die Opleidingskollege vir Ortodokse Predikante, wat in 1958 in Johannesburg tot stand gekom het.

Houding jeens Jode

Suid-Afrika was sedert die vroegste tye ’n land van geleenthede vir buitelanders wat hulle hier kom vestig het. Al was daar by geleentheid tekens van onverdraagsaamheid jeens buitelanders en in die jongste jare openlike haat jeens vlugtelinge uit Afrika, is (wit) immigrante tradisioneel regverdig en simpatiek behandel, soos te wagte van ’n bevolking van hoofsaaklik Britse en Hollandse herkoms, met hul sterk tradisies van demokrasie, regverdigheid en ontsag vir die Bybel en sy leerstellings' om dié redes was die wit bevolking van Suid-Afrika besonder daartoe geneë om gasvry teenoor die volk van Israel op te tree. ’n Joodse verslaggewer, N.D. Hoffman, het in 1891 van Suid-Afrika geskryf: "Daar is geen haat of jaloesie nie . . . Wanneer julle hierheen kom, moenie vergeet dat julle Jode is nie, want hier skaam ’n Jood hom nie om te erken dat hy ’n Jood is nie . . . Sy geloof sal nie ’n struikelblok vir enige Jood wees in wat hy ook al doen nie." Dit beteken nie dat Suid-Afrika gevrywaar was (of is) van alle tekens van Jodehaat nie en vooroordeel op godsdienstige, maatskaplike of ekonomiese gronde nie. Maar oor die algemeen het die land hom onderskei vanweë sy verdraagsame benadering.^[20]

Soms het die toenemende stroom Joodse immigrante wel aanleiding tot politieke omstredenheid gegee. Gevalle van daadwerklike antisemitiese opstoking het wel voorgekom in die tydperk van die Nazi-bewindsoorname in Duitsland in 1933 tot ná die Tweede Wêreldoorlog (1939–'45). Binne historiese perspektief kan dit beskou word as ’n simptoom van die politieke en ideologiese krisis waardeur Suid-Afrika destyds gegaan het. ’n Militante Afrikaner- ekonomiese beweging is op die been gebring om "vir die Afrikaner sy regmatige plek in die professies, handel en nywerheid te verseker". Dit is, so is aangevoer, van hom weerhou deur "uitlanders", te wete Engelssprekendes en Jode. Baie van die Afrikanerdom se lyding is toegeskryf aan "Anglo-Joodse kapitaal". Nog ’n bron van antisemitisme in Suid-Afrika was die invloed van Duitsland en Nazi-ideologie op verskeie groepe in die land. Nazi- buitelandse en propagandaburo's was in die vooroorlogse jare op aansienlike skaal in Suid-Afrika bedrywig, nes in talle ander lande, om die openbare mening gunstig jeens Duitse aspirasies te stem. Groot hoeveelhede Nazi-literatuur is na Suid-Afrika uitgevoer en gratis versprei. Die Duitse konsulate was mierneste van bedrywighede. Die Zeesen-uitsaaistasie het ’n toenemende stortvloed propaganda, veral in Afrikaans, op Suid-Afrika gerig, wat bedoel was om Afrikanernasionalisme te help ontwaak en wrywing tussen die land se blanke volksgroepe te veroorsaak met Duitsgesinde Afrikaners in stryd met Britsgesinde Engelse. Onder leiding van politieke groepe wat beïnvloed is deur Nasionaal-Sosialisme, is aggressiewe antisemitiese propaganda wydversprei, en het plaaslike aanhangers en nabootsers van die Nazi's aktief geraak in die Gryshemde, Swarthemde en ander bewegings.

Hierdie ontwikkeling het teen die einde van 1936 ’n uitwerking gehad op die Amptelike Opposisie, die Nasionale Party onder leiding van dr. D.F. Malan, wat mettertyd sommige anti-Joodse gedagtes deel van sy amptelike beleid gemaak het. Die party het hom ten gunste van ’n volslae verbod op verdere Joodse immigrasie verklaar, strenger beheer oor naturalisasie, en nog diskriminerende beleidsrigtings. In Transvaal, hoewel in geen ander provinsie, is Jode amptelik verbied om lid van die party te word. Dikwels het woordvoerders van die party aangedring op die aanvaarding van kwotas vir Jode in die bedryfslewe.

Voor die Tweede Wêreldoorlog was daar Afrikaners van Benoni wat simpatiek teenoor die Jode gestaan het. Dit volg op die Afrikaner se stryd om hul Boererepubliek in die Transvaal te vestig, wat hul met die Joodse trek uit Egipte na die beloofde land vergelyk het. Hierdie simpatie was weer daar toe die Duitse Jode en die Duitse vakbonde in Nazi-Duitsland aangeval is.

'n Ekstremistiese groep het in 1938 openbare vergaderings begin reël, as afdeling van die Gryshempbeweging. Hierdie groep het die onderdrukking van die Joodse bevolking geëis. Die openbare mening het nie in hul guns getel nie; 'n Joods-Christelike Vereniging is in die lewe geroep om teenkanting te bied. Die vereniging het hoofsaaklik uit Jode en vakbondondersteuners bestaan en het 'n strydgroep op sel-stelsel organiseer. Alles moes ook vinnig geskied, want hul dade was nog onwettig, solank die Gryshempbeweging nog wettig beskou is en nog geregtig was om openbare vergaderings te kon hou.

Die Joods-Christelike vereniging het toegeslaan op 'n vergadering wat in Cranbournelaan naby die Savoy-bioskoop gehou is. Die Gryshemde het skaars hul seepkissies neergesit en die skare begin toespreek, toe 'n klomp motors in Rothsaystraat, Tom Jonesstraat en Prince's-laan stilhou en so parkeer om weg te jaag. Die Gryshemde is toe heeltemal oorrompel.

Die volgende Gryshempvergadering is versterk deur 'n kontingent Duitsers uit Suidwes-Afrika, en 'n groter vergadering is hierdie keer op die trap van die Johannesburgse stadsaal gehou. Die Joods-Christelike Vereniging van Benoni het ook hier sy kop uitgesteek met die doel om die vergadering te verongeluk. Maar hierdie keer was dit geen vergadering nie, maar 'n lokval om die Jode wat aanwesig was, om die lewe te bring. Die Jode van Benoni kon maklik vroegtydig gesterf het, was hulle nie vergesel van bebaarde Afrikaanse vakbondlede nie. Die Gryshemde wou nie die groot, bebaarde manne aanval nie, maar wel die Jode. In die geharwar kon toe nie onderskei word tussen Jood en Afrikaner nie.^[21]

Die Joodse gemeenskap het die georganiseerde anti-Joodse agitasie in ’n baie ernstige lig beskou. Hulle het alles in hul vermoë gedoen om dit te bestry deur die ware feite aan die publiek bekend te maak en om bloot te lê hoe Adolf Hitler antisemitisme ingespan het as sy "geheime wapen". Talle lede van die publiek, op alle lewensterreine, was gekant teen die groei van antisemitisme. Algaande het die tradisionele beleid benadering van verdraagsaamheid en regverdigheid teruggekeer. In 1947 het dr. Malan as leier van die NP verklaar: "Wat verklaarde beleid betref, is die Party nie ten gunste van wetgewende maatreëls wat diskrimineer tussen Jood en nie-Jood nie." Nadat die party in 1948 die bewind by die Verenigde Party van genl. Jan Christian Smuts oorgeneem het, het Malan gesê hy "sien uit na ’n tyd wanneer daar geen meer sprake sal wees van die sogenaamde Joodse vraagstuk in die lewe en politiek van hierdie land nie". Een van sy eerste dade in ooreenstemming met die land se tradisionele simpatie met Sionisme, was om de jure-erkenning te verleen aan die nuwe staat Israel, wat die Smuts-bewind de facto-erken het.

Opeenvolgende Nasionale eerste ministers het die regeringsbeleid van gelykheid en niediskriminasie tussen alle dele van die blanke bevolkingsgroep herbevestig. Tog het die land se politieke en rassevraagstukke af en toe gevolge vir die Joodse volksdeel ingehou. Hoewel die pro-Israelse houding oor die algemene ’n goeie invloed gehad het, het dit ook soms misluk wanneer Israel in die Verenigde Nasies standpunt ingeneem het teen Suid-Afrika se rassebeleid. Op onderwysgebied het die verkondiging van Christelik-nasionale leerstellings en voorspraak vir die verwydering van die gewetensklousule uit die statute van sommige universiteite tot besorgdheid gelei ingeval die regte van Joodse leerlinge of onderwysers in skole of aan universiteite in gedrang sou kom. Oor die algemeen is die gelykheid van Jode op alle terreine van die volkslewe egter lankal goed gevestig.

In die Nuwe Suid-Afrika

Suid-Afrika se Joodse gemeenskap het die bewindsoorname van pres. Frederik Willem de Klerk verwelkom. Jode was ook ten gunste van die onderhandelings wat gelei het tot die nuwe politieke bedeling. Hoewel hulle oor die algemeen die veranderinge steun, bekommer talle Jode hulle oor hul toekoms in Suid-Afrika.^[22]

Die Waarheid-en-versoeningskommissie (WVK) is in 1995 opgerig om misdade tydens die apartheidsera te ondersoek. Die eerste Joodse organisasie wat daaraan deelgeneem het, was Gesher, ’n Joodse groep vir maatskaplike optrede van Johannesburg. In die WVK se verslag is godsdienstige groepe, waaronder die Jode, voor stok gekry vir hul huiwering om op te tree teen die apartheidstaat. Die verslag het wel melding gemaak van Joodse individue en groepe se bydrae tot die struggle en hul pogings om geregtigheid te bewerkstellig.^[23]

’n Versoeningsproses het in Oktober 1999 begin met oudpres. Nelson Mandela se besoek aan Israel. Weens die Joodse staat se betrekkings met die apartheidsbewind, was Mandela voorheen krities teenoor die land. Andersyds was Jode skepties oor Mandela se verhouding met Jasser Arafat, leier van die Palestynse Bevrydingsorganisasie, en sy steun aan die Palestyne.^[24]

Voor die tweede semester van 2003 het Suid-Afrika se Joodse gemeenskap hulle in ’n oorgangsfase bevind. Sowat 1 800 Jode het die land elke jaar verlaat, hoofsaaklik weens kommer oor misdaad en die ekonomie. Suid-Afrika is een van die mees gewelddadige en misdadige lande ter wêreld,^[25] en ál meer gegoede inwoners sonder hul af agter hoë veiligheidsmure of in sogenaamde veiligheidskomplekse,^[26] Die voorkoms van misdaad en die gevolglike ekonomiese probleme het gelei tot ’n afname in die Joodse “lewensvatbare middel”, die jong en middeljarige volwassenes wat nodig is om ’n gemeenskap staande te hou. Talle lede van die buitengewoon bejaarde bevolking, wie se kinders geëmigreer het, word deur probleme in die gesig gestaar wanneer hulle ouer word aangesien die staat se welsyntoelaes nie tred hou met lewenskoste nie. Suid-Afrika se Joodse bevolking het blykbaar omstreeks einde 2003 gestabiliseer op tussen 75 000 en 80 000 siele.^[27]

Ondanks die ekonomiese en demografiese uitdagings, bly Suid-Afrika se Joodse gemeenskap meestal optimisties. Die Joodse bevolking is hoogs godsdienstig en 80% Ortodoks, wat aan die toeneem is. Die toename in godsdienstigheid kan toegeskryf word aan ’n behoefte aan standvastigheid in ’n andersins onbestendige samelewing. Antisemitisme kom skaars voor, terwyl die koers van ondertrouery (Jode wat met nie-Jode trou) ’n skamele 7% is. Baie Jode wat in die land bly, doen dit uit hul oortuiging dat die demokratiese Suid-Afrika hul steun nodig het; talle ander bly weliswaar omdat hulle dit nie kan bekostig om die land te verlaat nie.^[28]

Gemeenskappe

Benoni

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Jode in Benoni.

Benoni aan die Oos-Rand was een van die vroegste Joodse gemeenskappe en het mettertyd ontwikkel tot een die grootste in die land. Die stad het gegroei van ’n myndorpie tot ’n vername sentrum. Die Joodse gemeenskap was lewenskragtig en het ’n belangrike bydrae gelewer tot Benoni se handel en nywerheid.

Jode het vanaf kort ná die stigting van Benoni in 1881 hier gewoon en het daadwerklik tot die plek se groei bygedra. Die eerste Jode het as handelaars hierheen gekom. Dié wat uit Engeland of van die Kaap af gekom het, was dikwels beter opgevoed en meer welgesteld as dié wat uit Litaue geïmmigreer het. Die opgevoede Jode kon onderhandel met die mynbeamptes, wat hulle toegelaat het om mynkonsessiewinkels te begin, aangesien die beamptes neergesien het op handel dryf met swart mense. Namate hul ondernemings gegroei het, kon die Jode bekostig om familielede uit Litaue te laat kom om hulle in hul winkels by te staan.

Die eerste Joodse huwelik in Benoni is in Desember 1897 tussen Max Ginsberg en Annie Levy voltrek. Op die gebied van die onderwys is ’n hoogtepunt bereik met die stigting van die Hillel Jewish Day School in 1967. Die skool het in die 1980's gesluit namate die Joodse bevolking óf Johannesburg toe verhuis het óf geëmigreer het. ’n Besonderse aspek van die Joodse gemeenskap van Benoni was die Verenigde Hebreeuse Instellings van Benoni, wat in 1924 gestig is en vandag nog bestaan. In dié opsig was Benoni ’n voorbeeld vir ander dorpe aan die Oos-Rand en elders.

Jode het ’n aktiewe aandeel in die burgerlike sake van die dorp gehad en die gemeenskap het vyf burgemeesters opgelewer: S. Grolman, I. Kuper, M. Nestadt, A. Potash en A.Ritz. Op vermaakgebied het Issy Goodman en sy niggies Ethel en Zelma Londen die Oos-Rande Teaterklub bestuur wat in 1944 gestig is.

Die Oos-Randse Ortodokse Joodse Raad is in 1979 gestig om die aktiwiteite van die Hebreeuse Gemeentes van Benoni, Boksburg, Brakpan, Delmas, Edenvale, Germiston, Kempton Park en Springs te koördineer.^[30]

Bloemfontein

Joodse families het ’n belangrike rol in die totstandkoming en ontwikkeling van die Vrystaatse hoofstad gespeel. Isaac Baumann van Hesse-Cassel (1813–1881), een van die eerste nedersetters wat in 1848 grond in die nuwe dorpsgebied gekoop het, het die eerste winkel opgerig. Die vroegste Groot Versoendag- (Jom Kippoer) dienste is in 1871 in sy huis gehou. In 1873 is huwelike ingevolge Joodse gebruike in die Oranje-Vrystaat gewettig. ’n Hebreeuse gemeente is in 1876 gestig en ’n sinagoge in 1903 opgerig. Die eerste president (1902–’24) daarvan was Wolf Ehrlich. Namate die Oos-Europese element toegeneem het, het die gemeenskapsleierskap geleidelik na hulle toe oorgegaan. Hierin het Jacob Philips en Henry Bradlow ’n belangrike rol gespeel.

Jode het ’n aktiewe aandeel aan munisipale aangeleenthede gehad. Baumann was die tweede voorsitter van Bloemfontein se munisipale raad, die voorloper van die dorpsraad. Sy seun Gustav was die eerste landmeter-generaal van die Oranje-Vrystaat. Moritz Leviseur, wat deelgeneem het aan die Basoeto-oorlog (1865–’66), het die dorp se eerste hospitaal help stig en ook die Nasionale Museum. Sy vrou, Sophie, het Ouma Looks Back geskryf, herinnerings aan die vroeë dae, en het bekend geword as die “Grand Old Lady of Bloemfontein”.

Wolf Ehrlich, ’n vriend van die Boeregeneraal en latere eerste minister J.B.M. Hertzog, het as senator in die Suid-Afrikaanse parlement gedien. Bloemfontein het drie Joodse burgemeesters gehad: Ehrlich (1906–’07 en 1911–’12), Ivan Haarburger (1912–’14) en Sol Harris (1929).

Die gemeenskap het ’n goed ontwikkelde netwerk instellings gehad, waaronder ’n doelmatige gemeenskapsentrum vir kultuur- en opvoedingsaktiwiteite. In 1965 is ’n groot nuwe sinagoge gebou. In 1956 het die Hebreeuse gemeente, gewrá kedisjá, talmoed, tora en liefdadigheidsintellings saamgespan om die Verenigde Hebreeuse Instellings van Bloemfontein te vorm.

Daar was ook onder meer ’n OVS- provinsiale komitee van die Suid-Afrikaanse Joodse Raad van Afgevaardigdes^[31] en die OVS- en Noord-Kaapse Sionistiese Raad. Ook het die stad ’n klein Hervormde groep gehad. In 1967 het die Joodse gemeente 1 347 siele getel uit ’n totale bevolking van 119 000. Daarna het die gemeenskap, soos almal landwyd buiten in Johannesburg, Kaapstad en Durban, geleidelik gekwyn. In 1997 is die sinagoge verkoop en het die gemeenskap oorgetrek na die nou ontbinde Hervormde gemeente se tuiste. Teen 2004 het net 180 Jode in Bloemfontein oorgebly.^[32]

Durban

Hoewel Durban se Joodse bevolking altyd betreklik klein was vergeleke met dié van Johannesburg en Kaapstad, het hulle deurgaans ’n belangrike rol in die stadslewe gespeel. Een van die stigters van Port Natal was Nathaniel Isaacs, wat hierheen gekom het as jong man in 1825. Belangrike bydraes tot die hawe se vroeë ontwikkeling is gelewer deur Jonas Bergtheil en Daniel de Pass. Natal se eerste berit melih, vir die seun van die Durbaniet D.M. Kisch, is in 1876 uitgevoer deur eerw. S. Rapaport, wat vanaf Port Elizabeth af gekom het vir die seremonie. ’n Joodse begraafplaas is in 1880 aangelê. Drie jaar later is die gemeente gestig en in 1884 is ’n gebou wat eens ’n Metodistekapel was in ’n sinagoge omskep, met Bernard Lipinski (oorlede in 1907) as die eerste president.

Wat munisipale regering betref, is uitsonderlike diens gelewer. Felix. C. Hollander (1876–1955), wat Durban se burgemeester was van 1910–’13, lid van die Natalse provinsiale uitvoerende komitee (1914–’23 en 1926–’39), senator van 1939–’48 en hoof van die plaaslike Joodse gemeenskap. Charles Phineas Robinson (oorlede 1938) was lid van die Natalse wetgewer en later van die Unie-parlement. Sy seun Albert was ook ’n parlementslid en was later hoë kommissaris in Londen van die Sentraal-Afrikaanse Federasie. Nog vooraanstaande Joodse Durbaniete was Philip Wartski (1853–1948) and Solomon Moshal (1894–1986).

Durban is minder beïnvloed deur immigrasie uit Oos-Europa as ander Suid-Afrikaanse gemeenskappe, maar terselfdertyd het die plaaslike Jode ’n aktiewe gemeenskapslewe. Daar was in 2004 drie Ortodokse en een Hervormde sinagoge, asook die gebruiklike gemeenskaps- en welsynsorganisasies. Die afname in die Joodse bevolking het in 1997 tot die sluiting van die stad se Joodse skool, Carmel College, gelei. In sy plek is die Akiva College in Umhlanga geopen wat onderrig bied aan leerders van gr. 1 tot gr. 12.^[33]

Durban se Joodse Klub, die enigste instelling van sy soort in Suid-Afrika, het ’n belangrike rol gespeel in die gemeenskap se ontwikkeling. Die Raad vir KwaZulu-Natal se Jodedom is ’n koördinerende liggaam wat ook optree as provinsiale kantoor van die Suid-Afrikaanse Joodse Raad van Afgevaardigdes.^[34] Sionistiese aktiwiteite staan onder leiding van die KwaZulu-Natalse Sionistiese Raad.^[35] In 2004 het Durban se Joodse sowat 2 750 getel.^[36]

Ficksburg

Ficksburg se ligging aan die grens met Basoetoland en gunstige boerderyomstandighede het Joodse handelaars en dié wat in die landbou belanggestel het, na die dorp en omgewing gelok. Amper Suid-Afrika se hele kersieoes word deur Ficksburg gelewer en ’n kersiefees word jaarliks in November gehou. Van die vroeë Joodse intrekkers was Gabriel Meyer, ’n baanbreker van die Oranje-Vrystaat in die 1850's, wat later te Ficksburg gewoon het, Henry Isaac Myers in die 1890's, M.P. Myers, wat die Ficksburg-hotel omstreeks 1903 bestuur het, Solomon Milner, ene Joffa, Abie Abrahams, Herman Herring, mev. R. Herring, Morris en Lily Aronson, Lionel Israel en Mendel en Leah Kosviner.

Tot 1912, toe die Ficksburgse Hebreeuse Gemeente formeel gestig is, is sinagogedienste in die Saal van die Matigheidsvereniging gehou. ’n Sinagoge is gebou op grond wat geskenk is deur Mendel Kosviner, wat die hoeksteen op 29 Junie 1926 gelê het. Die sinagoge is op 9 Januarie 1927 in gebruik geneem. Gereelde cheder-klasse is gehou en die eerste vaste Hebreeusonderwyser, ene mnr. Susman, is in die 1920's aangestel. Die eerste sprake in die rekords van ’n heeltydse predikant is in 1931 van eerw. A. Godlberg. In 1950 is die hoeksteen van die gemeenskapsentrum gelê en kon Max Feinberg dit amptelik in 1953 open. Aangesien Ficksburg ’n betreklik groot gemeenskap is, kon die plaaslike Joodse predikant ook omsien na die omliggende dorpe, soos Clocolan en Marquard.

Ficksburg se Joodse begraafplaas was ’n ent buite die dorp geleë en in later jare onderworpe aan gedurige vandalisme. Gevolglik is die besluit geneem om die 24 grafte te verskuif en op 1 Oktober 1995 is die nuwe begraafplaas binne die algemene een ingewy.

Ficksburg se Joodse Damesvereniging is gestig op 8 Mei 1924 met Leah Kosviner as die eerste voorsitster. In 1945 is die naam verander na die Unie van Joodse Vroue (Ficksburgtak). Sionistiese en jeugbewegings was ook vanaf omstreeks 1911 op die dorp bedrywig. Destyds het die dorp Joodse winkeliers, ’n boer, hotelier, kleremaker en kroegman gehad; later was daar prokureurs, dokters, aptekers, hoteliers en ’n loods gehad. Joodse het aktief aan die dorp se burgerlike lewe deelgeneem. Isaac daneman en Ben Gorvy het in die dorpsraad en as burgemeester gedien in die 1930's en die 1950's onderskeidelik. Jacob Lotzoff was onderburgemeester in 1954 en raadslid tot omstreeks 1959. Dr. Israel het in 1954 in die dorpsraad gedien, terwyl Queenie Israel redaktrise van twee plaaslike koerante was van 1951 tot 1964.

In 1937 is verslag aan die Suid-Afrikaanse Joodse Raad van Afgevaardigdes gedoen dat antisemitisme hoogty vier in die Vrystaat en dat die dorp Ficksburg besoek is deur die leier van die Gryshemde. In 1949 was daar sterk teen-Joodse gevoelens onder die Engelse gemeenskap van die dorp en moes ’n gemengde vergadering afgelas word uit vrees vir geweldpleging.

In 1904 het die gemeenskap bestaan uit 15 siele, terwyl hier in 1911 nege gesinne was. In 1936 was dit 118, 84 in 1943, 115 in 1951 en 105 in 1953. Elf jaar later was dit net 55 en teen 1980 se sensus 19. In 1991 was hier nog sewe Jode oor, maar in 1996 net twee, een in 1998 en teen 1999 was daar van die eens florerende gemeenskap niks oor nie. Die laaste inwonende predikant van die Ficksburgse Hebreeuse Gemeente was eerw. I.W. Garrun, wat in 1974 vertrek het. Die gemeente het reeds teen die vroeë 1980's ophou funksioneer, maar dis eers in 1986 ontbind. Die sinagoge is verkoop en die hoeksteen en enkele stukke meubels word vertoon in die Riemland-museum op Heilbron.^[37]

Grahamstad

Grahamstad is in 1815 aangelê en het in 1820 ’n sentrum van die Britse Setlaars geword. Die eerste Jode het saam met die setlaars hier kom woon, onder wie Joshua Norden en John Norton, wat albei welbekend in die Joodse en gemeenskapslewe van die Setlaarstad geword het asook elders in Suid-Afrika. Voor die stigting van Joodse instellings het die Jode gereeld bymekaargekom vir minyan (gebedsgroepe). Die eerste amptelike byeenkoms van Grahamstad se Joodse gemeenskap was in 1843 en in dieselfde jaar is grond vir ’n Joodse begraafplaas aangekoop. Dit was die tweede formele gemeente in Suid-Afrika, ná Kaapstad. Die eerste Joodse huwelik buite Kaapstad is in 1855 aan huis van Nathan Birkenruth bevestig toe Joseph Hess van Port Elizabeth trou met Lina Schottenfels, ’n dogter van Isaac Bezion Schottenfels, ’n Joodse huweliksbeampte vir die Oostelike Provinsie. Maar teen 1870 het die gemeenskap gekwyn en het weinig min gemeentelike bedrywighede oorgebly.

In 1901 het die gemeentelike lewe herleef met die stigting van die Grahamstadse Hebreeuse Gemeente. In 1913 is ’n sinagoge gebou, waarna ’n gemeenskapsaal in 1939 naasaan die sinagoge gebou is. Voor 1901 is Grahamstad bedien deur ’n shochet; cheder-klasse is gehou selfs voor die gemeente gestig is en met die jare is onderrig gebied in Hebreeus en godsdiens. Die stigting van die Rhodes-universiteitskollege het Joodse akademici na die stad gelok. Prof. Basil Schonland was direkteur van die Albanie-museum vanaf 1899 en het ’n belangrike rol in die stigting van die universiteitskollege gespeel. Met die jare was hier talryke Joodse professore en lektore en het Rhodes Semitiese tale en Joodse studies aangebied. Hillel House is in 1960 gestig om voorsiening te maak vir die Joodse studente en dosente se sosiale en kultuurbehoeftes. Joodse studente het deelgeneem aan uiteenlopende Sionistiese, kulturele en liefdadigheidsorganisasies.

Vanaf die aankoms van die eerste Joodse setlaars in 1820 het hulle ’n belangrike rol in die nedersetting se ekonomiese groei gespeel. Hulle het aanvanklik geboer op grond wat aan die setlaars toegeken is, maar die meeste het die boerdery verlaat en op die dorp as hoofsaaklik handelaars ’n bestaan kom voer. Sommige het meegehelp om die handel met die Oosgrens oop te stel. Benjamin Norden het handelsbetrekkings met Natal begin. Nathan Birkenruth was direkteur van die Frontier Commercial and Agricultural Bank in 1850. Met die vorige eeuwending was talle Jode volstruisveerhandelaars sowel as algemene handelaars en boere. Destyds was hier ’n sigaretfabriek wat Abraham Radomsky opgerig het en wat "Grahamstown Favourites" en "Little Bess" vervaardig het. Ook die dorp se visventer was Joods, met die gepaste naam mnr. Fisher.

Grahamstad se status as sentrum van regspleging het ’n aantal Jode in regsprofessie hierheen laat kom. Reeds in 1866 het Simeon Jacobs prokureur-generaal van die Oostelike Provinsie geword. Prof. H.G. Lewis, oudprofessor van Rhodes, is in 1945 aangestel as regter van die Oostelike Provinsie-afdeling van die hooggeregshof, soos die agbare N.C. Addleson in 1966. Joodse inwoners was betrokke by die hele spektrum van ekonomiese aktiwiteite, van hoteliers, dokters, boere en winkeliers, tot ’n teatereienaar en eiendomsagent. In 1974 het hoofrabbi B.M. Casper die Joodse gemeenskap verteenwoordig by die ingebruikneming van die 1820-Setlaarsmonument op Gunfire Hill bo die stad. In sy rede het die staatspresident, adv. Jim Fouché, na die navolgenswaardige gees van die Jode verwys.

Amptelike sensussyfers vir die distrik Albanie het met die jare heeltydse inwoners, studente en dosente aan Rhodes, leerders aan kosskole en dienspligtiges van die eertydse militêre basis ingesluit. In 1904 was hier byvoorbeeld 188 Jode, 118 in 1951 en 118 in 1991. Maar die gemeente se rekords dui op 140 in 1943, 117 in 1953, 72 in 1964 en 50 omstreeks 1980. Teen 1999 was net vyf inwoners van die stad Jode.^[38]

Met die jare het die studente aan Rhodes die Hebreeuse gemeente staande help hou. In 1960 het die SA Joodse raad van Afgevaardigdes ’n huis in Somersetstraat vir die gebruik van die Joodse Studentevereniging gekoop, wat later die SA Unie van Joodse Studente (SAUJS) geword het. Dit het die sentrum van Joodse studentebedrywighede gebly tot die afname in die aantal Joodse studente gelei het tot die verkoop daarvan in 2002. Die Joodse Museum, wat die SAUJS van Rhodes in 1992 gestig het, is eers gehuisves in Hillel House, maar is later na die voorportaal van die sinagoge verskuif. Later het die oorblywende Joodse studente ’n huis in Beaufortstraat gehuur, dieselfde straat waarin die eerste minyanim van die nuwe eeu gehou is.

In 2003 het rabbi Silberhaft, destyds die geestelike leier van die Suid-Afrikaanse Plattelandse Gemeenskappe (SAJBD), ’n gedenksteen onthul om die 90-jarige bestaan van die sinagoge te herdenk. Die sinagoge was nog ’n tyd lank onder die beheer van die SAJBD, maar is blykbaar later verkoop.^[39] Intussen het die plaaslike tak van die SAUJS ook doodgeloop.^[40]

Hermanus

Ontstaan

Die kleurryke geskiedenis van Hermanus se Hebreeuse gemeente strek terug tot 1906 toe dit deur eerw. Warshawsky gestig is. In die vroeë dae is dienste in lidmate se huise gehou, ook dié van eerw. Chaim Falkoff, wat in 1922 as die gemeente se predikant aangestel is. Teen 1925 het die getalle aansienlik toegeneem en is die munisipaliteit genader met die versoek vir die aankoop van erf no. 1 in Hoofstraat, Hermanus. Die eiendom is dan ook aangekoop vir £10 en teen 1926 het die lewenskragtige gemeente genoeg geld vir die bou van ’n sinagoge ingesamel. Omstreeks 1930 het die sinagoge en gemeente gebloei met Joodse vakansiegangers en Jode van Botrivier wat by die plaaslike gemeenskap aangesluit het vir gereelde dienste deur die loop van die week sowel as op Sabbat. Cheder-klasse is vir die kinders van die gemeente aangebied.

Met die jare het die Joodse gemeente en gemeenskap ’n integrale deel van Hermanus geword en bygedra tot die ekonomie van die dorp, eers as algemene handelaars en later in die dienste en professies van die dorp. Die gemeente het ’n aantal Joodse en plaaslike liefdadigheidsorganisasies ondersteun, geleenthede aangebied en geldinsamelingspogings gehou, onder meer jaarlikse danse om geld in te samel vir bepaalde gemeenskapsprojekte.

Ondergang

Mettertyd het gereeld dienste en die bywoning daarvan in die Hebreeuse gemeente Hermanus egter afgeneem en teen 1968 het die lidmate tot net 12 afgeneem. In 1973 het eerw. Chaim Falkoff afgetree. Selfs al het gereelde dienste nog tot 1977 plaasgevind, was daar nie genoeg mans om ’n minyan te vorm nie. Sonder voldoende bywoning het die eredienste afgeneem en eindelik opgehou.

Herlewing

Negentien jaar later het ’n groep Kaapse Jode wat vakansiehuise op Hermanus besit het, die begeerte uitgespreek om die Hermanus-sinagoge te laat herleef. In 1997, onder leiding van Cedric Glick, Sonny Josman, Leo Kaplan, Bertie Chait, Bennie Rabinowitz en Leon Wilder, is die ou sinagoge gerestoureer en opnuut toegerus. Rabbi Silberhaft, ook bekend as Die Reisende Rabbi, het die sinagoge opnuut ingewy tydens ’n seremonie op die vyfde nag van Chanoeka in Desember 1997. Roosj Hasjana is in 1998 opnuut in die sinagoge gehou ná ’n 23-jarige onderbreking. Minyanim is twee maal daagliks gehou terwyl rabbi Silberhaft op die dorp was en Vrydagaanddienste is weereens goed bygewoon.

Nuwe tuiste

Teen 2006 is ’n mandaat gegee om onderhandelings aan te knoop vir die verkoop van die sinagoge en om geskikte grond te koop van die munisipaliteit vir die bou van ’n nuwe Joodse Sentrum. Die ligging van die ou sinagoge het ’n kommerwekkende veiligheidsprobleem geraak vir die lidmate. Boonop is die shul-gebou tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar, wat beteken het dat geen veranderings aan sy fasade aangebring kan word nie. Die nuwe Joodse Sentrum sou ’n sinagoge, gemeenskapsaal en ’n tuiste vir besoeke rabbi's en bochrim in.

Op Sondag 7 September 2008 het die plaaslike Joodse gemeenskap tesame met eregaste van oral in Suid-Afrika saamgekom om die nuwe sinagoge en Joodse Sentrum in te wy. Die geleentheid is waargeneem deur hoofrabbi dr. Warren Goldstein en rabbi Moshe Silberhaft. Tans word dienste weer gereeld op Vrydagaande en op alle belangrike godsdienstige feesdae gehou.^[41]

Johannesburg

Ontstaan

Nege jaar ná die stigting van die Goudstad het die stad reeds 9 000 Joodse inwoners gehad. Sowat 120 jaar later is die stad se Joodse gemeenskap van sowat 50 000 siele amper drie keer groter as die naasgrootste, dié van Kaapstad; trouens, twee uit elke drie Suid-Afrikaanse Jode woon in die Goudstad. Joodse immigrante het uit Brittanje, Duitsland en Oos-Europa gekom, veral uit die Baltiese state (Estland, Letland en Litaue), en Rusland. Baie het hierheen gekom op soek na rykdom uit die goudveld. Die Witwatersrandse Goudveldse Joodse Vereniging en die Witwatersrandse Ou Hebreeuse Gemeente is albei in 1887 gestig, ’n jaar ná die stad. Eersgenoemde het twee standplase vir die bou van die eerste sinagoge in Transvaal gekoop, wat later sou bekendstaan as die Presidentstraat-sinagoge. Mendelssohn was die gemeente se eerste president, sowel as die voorsitter by verskeie geleenthede. Hy het op Sondag 10 Julie 1887 'n vergadering belê om die moontlikheid van die stigting van 'n Hebreeuse gemeente te bespreek. Die vergaderplek was Barnet Wainstein se kroeg op die hoek van Mark- en Harrisonstraat, oorkant Markplein. Die 88 mense wat dit bygewoon het, was almal mans.

Vier jaar later het pres. Paul Kruger, lidmaat van die Gereformeerde Kerk, die Park-sinagoge van die Witwatersrandse Ou Hebreeuse Gemeente ingewy. Nog ’n sinagoge, die Groot Sinagoge, is in 1914 geopen. Dis geskoei op die Aya Sophia in Istanboel. Die Mooistraat-sinagoge, gestig deur immigrante uit Litaue, is in die jongste jare tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar.

Joodse instansies

In die laat 19de en vroeë 20ste eeu is baie van Johannesburg se Joodse instellings gestig. Liefdadigheidsorganisasies, soos die gewrá kedisjá (begrafnisgenootskap), ’n Joodse sopkombuis, Joodse ambulanskorps, Bikkur Holim-genootskap en Joodse Damesliefdadigheidsvereniging, is gestig om om te sien na nuwe immigrante en die onvermoënde lede van die gemeenskap. ’n Joodse hospitaal is in 1896 opgerig om Ortodokse Jode te versorg wat aangedring het op kosjerkos en wat gemakliker gevoel het met Joodse dokters en verpleegsters. Die Joodse Hospitaal het eindelik deel van die Johannesburgse Algemene Hospitaal geword en sit vandag nog kosjermaaltye voor.

Sosiale klubs is ook in dié tydperk gestig, soos die Joodse Toneelvereniging en die Joodse Gilde. Johannesburg se eerste Joodse skool het in 1898 geopen en het gedien as voorloper van die Joodse Dagskool-beweging. Met die jare het Joodse onderwys ontwikkel en word nou nog net uiters selde uitgevoer deur die tradisionele cheders (eenvertrekklasse). Joodse opvoeding in Johannesburg is tradisioneel toegespits op die Hebreeuse taal en die bestudering van die Tora. Alle Joodse onderwys staan onder toesig van die Suid-Afrikaanse Joodse Raad van Afgevaardigdes. Na raming ontvang sowat 60% van Joodse kinders van skoolgaande ouderdom in Johannesburg Joodse onderwys. Na raming het die stad 18 kleuterskole wat dagsorg en vroeë onderwys bied. Die Goudstad het talle Haredi-seunskole en jesjiwot, asook ’n Beis Jaakow vir meisies. In die voorstede is agt King David-skole: In Linksfield is ’n preprimêre (170 leerders in 2017), junior primêre (410), senior primêre (444) en sekondêre skool (763), in Sandton ’n primêre skool (398) en in Victory Park ’n preprimêre (132), primêre (343) en sekondêre skool (375). Yeshiva College of South Africa is in die middel 1950’s gestig en bestaan uit ’n kleuter- (193), laer- (394) en ’n hoërskool (291). Die kollege se kampus is in die noordoostelike tradisioneel Joodse voorstad Glenhazel.^[43]^[44]

Johannesburg is die tuiste van talle Joodse instellings, soos die Joodse Raad van Afgevaardigdes,^[45] ’n Joodse biblioteek en die Joodse museum, wat interessante artefakte van die Suid-Afrikaanse Joodse gemeenskap bevat.

Verhuising uit die middestad

Tydens die apartheidsera het ’n opwelling in boubedrywighede gelei tot die oprigting van ’n magdom goedkoop geboude woonstelle en arm swart mense wat uit die voorstede na die stad gekom het op soek na werk. Hierdie mense is uitgebuit deur huisbase en het uit frustrasie onwettig in die meer gegoede dele van die stad gaan woon, wat gelei het tot ’n uittog van wit inwoners wat daar gaan woon het in die 1960’s en 1970’s. Dié uittog het die meeste van Johannesburg se middestedelike Joodse bevolking ingesluit, wat gelei het tot die sluiting van baie van die stad se geskiedkundige sinagoges of die verhuising na waar hul gemeentelede hulle verder van die middestad en onmiddellike omgewing gaan vestig het. Die Groot Sinagoge in die middestad het 6 km van sy oorspronklike plek verhuis en in 1994 gesluit. Dit dien nou as ’n kerk, maar daar is nog oorblyfsels van die Joodse tyd soos die Dawidster op die gebou se koepel en ’n boodskap op ’n gebou oorkant die straat wat lui: “Hebrew High School.”

Tempel Israel (Hervormd) in Hillbrow en die Leeue-shul (Ortodoks) in Doornfontein word nog weekliks vir gebede geopen, hoewel hul lidmaattal skerp afgeneem het en hulle noustrop trek. Tempel Israel kan nie meer sy eie voltydse rabbi bekostig nie en dis vir die meeste gemeentelede ’n ongerieflike ligging aangesien die tempel op sy ou perseel in Paul Nelstraat gebly het, terwyl die meeste lidmate saam met die wit uittog van die 1980’s en 1990’s verhuis het. Doornfontein se sinagoge in Siemertweg staan ook bekend as die Leeue-shul en is die oudste sinagoge in Johannesburg wat nog in werking is. Dis in 1905 voltooi en het sy naam gekry van die twee leeustandbeelde by die voorste ingang. Geeneen van die lidmate woon meer in die onmiddellike omgewing nie sodat selfs die Ortodokse lidmate na die sinagoge ry vir Sabbatsdienste.

In die voorstede is die Bet Din- en Etz Chayim-sinagoge wat ’n Holocaust-gedenkteken huisves. Nog ’n Holocaust-verwante perseel is die beeldhouwerk by die ingang na die Wespark-begraafplaas. Dis geskep deur die kunstenaar Herman Wald en stel drie hande voor wat elkeen ’n sjofar vashou wat al drie na binne gedraai is.

Kaapstad

Jode is reeds sedert 162 deel van die Moederstad se bevolking, hoewel hulle nie godsdiensvryheid geniet het onder die Nederlandse bewind tot 1803 nie. Die Joodse bevolking het toegeneem van sowat 20 siele in 1820 tot meer as 25 000 in die 1980’s, maar weens emigrasie intussen afgeneem tot sowat 17 000, ’n kwart van alle Jode in Suid-Afrika en naas Johannesburg verreweg die grootste gemeenskap.

Kaapstad en Suid-Afrika se eerste Hebreeuse gemeente is in 1841 gestig, ’n week nadat 17 Joodse mans die eerste Ortodokse diens in die Kaapkolonie gehou het. Die eerste diens is op 26 September 1841 in ’n privaat woning, Helmsley Place gehou, wat vandag deel vorm van die Mount Nelson-hotelperseel. Agt jaar later is die eerste sinagoge ingerig langs die parlement en eerw. Isaac Pulver was die eerste geestelike leier. Teen 1863 het die gemeente so aangegroei dat ’n nuwe perseel nodig was, wat ingewy is in wat vandag die Joodse Museumkompleks is. In 1905 is ’n selfs groter gebou opgerig as die huidige Groot Sinagoge (Tuine-shul), langs die Ou Shul. Ook in 1905 het Kaapstad sy eerste Joodse burgemeester in die persoon van Hyman Liberman, ook die president van die gemeente, gekry. Eerw. Alfred Bender het in 1895 na Suid-Afrika gekom om die gemeente te lei en sou 42 jaar lank as rabbi optree.

Kaapstad se Joodse gemeenskap is betreklik homogeen, want sowat 80 persent van die lede is van Litause herkoms. Dieselfde persentasie is Ortodoks en die res Hervormd. Die stad het 12 Ortodokse sinagoges en twee Hervormde tempels. Die Groot Sinagoge of Tuine-shul – die Kaapse Hebreeuse Gemeente, is in 1905 ingewy en die oudste aktiewe gemeente in Suid-Afrika. Dis naasaan die vorige sinagoge geleë, nou die Joodse Museum. Die Tuine-shul is gebou in die Egiptiese herlewingstyl en bied sitplek aan 1 400 aanbidders. Die Groen- en Seepuntse Hebreeuse Gemeente het meer as 2 000 lidmate en is die grootste Joodse gemeente in Afrika. ’n Derde noemenswaardige Joodse gemeente in die Claremontse sinagoge. Daar is ook enkele klein Lubavitch en Sefardiese sinagoges. Hoewel die meeste van die Kaap se Jode tot die Ortodokse sinagoges behoort, kom die meeste nie die godsdiensvoorskrifte streng na nie.

Byna 80% van al Kaapstad se Joodse kinders is ingeskryf aan een van die Joodse dagskole, wat strek van voorskools tot hoërskool. Die Herzlia-skole maak voorsiening vir al 12 grade, terwyl daar ook drie ander laerskole is van wie die meeste Ortodoks is. Die Hoërskool Herzlia, in Highlands Estate bo die middestad, het in 2017 650 leerders van gr. 7 tot gr. 12 gehad, van wie in die hoogste drie grade net 18 Hebreeus as tweede addisionele taal geneem het. Herzlia Highlands Primary School, ook in Highlands Estate, het 359 leerders gehad, die Laerskool Herzlia in Constantia 174 en die Laerskool Herzlia Weizmann in Seepunt 291, al drie net tot gr. 6. Cape Town Torah High het in 2017 27 leerlinge van gr. 7 tot 12 gehad.^[47] In Kampsbaai het die Phyllis Jowell Jewish Day School onderrig aan 121 laerskoolleerders gebied.^[48]

Die Jodeslagting en Sionisme is van die uiterste belang vir die Suid-Afrikaanse Joodse gemeenskap. Die gemeenskap het suksesvol by die regering aangedring op die onderrig van die Holocaust in alles openbare skole en het onlangs die Kaapstadse Holocaust-sentrum gebou, die enigste Holocaust-sentrum in Afrika. Jode betoon hul Sionisme deur filantropie. Die Kaapse Joodse gemeenskap skenk meer aan Israel per kop as enige ander Joodse gemeenskap ter wêreld. Hoewel die meeste Kapenaars Sionisme afkeur, beïnvloed dit nie hul houding jeens Kaapse Jode nie. Trouens, talle Jode het ’n sterk verhouding met die plaaslike regering. Vooraanstaande politieke figure woon dikwels Joodse geleenthede by, ondanks hul kritiek op Israel. Kaapstad se gemeenskap is nogtans nie heeltemal bestand teen geweld en antisemitisme nie. In 1997 is petrolbomme na die huise van gemeenskapslede gegooi en in Desember 1999 is ’n bom gegooi na een van die Kaap se sinagoges. Niemand is in dié voorval beseer nie. Streng veiligheidsmaatreëls word by sinagoges gehandhaaf.^[49]

Kimberley

Jode het na Kimberley gestroom ’n die ontdekking van diamante in 1870 en reeds in 1871 is die eerste gemeente, die Griekwaland-Wes- Hebreeuse Gemeente gestig. Die eerste sinagoge is vyf jaar later opgerig. Onder die eerste intrekkers was Barney Barnato, sy broer Harry en sy neef sir David Harris. Die eerste tydelik predikant was eerw. Joël Rabinowitz, wat ’n sy aftrede uit Engeland na Suid-Afrika teruggekeer het. Die eerste heeltydse predikant was Meyer Mendelsohn. Tot die stigting van Johannesburg in 1886 het Kimberley die tuiste van Suid-Afrika se naasgrootste Joodse gemeenskap, wat 2 000 siele op sy hoogtepunt getel het. Die stad het vyf Joodse burgemeesters gehad: William Sagar (1906–08), Ernest (later sir Ernest) Oppenheimer (1913–15), Bernard Cohen (1931–32), Gustave Haberfeld (1953–55, 1966–67), Lionel Jawno (1959–61) en C. Sussman (1964–65). Sir David Harris, wat ook bevelvoerder was van die Kimberley-dorpswag tydens die Boerebeleg van die Tweede Vryheidsoorlog, was Volksraadslid vir Kimberley en Griekwaland-Wes van 1897–1929. Die ontdekking van goud het baie Jode uit Kimberley na Johannesburg laat verhuis. Teen 1970 het die Joodse bevolking tot 600 afgeneem en teen 2005 het minder as 50 Jode in die stad oorgebly.^[50]

Oos-Londen

Oos-Londen is in 1836 gestig as landingsplek en het in 1847 dorpstatus verkry. W. Barnett het in 1849 ’n grondkonsessie gekry, maar die eerste Joodse inwoner was Gustave Wetzlar, wat in 1861 uit Duitsland in die Kaap aangekom het en hom in 1873 as handelaar in Oos-Londen gevestig het. Hy was dorpsraadslid van 1881 af en het burgemeester geword in 1889. John Lewis Norton, ’n afstammeling van die 1820-Setlaars, was hoofkonstabel en bode van die hof. Die groei van die Joodse bevolking vanweë immigrasie en die toestroming tydens die Tweede Vryheidsoorlog het gelei tot die stigting van die Joodse gemeente in 1901. Julius Myers en G.C. Deal, albei immigrante uit Engeland, het die leiding geneem in die gemeenskapslewe. Emmanuel Lipkin, later van Oudtshoorn, het in 1903 uit Engeland gearriveer as predikant en ’n klein sinagoge is in gebruik geneem. Twintig jaar later is ’n groter sinagoge gebou. In 1958 is ’n klein Hervormde gemeente gestig.

In sy bloeitydperk het die gemeenskap in die middel 1960’s uit sowat 1 200 siele bestaan. Daar was ’n aktiewe Joodse gemeenskapslewe met Hebreeuse skole, Sionistiese en ander organisasies, streekstakke van nasionale instellings en ’n buiteklub. Maar teen 2004 het dit gekrimp tot minder as 150, hoofsaaklik bejaarde individue, hoewel die vernaamste gemeenskapsorganisasies nog aan die gang was. Jode was aktief in die burgerlike samelewing en het, benewens Wetzlar, die volgende burgemeesters ingesluit: David Lazarus (1947–’48 en 1966–’68), Abraham Addleson (1957–’59) en Leo Laden (1962–’64).^[51]

Oudtshoorn

Immigrasie

Die hoofdorp van die Klein-Karoo, Oudtshoorn, het eens op 'n tyd so n lewenskragtige Joodse gemeenskap gehad dat die dorp, ietwat oordrewe, "Klein Jerusalem" of "Jeroesjalajim beDerom Afrika" (Jerusalem van Suid-Afrika) genoem is. Die gemeenskap het vinnig opgeskiet vanweë die oplewing in die volstruisbedryf wat Jode hierheen laat stroom het op soek na rykdom. Twee golwe immigrante het hierheen gekom: die eerste in die middel 19de eeu en die tweede vroeg in die 20ste eeu. Die eerste groep was deel van sir George Grey se immigrasieskema van 1858–'61, toe groot groepe mense van Duitse herkoms hulle aan die Kaap kom vestig het tesame met vaklui van die Britse Eilande. Die tweede golf was Jode uit veral Litaue en Letland wat wou ontsnap aan die oproep vir militêre diens van jong Jode in die Russiese leër tussen 1881 en 1910 en die Jodehaat in die Russiese Ryk wat hul vermoë beperk het om ’n produktiewe lewe te lei. Die meeste het na Brittanje, van waar hulle na die Verenigde State en die kolonies van die Britse Ryk verhuis het. Van dié wat die Kaap bereik het, het te hore gekom van die rykdom wat verdien kon word uit die volstruisbedryf van die Klein-Karoo en het daarheen verhuis en handel in volstruisvere begin dryf.

Aanbiddingsplekke

Die eerste eredienste is gehou in privaat woning en in die veremarksaal van die stadsraad. Teen 1886 het die getal Jode sowat 250 getel en is onder aansporing van rabbi Orenstein van Kaapstad besluit om ’n sinagoge te bou. Tussen die Afrikaners en Jode het in dié tyd ’n besonderse band ontstaan omdat albei groepe diep godsdienstig was. Die plaaslike NG predikant het selfs van die preekstoel verklaar hoe "heerlik dit sou wees as die kinders van die Ou Testament in ons midde kon aanbid". ’n Afrikaner het twee erwe vir die sinagoge geskenk, terwyl ’n ander die stene bygedra en dit na die perseel laat karwei het. Die argitek George Wallis het die plan geteken. Bouwerk het op 26 Januarie 1888 begin toe rabbi Orenstein die hoeksteen gelê het. Die sinagoge is in Desember daardie jaar aan die diens van die Here gewy. Rabbi Wolfson het in daardie jaar na die Kaapkolonie gekom om diens op Barberton in Oos-Transvaal te aanvaar, maar het verkies om die amp van rabbi van Oudtshoorn te aanvaar, waar hy die gemeenskap langer as ’n halfeeu sou dien van die preekstoel in wat mettertyd as die Englishe Shul sou bekendstaan.

Joodse aktiwiteite

Die aankomelinge het betrokke geraak by die bemarking en eindelik ook die produksie van volstruisvere, strydig met die algemene opvatting dat Jode nie slegs die middelman in die verkoop van volstruisvere was nie, maar ook aktiewe boere. Tog het van die 50 Jode van Oudtshoorn wat tussen 1883 en 1890 genaturaliseer is as burgers van die Kaapkolonie, hul bedryf aangedui as "verekoper" en nog twee as "veresorteerder". Baie van die vereverkopers het met ’n sak vol vere oor die skouer van plaas tot plaas loop en vere koop. Teen 1910 was daar 227 gelisensieerde verekopers in die distrik, van wie amper almal Jode is. Die Jode wat om die dorp kom woon het, het net Afrikaans leer praat, maar op die dorp was Engels die voertaal, waar dit by Britse setlaars geleer is, van wie baie winkeliers was.

Namate die Joodse bevolking gegroei het, het die omvang van hul aktiwiteite uitgebrei toe talle smouse geword het wat van plaas na plaas met ’n perdekarretjie gereis en huishoudelike produkte aan die boere verkoop het. Op die dorp het van hulle winkeliers en hoteliers geword. Namate die Jode se rykdom toegeneem het, het hulle pronkerige herehuise van sandsteen begin bou wat as volstruispaleise bekendgestaan het. Sommige Jode het hul sakebedrywighede gediversifiseer na die tabakbedryf, terwyl ander die professies begin beoefen het, veral dokters, tandartse en prokureurs.

Oudtshoorn se vernaamste teler en handelaar van volstruise op Oudtshoorn was ene Max Rose, bekend as die volstruisverekoning. Hy het in 1890 uit Shavel aangekom en sy sakeonderneming gou-gou opgebou. In 1906 het hy die plaas Weltevreden naby Ladismith vir £18 000 gekoop. Dis in 1913, kort voor die ineenstorting van die bedryf weens die Eerste Wêreldoorlog, vir £200 000 van die hand gesit, maar ná die ineenstorting was dit niks meer as £15 000 werd nie.

Twee sinagoges

Baie van die Litvaks (mense van Litaue) wat op Oudtshoorn kom woon het, het uit twee aangrensende shtetls gekom, Kelme en Shavel. Kort voor lank het die twee groepe, die ortodokse Mitgagdim van Kelme en die meer liberale Jode van die stedelike Shavel stry gekry oor hoe om seremonies te hou. Die sinagoge in Queenstraat is net op Sabbat en Jom Tow en het nie geleenthede vir onderrig gebied nie. Die Kelme-Jode het gemeen rabbi Wolfson was te sterk onder die invloed van Duitse en Engelse godsdienspraktyke en het verlang dat daaglikse dienste gehou en ’n Beit Midrash gevorm word. So het dié groep in 1892 weggebreek van die gemeenskap en hul eie sinagoge gebou in St. Johnstraat, met die bynaam "Griener Shul", waarin hulle daarna gestreef het om die atmosfeer van hul tuisdorpsinagoge in die Karoo te herskep. Die gevolg was ’n replika van ’n Litause sinagoge versier met tradisionele Joodse kunsvlyt, silwerwerk en naaldwerk. Nadat die gemeenskap in 1973 ontbind het, is die inhoud van die shul, waaronder die ark met sy uiekoepel, wat gemodelleer is op die ark in die sinagoge in Kelme, verskuif na die C.P. Nel-museum.

Opvoeding

Aanvanklik is die seuns en dogters van die plaaslike Joodse gemeenskap weggestuur na die stede en oorsee om hulle in die professies te kwalifiseer, maar in 1904 is op Oudtshoorn die eerste Joodse staatskool in Suid-Afrika tot stand gebring. Dié laerskool het ’n algemene opvoeding verskaf saam met daaglikse klasse in Hebreeus as deel van die sillabus.

Gemeenskapsbetrokkenheid

Jode het aktief aan die dorpsbestuur deelgeneem. In ’n stadium was die burgemeester en twee raadslede Joods, asmede die distriksgeneesheer, die mediese beampte en ’n lid van die munisipale skoolraad. In 1899 is Moritz Aschman verkies tot die munisipale raad en het hy ook in die skool- en hospitaalraad gedien. Hy was etlike jare lank voorsitter van die Joodse Filantropiese Vereniging. Arthur Jacobson het in 1893 ’n regspraktyk op die dorp geopen. In 1903 is hy aangestel as Oudtshoorn se vredesregter en in 1914 het hy die dorp se eerste Joodse burgemeester geword.

Oudtshoorn se Joodse gemeenskap het algaande deel geword van die wit gemeenskap en diep betrokke geraak by burgerlike aangeleenthede, hoewel die dorp verdeeld was tussen die uitsluitlik anti-Britse, plattelandse Afrikaners wat die Nasionale Party ondersteun het en die Britsgesinde Afrikaners, Engels en die meeste van die Jode wat ondersteuners was van genls. Louis Botha en Jan Christian Smuts se Suid-Afrikaanse Party (vanaf 1934 die Verenigde Party. Die Jode se lojaliteit is versterk deur Smuts se ondersteuning van Sionisme.

Selfs ná die ineenstorting van die verebedryf en die wegtrek van die helfte van die Joodse gemeenskap teen 1918, is Jode steeds tot die dorpsraad verkies. Bennie Gillis het in 1937 die dorp se derde Joodse burgemeester geword nadat hy twee termyne as onderburgemeester gedien het en altesaam 25 jaar in die raad was.

Agteruitgang

Die Joodse bevolking het saam met die volstruisbedryf gegroei en in 1914 ’n hoogtepunt van 600 gesinne bereik. Die ineenstorting van die bedryf het baie se sakeondernemings laat vou. Mense is bankrot verklaar en moes verkoop wat hulle kon om staande te bly. Omdat daar beperkte sakegeleenthede in ander sektore was, het die Jode na die stede begin verhuis sodat die helfte van die Joodse bevolking aan die einde van die Eerste Wêreldoorlog (1914–'18) reeds die dorp verlaat het. Die ekonomie het stadigaan herstel. Welgestelde Jode het aan Queenstraat gewoon naby die sinagoge, en die minder gegoedes in St. John-, Hoog- en Adderleystraat. Teen die 1930's het die dorp fabrieke gehad vir die vervaardiging van tabakprodukte, leergoedere en meublement wat duisende mense in diens gehad het en waarvan talle deur Jode besit is. Die verhuising van minder gegoede Jode en die vooruitgang van dié wat agtergebly het, het die indruk by arm Afrikaners gewek dat dit hulle teen die verengelsde Joodse winkeliers en krediteure was.

Ook op Oudtshoorn het die Jode in die aanloop tot die Tweede Wêreldoorlog met Jodehaat te doen gehad toe organisasies soos die Grys- en die Swarthemde gestig is. Die Simboliese Ossewatrek van 1938 het tot die stigting van die Ossewabrandwag as kultuurorganisasie gelei, maar sy metodes en embleme het sterk herinner aan dié van die fascistiese organisasies in Europa. Al het dié organisasies veral ná die uitbreek van die oorlog besonder uitgesproke geraak, was hul invloed steeds beperk. Weens politieke onrus het genl. Jan Smuts Oudtshoorn aan die begin van die oorlog onder noodwetgewing geplaas.

Die ineenstorting van die volstruisbedryf was die eerste groot terugslag vir Oudtshoorn se Joodse gemeenskap, maar die oorlogstyd en die maatskaplike veranderings in die gemeenskap selfs sou eindelik hul getalle verminder tot skaars meer as ’n minyan aan die einde van die 20ste eeu. Ná die einde van die oorlog het die dorp stadigaan weer rustig geraak, maar die Joodse gemeenskap sou nooit ten volle herstel van die uitwerking van brandstigting, die ongeërgde houding van die plaaslike polisie en die skending van wedersydse vertroue. Ná die bewindsoorname van die Nasionale Party is Afrikaners ál meer in die beherende posisies in die sake en maatskaplike lewe geplaas; tog het Joodse ondernemings nog dekades lank op Oudtshoorn staande gebly. Steeds het die getalle bly afneem, hoofsaaklik weens die aantrekkingskrag van die stede. Van die plaaslike Jode het ook geëmigreer weens die politieke onrus van die 1970's en '80's.

Teen 1955 het die dorp net 150 Joodse gesinne oorgehad en in 1973 is die St. Johnstraat-sinagoge gesluit. Die ark en voorbanke is na die plaaslike museum geneem. Volgens die jongste syfers het die dorp en distrik 17 Joodse gesinne onder wie vyf volstruisboere. Die gemeenskapslewe wentel steeds om die Queenstraat-sinagoge (nou Baron van Rheedestraat).^[52]

Port Elizabeth

Joodse families het saam met die 1820-Setlaars na Suid-Afrika gekom. ’n Gemeente is in 1861 of ’62 gestig en die eerste sinagoge (’n omskepte Lutherse kerk) in 1862 aangeskaf. Port Elizabeth het ’n belangrike sentrum van die wolbedryf geword waarin Joodse handelaars, veral die Mosenthal-broers, ’n belangrike rol gespeel het. Hyman Henry Salomon was burgemeester van 1873–’75 en Max Gumpert in 1900. Die eerste Joodse predikante van die Baai was Samuel Rapaport van 1873–’94, Jacob Philips van 1897–1912 en Abraham Levy van 1912–’54 (met ’n kort onderbreking). In 1923 is Adolph Schauder, handelaar en nyweraar, tot die stadsraad verkies en langer as 40 jaar lid gebly. Hy het as burgemeester gedien van 1940–’42. ’n Township vir bruin mense is Schauderville genoem ter ere van sy werk onder die gekleurde inwoners. Hy was ook enkele jare lank president van die Ortodokse Hebreeuse Gemeente. Solly Rubin het van 1972–’73 as burgemeester gedien.

Die Verenigde Hebreeuse Instellings sluit ’n gewrá kedisjá en ’n liefdadigheidsorganisasie in. Port Elizabeth het twee Ortodokse sinagoges, die Port Elizabethse Hebreeuse Gemeente en die Sommerstrandse Hebreeuse Gemeente, wat in 1947 gestig is. Die Progressiewe Gemeente (Tempel Israel) dateer van 1949. Port Elizabeth is naas Johannesburg, Kaapstad en Durban die enigste stad met ’n Joodse skool (Theodor Herzl), hoewel meer as 80% van die 360 leerlinge van voorskools tot matriek nou nie-Jode is.^[54] Die skool het op 21 Januarie 1959 geopen en in 1962 na sy ruim perseel in Walmer verhuis.^[55]

Die hoofkwartier van die Oos-Kaapse Komitee van die Joodse Raad van Afgevaardigdes^[56] en die Oostelike Provinsie- Sionistiese Raad is in Port Elizabeth.^[57] Die stad se Joodse bevolking het in 1969 2 811 (1,1%) van die algemene bevolking) getel, maar het teen 2004 afgeneem tot net 450.^[58]

Port Elizabeth se tweede sinagoge, die Raleigh-sinagoge in die straat met dieselfde naam, is in 1912 in die Art Noveau-styl deur Orlando Middleton ontwerp. Dit was in gebruik tot 1954. Die sinagoge is in 1986 tot 'n nasionale gedenkwaardigheid verklaar en in die Joodse Pioniersgedenkmuseum omskep, wat elke Sondag van 10:00 tot 12:00 oop is.

Pretoria

Pretoria het ’n klein Joodse bevolking van sowat 3 000 siele. Jode woon reeds sedert die stad se stigting in 1867 hier en het ’n groot rol in sy nywerheids- en handelsontwikkeling gespeel. De Vries, die eerste Joodse nedersetter in die stad, het ’n vooraanstaande inwoner geword. Hy was later staatsaanklaer, Volksraadslid en was ’n baanbreker van die Afrikaanse taal. Ander Joodse immigrante uit Litaue was nie so geletterd soos De Vries nie; talle kon net Jiddisj praat en het winkeltjies geopen. Die Jode van Pretoria het neutraal probeer bly tydens die Tweede Vryheidsoorlog, maar sommige het wel vrywillig aan Boerekant geveg.

Pretoria se eerste Hebreeuse gemeente is tussen 1890 en 1895 gestig. Die gemeenskap se eerste sinagoge is in 1898 aan Paul Krugerstraat ingewy en die tweede, die Groot Sinagoge, is in 1922 geopen. Nóg die ou sinagoge in Paul Krugerstraat, nóg die Groot Sinagoge is steeds in gebruik. ’n Hervormde sinagoge, Tempel Menorah, het vroeg in die 1950's tot stand gekom.

Die Paul Kruger-sinagoge is in 1952 deur die staat onteien met die doel om ’n nuwe hooggeregshof te bou, wat vir veiligheidsverwante verhore, die bedrywighede van die swart opposisiegroepe en die sosialistiese/kommunistiese alliansie gebruik is. Van 1 Augustus 1958 tot 29 Maart 1961 is oudpres. Nelson Mandela, Walter Sisulu en nog 26 beskuldigdes se verraadverhoor in die ou sinagoge gehou, toe almal vrygespreek is. Van 22 Oktober tot 7 November 1962 is Mandela weer in die ou sinagoge verhoor, toe hy gevonnis is tot altesaam sewe jaar gevangenisstraf met dwangarbeid/hardepad, drie jaar vir die aanhitsing om te staak en twee omdat hy die land sonder ’n reisdokument verlaat het. In 1963, terwyl hy die vonnis uitgedien het wat hy in die ou sinagoge gekry het, het Mandela verskyn in die sogenaamde Rivonia-verhoor. Van 14 November tot 2 Desember 1977 is die ondersoek na die dood van Steve Biko in die ou sinagoge gehou.

Die Miriam Marks-skool, opgerig in 1905, en die Carmel-skool, geopen in 1959, is die twee vernaamste Joodse opvoedkundige instellings wat in Pretoria ontstaan het. Die Carmel-skool is al een wat nog in bedryf is en dien ook as die stad se enigste sinagoge. Die Hervormde gemeente deel hul rabbi met Johannesburg en hul sinagoge word nie langer gebruik nie; dienste word deesdae in die lidmate se huise gehou.

Pretoria se Joodse gemeenskap het reeds in die 19de eeu sy hoogtepunt bereik. Destyds was daar talle Joodse sportklubs, liefdadigheidsorganisasies en jeuggroepe. Maar ná 1948, met die Nasionale Party se bewindsoorname, het heelparty die stad verlaat en in Kaapstad of Johannesburg gaan woon. Seker Pretoria se bekendste Joodse inwoner, Sammy Marks, ’n goeie vriend van pres. Paul Kruger, se huis is in ’n museum omskep.^[59]

Willowmore

Die Oos-Kaapse dorp Willowmore, aangelê op die plaas The Willos in 1862, is een van tallose plattelandse dorp wat eens 'n sterk Joodse gemeenskap gehad het, maar waar geen Jode oorgebly het nie. Die rabbi se destydse woning staan vandag nog en is ’n tipiese voorbeeld van Karoo-argitektuur. Dat die plaaslike Hebreeuse gemeente, gestig omstreeks 1904, sy eie rabbi kon onderhou, beteken hier het ’n betreklik groot aantal Jode gewoon het. Dié gemeenskap, wat reeds in 1904 sy hoogtepunt van 152 siele bereik het, het besluit om ’n sinagoge op die dorp te laat bou nadat 'n erf vir die Joodse begraafplaas in 1904 op die gemeenskap se naam oorgedra is. Die eerste grafsteen was Woolf Matz s'n in 1903. Die erf waarop die shul gebou is, is in 1906 aangekoop en die hoeksteen op 8 April 1907 gelê.^[60] Die Joodse gemeenskap het in 1908 om ’n lening aansoek gedoen om die gebou op te rig.

Die verlate sinagoge staan reeds jare lank toe en ongebruik. Nadat die gemeenskap gekrimp het tot 57 siele in 1936 en 30 in 1951, is die gebou in 1976 aan die dorpsraad geskenk. In 1980, toe hier net twee Jode oor was, is die gebou aan 'n motorhawe verkoop. Dis nie bekend wanneer die laaste Jode weggetrek of oorlede is nie, maar in 1991 was hier nog vier Jode.^[61]

Graaff-Reinet

Sien ook: Bondeldraermonument

Bekende Suid-Afrikaanse Jode

Kunste

Johnny Clegg, musikant
David Goldblatt, fotograaf
Arthur Goldreich, skilder
Nadine Gordimer, skrywer
Laurence Harvey, akteur
Sid James, akteur
Hermann Kallenbach, argitek
Louis Karol, argitek
William Kentridge, rolprentvervaardiger
Taubie Kushlick, teatervervaardiger
Manfred Mann, musikant
Sarah Gertrude Millin, skrywer
Florence Phillips, weldoener van die kunste
Trevor Rabin, musikant
Antony Sher, akteur
Irma Stern, skilder
Janet Suzman, aktrise
Pieter-Dirk Uys, satirikus
Tessa Uys, konsertpianis
Rose Zwi, skrywer

Politiek

Morris Alexander, politikus
sen. Aaron Berman, politikus
Abba Eban, Israelse minister
Ruth First, vryheidsvegter
Denis Goldberg, kampvegter om burgerregte
Richard Goldmann, politikus
Joel Joffe, politikus
Ronnie Kasrils, kabinetsminister
Morris Kentridge, Volksraadslid
Alexander Kowarsky
Tony Leon, leier van die Amptelike Opposisie, ambassadeur
Albie Sachs, juris
Harry Schwarz, politikus en ambassadeur
Joe Slovo, vryheidsvegter
Bertha Solomon, politikus, vroueregtekampvegter
Max Sonnenberg, sakeman en politikus
Helen Suzman, politikus

Sakewêreld

Barney Barnato, sakemagnaat
Alfred Beit, sakemagnaat
Bertrand Bernstein, sakeman en Wits-kanselier
Otto Beit, sakemagnaat
Reeva Forman, sakevrou
Charles Goldmann, mynmagnaat en Britse politikus
Carl Hanau, mynmagnaat
Sol Kerzner, hotelmagnaat
Lionel Phillips, sakemagnaat

Sportwêreld

Ali Bacher, krieketspeler
Ilana Kloss, tennisspeler
Sarah Poewe, swemmer
Philip Rabinowitz, atleet
Leonard Reitstein, skaakspeler
Jody Scheckter, renjaer
Joel Stransky, rugbyspeler
Shaun Tomson, branderplankryer

Wetenskap

prof. Ralph Bernstein, fisioloog
Sydney Brenner, bioloog
Meyer Fortes, antropoloog
Max Gluckman, etnososioloog
Aaron Klug, biochemikus
Ludwig Lachman, ekonoom
Stanley Mandelstam, fisikus
Simon Papert, wiskundige
Peter Sarnak, wiskundige
Isaac Schapera, antropoloog
Basil Schonland, botanis
Selmar Schonland, botanis
Phillip Tobias, paleoantropoloog
Joseph Wolpe, psigiater
Lewis Wolpert, bioloog
Solly Zuckerman, soöloog

Verwysings

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 (en) Rebecca Weiner, Rebecca Weiner, ed. (2010) (PDF), South African Jewish History and Information, Jewish Virtual Library, https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/South_Africa.html, besoek op 13 Augustus 2010
↑ (en) Census 2001: Primary Tables: Census '96 and 2001 compared (PDF). Pretoria: Statistics South Africa. 2004. pp. 25–28. ISBN 0-621-34320-X. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 20 Desember 2014. Besoek op 1 Desember 2014.
↑ (en) "MIO.ORG.IL". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Augustus 2018. Besoek op 25 April 2012.
↑ "Haaretz.com" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Maart 2014. Besoek op 16 Februarie 2014.
↑ "New survey of Jews in South Africa". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Januarie 2022. Besoek op 20 Junie 2022.
↑ "World Jewish Population – Latest Statistics" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Mei 2020. Besoek op 5 April 2016.
↑ (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 13 November 2017.
↑ (en) South Africa Virtual Jewish History Tour. URL besoek op 5 Desember 2017.
↑ (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 5 Desember 2017.
↑ (en) Jewish Women's Archive. URL besoek op 13 November 2017.
↑ (en) Jewish Women's Archive. URL besoek op 13 November 2017.
↑ (en) SA History. URL besoek op 12 November 2017.
↑ (en) "P.W. Botha felt Israel had betrayed him". Jerusalem Post. 2 November 2006. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Julie 2013. Besoek op 2 November 2006.
↑ (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 12 November 2017.
↑ (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Webtuiste van die Suid-Afrikaanse Sionistiese Federasie. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 13 November 2017.
↑ (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Wellington Heritage Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.
↑ (en) Saron, G. in Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa, volume 6. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
↑ (af) Hitler en die Jode van Benoni. In: Humphriss, D., Thomas, D.G, Cowley, A (red.) & Mathewson, J (red.). 1968. Vertaal deur: Bartho Smit. Benoni:Seun van my smart – Die maatskaplike, politieke en ekonomiese geskiedenis van 'n Suid-Afrikaanse goudmyndorp. Benoni: Stadsraad van Benoni. bl. 25-27.
↑ (en) South Africa Virtual Jewish History Tour. URL besoek op 5 Desember 2017.
↑ (en) Truth and Reconciliation in South: Jewish Voices and Perspectives, deur P.G.J. Meiring. URL besoek op 5 Desember 2017.
↑ (en) “Mandela and Israel”, Jerusalem Post, 6 Desember 2013. URL besoek op 5 Desember 2017.
↑ (en) Nation Master. URL besoek op 5 Desember 2017.
↑ (en) “This is how many gated communities are in South Africa”, Business Tech, 11 Maart 2016. URL besoek op 5 Desember 2017.
↑ (en) South Africa Virtual Jewish History Tour. URL besoek op 5 Desember 2017.
↑ (en) South Africa Virtual Jewish History Tour. URL besoek op 5 Desember 2017.
↑ (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 29 Januarie 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 15 November 2017.
↑ (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 28 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 12 November 2017.
↑ (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Council of KwaZulu-Natal Jewry Geargiveer 28 Julie 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Webtuiste van die Suid-Afrikaanse Sionistiese Federasie. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) ’n Kort geskiedenis van Grahamstad se Jodedom sedert 1820. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Webtuiste van die SAUJS Geargiveer 17 Oktober 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Die geskiedenis van Hermanus se shul. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Artefacts.co.za. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) The Museum of the Jewish People Geargiveer 12 Junie 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.
↑ (en) Independent Schools Association of Southern Africa Geargiveer 18 Mei 2020 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.
↑ (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Artefacts.co.za. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Independent School Association of Southern Africa Geargiveer 18 Mei 2020 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.
↑ (en) Independent Schools Association of Southern Africa Geargiveer 18 Mei 2020 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.
↑ (en) Jewish Vitual Library. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Jewish Virtual Library^{[dooie skakel]}. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Geskiedenis van Oudtshoorn se Joodse gemeenskap. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Artefacts.co.za. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Independent Schools Association of Southern Africa Geargiveer 18 Mei 2020 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.
↑ (en) Die geskiedenis van die Theodor Herzl Schools Geargiveer 18 Augustus 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Webtuiste van die Suid-Afrikaanse Sionistiese Federasie. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Jewish Virtual; Library. URL besoek op 10 November 2017.
↑ (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
↑ (en) Die geskiedenis en ander wetenswaardighede van Willowmore. URL besoek op 10 November 2017.

Bronne

(af) Coetzee, Abel: Woeling en Wording. Johannesburg: Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie, 1961.
(af) Giliomee, Herman en Mbenga, Bernard. 2007. Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad: Tafelberg.
(en) Saron, G. in Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa, volume 6. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
Schoeman, C.J.: Klein Jerusalem. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 25, nr. 3, Maart 1976
(en) Jewish Virtual Tour. URL besoek op 9 November 2017.

Eksterne skakels

Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Jode in Suid-Afrika.

[sajewvl-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 (en) Rebecca Weiner, Rebecca Weiner, ed. (2010) (PDF), South African Jewish History and Information, Jewish Virtual Library, https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/South_Africa.html, besoek op 13 Augustus 2010

[2] (en) Census 2001: Primary Tables: Census '96 and 2001 compared (PDF). Pretoria: Statistics South Africa. 2004. pp. 25–28. ISBN 0-621-34320-X. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 20 Desember 2014. Besoek op 1 Desember 2014.

[3] (en) "MIO.ORG.IL". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Augustus 2018. Besoek op 25 April 2012.

[4] "Haaretz.com" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Maart 2014. Besoek op 16 Februarie 2014.

[5] "New survey of Jews in South Africa". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Januarie 2022. Besoek op 20 Junie 2022.

[6] "World Jewish Population – Latest Statistics" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Mei 2020. Besoek op 5 April 2016.

[7] (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 13 November 2017.

[8] (en) South Africa Virtual Jewish History Tour. URL besoek op 5 Desember 2017.

[9] (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 5 Desember 2017.

[10] (en) Jewish Women's Archive. URL besoek op 13 November 2017.

[11] (en) Jewish Women's Archive. URL besoek op 13 November 2017.

[12] (en) SA History. URL besoek op 12 November 2017.

[13] (en) "P.W. Botha felt Israel had betrayed him". Jerusalem Post. 2 November 2006. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Julie 2013. Besoek op 2 November 2006.

[14] (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 12 November 2017.

[15] (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.

[16] (en) Webtuiste van die Suid-Afrikaanse Sionistiese Federasie. URL besoek op 11 November 2017.

[17] (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 13 November 2017.

[18] (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.

[19] (en) Wellington Heritage Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.

[20] (en) Saron, G. in Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa, volume 6. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).

[21] (af) Hitler en die Jode van Benoni. In: Humphriss, D., Thomas, D.G, Cowley, A (red.) & Mathewson, J (red.). 1968. Vertaal deur: Bartho Smit. Benoni:Seun van my smart – Die maatskaplike, politieke en ekonomiese geskiedenis van 'n Suid-Afrikaanse goudmyndorp. Benoni: Stadsraad van Benoni. bl. 25-27.

[22] (en) South Africa Virtual Jewish History Tour. URL besoek op 5 Desember 2017.

[23] (en) Truth and Reconciliation in South: Jewish Voices and Perspectives, deur P.G.J. Meiring. URL besoek op 5 Desember 2017.

[24] (en) “Mandela and Israel”, Jerusalem Post, 6 Desember 2013. URL besoek op 5 Desember 2017.

[25] (en) Nation Master. URL besoek op 5 Desember 2017.

[26] (en) “This is how many gated communities are in South Africa”, Business Tech, 11 Maart 2016. URL besoek op 5 Desember 2017.

[27] (en) South Africa Virtual Jewish History Tour. URL besoek op 5 Desember 2017.

[28] (en) South Africa Virtual Jewish History Tour. URL besoek op 5 Desember 2017.

[29] (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 29 Januarie 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 15 November 2017.

[30] (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 28 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 12 November 2017.

[31] (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.

[32] (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 10 November 2017.

[33] (en) Council of KwaZulu-Natal Jewry Geargiveer 28 Julie 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 10 November 2017.

[34] (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.

[35] (en) Webtuiste van die Suid-Afrikaanse Sionistiese Federasie. URL besoek op 11 November 2017.

[36] (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 10 November 2017.

[37] (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.

[38] (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.

[39] (en) ’n Kort geskiedenis van Grahamstad se Jodedom sedert 1820. URL besoek op 11 November 2017.

[40] (en) Webtuiste van die SAUJS Geargiveer 17 Oktober 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.

[41] (en) Die geskiedenis van Hermanus se shul. URL besoek op 10 November 2017.

[42] (en) Artefacts.co.za. URL besoek op 10 November 2017.

[43] (en) The Museum of the Jewish People Geargiveer 12 Junie 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.

[44] (en) Independent Schools Association of Southern Africa Geargiveer 18 Mei 2020 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.

[45] (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.

[46] (en) Artefacts.co.za. URL besoek op 10 November 2017.

[47] (en) Independent School Association of Southern Africa Geargiveer 18 Mei 2020 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.

[48] (en) Independent Schools Association of Southern Africa Geargiveer 18 Mei 2020 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.

[49] (en) Jewish Vitual Library. URL besoek op 10 November 2017.

[50] (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 10 November 2017.

[51] (en) Jewish Virtual Library^{[dooie skakel]}. URL besoek op 10 November 2017.

[52] (en) Geskiedenis van Oudtshoorn se Joodse gemeenskap. URL besoek op 11 November 2017.

[53] (en) Artefacts.co.za. URL besoek op 10 November 2017.

[54] (en) Independent Schools Association of Southern Africa Geargiveer 18 Mei 2020 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.

[55] (en) Die geskiedenis van die Theodor Herzl Schools Geargiveer 18 Augustus 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 10 November 2017.

[56] (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.

[57] (en) Webtuiste van die Suid-Afrikaanse Sionistiese Federasie. URL besoek op 11 November 2017.

[58] (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 10 November 2017.

[59] (en) Jewish Virtual; Library. URL besoek op 10 November 2017.

[60] (en) Jewish Digital Archive Project Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.

[61] (en) Die geskiedenis en ander wetenswaardighede van Willowmore. URL besoek op 10 November 2017.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]